‘Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης για το άτομο & την οικογένεια. Στρατηγικές επιβίωσης & αποτελεσματικής διαχείρισης’ Τζίνα Θανοπούλου-Παπακωνσταντίνου, Ed.M., M.A., HARVARD UNIVERSITY Συμβουλευτική Ψυχολόγος, Διευθύντρια Κέντρου Συμβουλευτικής,

ΟΙ ΚΑΙΡΟΙ ΑΛΛΑΞΑΝ……. Ο ταμίας λέει στους πελάτες ‘ Δώστε μου τα λεφτά σας ΤΩΡΑ…’

Παγκόσμια στοιχεία για την οικονομική κρίση Η Αμερικανική(APA) & η Ευρωπαϊκή(EPA) Ψυχολογική Εταιρεία δήλωσαν δραματική άνοδο στις απόπειρες αυτοκτονιών & στην αύξηση ψυχικών νοσημάτων εξαιτίας του οικονομικού αδιεξόδου. Π.Ο.Υ (WHO): οι ψυχικές διαταραχές, και ειδικά οι συναισθηματικές, αναμένεται να καταστούν δεύτερες σε συχνότητα εμφάνισης μετά την ισχαιμική καρδιοπάθεια ως το 2020. Για κάθε 1% αύξηση της ανεργίας υπολογίζεται αντίστοιχη αύξηση 0,8% στις αυτοκτονίες και 0,8% στις ανθρωποκτονίες, ενώ για κάθε 3% αύξηση της ανεργίας το ποσοστό θανάτων από χρήση αλκοόλ φτάνει το 2,8%. (Eur. Psych. 2011; 26:663) Τα άτομα με χαμηλότερο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο κατά την παιδική ηλικία διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης μείζονος κατάθλιψης ανεξάρτητα από την μετέπειτα πορεία ζωής τους. (Intl. J. Epidemiol. 2002; 31:359-367) Σύμφωνα με έρευνες, η ψυχική υγεία επηρεάζεται από το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, το χαμηλό εισόδημα, την εργασία μειωμένης εξειδίκευσης και τον κοινωνικό αποκλεισμό. (Γιωτακάκος, Ψυχιατρική 2010΄21(3)¨195-204)

Στοιχεία από την Ελληνική Πραγματικότητα Ελληνική Στατιστική Αρχή Στην Ελλάδα έχει υπολογιστεί ότι η ΑΝΕΡΓΙΑ το 2014 έχει φτάσει το 27,8%. Η αύξηση του ποσοστού μακροχρόνιας ανεργίας (πάνω από 12 μήνες) έχει φτάσει από το 19,6% το 2014 και αυξάνεται κατά 1,9% σε ετήσια βάση. Το ποσοστό ανεργίας των γυναικών (31,4%) είναι σημαντικά υψηλότερο από των ανδρών (25,0%). Το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας παρατηρείται στους νέους ηλικίας 15-24 ετών (56,7%), το οποίο στις νέες γυναίκες φθάνει στο 61,5%. Ποσοστό 34,6% των Ελλήνων πολιτών ζει κάτω από το όριο της φτώχιας, έχοντας εισόδημα μικρότερο του 60% του μέσου εθνικού εισοδήματος & 20% στερούνται των βασικών καθημερινών ανέσεων.

Στοιχεία από την Ελληνική Πραγματικότητα (2) Η Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία ( ΕΨΕ ) δήλωσε ανησυχητική άνοδο στα ψυχικά & ψυχοσωματικά νοσήματα, σε απόπειρες αυτοκτονιών & ξαφνικούς θανάτους, καθώς & στην άνοδο της ενδοοικογενειακής βίας που σχετίζονται με την πίεση, τη ψυχική & σωματική κούραση, το θυμό, το άγχος & την αγωνία των ατόμων εξαιτίας της έντονης οικονομικής κρίσης . Το 2011 κατεγράφησαν 450 αυτοκτονίες και 600 απόπειρες Πιο συγκεκριμένα, μεταξύ Ιανουαρίου – Οκτωβρίου 2012 σημειώθηκε: - 40% μείωση των ψυχοθεραπευτικών συνεδριών - 50% αύξηση συνταγογράφησης ψυχοτρόπων φαρμάκων - Αύξηση από 20% (2009) σε 35% (2012) στη διάγνωση καταθλιπτικών διαταραχών - Αύξηση από 30% σε 50% στη διάγνωση μεικτής (καταθλιπτικής και αγχώδους) διαταραχής

Η άποψη του Dr. Nuriel Rubini Ο Nuriel Rubini, που αναφέρεται σαν ο σύγχρονος ‘guru’ της οικονομίας, συγγραφέας οικονομικών βιβλίων όπως «Η Νέα, Διεθνής Οικονομική Αρχιτεκτονική», « Τα Χρήματα ποτέ δεν κοιμούνται » (‘Money never sleeps’), είχε προβλέψει την νέα οικονομική κρίση από το 2007. Τότε, όλοι τον χαρακτήριζαν ‘Προφήτη κακών μαντάτων, Τρελό Ρομαντικό Πεσιμιστή’, The Doom Doctor’. Αποδείχτηκε το 2010 Προφήτης της Νέας Οικονομίας (Financial News, May 2010). Σε ομιλία που είχε δώσει στην Ελλάδα το 2009, στο Harvard Club Of Greece, είχε πει: ‘ Η έντονη οικονομική κρίση είναι ΑΛΗΘΙΝΗ & θα την βιώσουμε όλοι αργά ή γρήγορα! H κρίση θα μας αναγκάσει, για να βγούμε από αυτή, να αλλάξουμε τις παλιές μας νοοτροπίες & άπόψεις & να υιοθετήσουμε νέες τακτικές και κώδικες ηθικής σε προσωπικό & επαγγελματικό επίπεδο καθώς & νέες μεθόδους συνεργασίας & επικοινωνίας.’ ‘ΚΛΕΙΔΙ για την ΑΝΑΚΑΜΨΗ από την κρίση είναι να κατανοήσουμε την σημασία επίτευξης του επαναπροσδιορισμού και της επανάκτησης της ΟΡΘΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ.’

Οικονομική Κρίση και Ψυχικές Διαταραχές (1) Η παγκόσμια οικονομική κρίση, εξαιτίας της παρατεταμένης διάρκειάς της, προκαλεί ένα διαφορετικό είδος φόβου, ο οποίος είναι χρόνιος και χωρίς να μπορεί να προβλεφθεί μια τυχόν ανάκαμψη. Ο φόβος έχει τις ρίζες του στη πεποίθηση ότι η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη και οι συνέπειές της αρνητικές. Ο άνθρωπος, που από τη φύση του αποστρέφεται το ρίσκο και την απώλεια, αξιολογεί δυσανάλογα την απώλεια εισοδήματος σε σχέση με το κέρδος με αρνητικές επιπτώσεις στο επίπεδο ευτυχίας του. (Dr. Ed. Hallowell, “ Crazy Busy”) Στη σύγχρονη εποχή η ζωή φαίνεται να κατευθύνεται από την επίτευξη στόχων. Ο πλούτος και τα προνόμια είναι η υπερισχύουσα συνθήκη. Το χρήμα και η καταξίωση αποτελούν μέσα σημασιοδότησης της οικονομικής μας δύναμης και της επαγγελματικής μας αξίας αλλά και τρόπο να ορίζουμε την αξία και την σημαντικότητα των πάντων στον κόσμο. Το χάσμα ανάμεσα στο πραγματικό και το επιθυμητό της ζωής μας διευρύνεται.

Οικονομική Κρίση και Ψυχικές Διαταραχές (2) Κατά συνέπεια: Η έλλειψη οικονομικής σταθερότητας μετατρέπει τις ανάγκες σε μια παγίδα που απειλεί την καλή ψυχική μας υγεία. Η δραστική αλλαγή της οικονομικής κατάστασης του ατόμου προκαλεί ανάλογα δραστικές αλλαγές και στον τρόπο ζωής του. Τα βασικότερα συστήματα στήριξης του ατόμου –εργασία και οικογένεια- απειλούνται. Διαταράσσεται ο ρυθμός ζωής αλλά και η ψυχική μας υγεία λόγω του στρες που ακολουθεί την απώλεια αυτοεκτίμησης και κοινωνικής θέσης. Προβάλει η ανάγκη επαναξιολόγησης των αναγκών και εξεύρεσης νέων τρόπων για την κάλυψή τους.

Ψυχολογική Ερμηνεία της Κρίσης (σύμφωνα με τον Hallowell ) Ο Dr. Edward Hollowell, καθηγητής του Harvard, αναφέρει στα βιβλία του, ‘ Επιβιώνοντας τη καταστροφή’ & ‘Crazy Busy’ : «Κατά τη διάρκεια δύσκολων καιρών & δοκιμασιών οι άνθρωποι πρέπει να στρέφουν τη προσοχή τους στις προσωπικές & διαπροσωπικές σχέσεις που αξίζουν, όπως στις αληθινές & ουσιαστικές οικογενειακές σχέσεις, στις φιλικές σχέσεις ή/ & στις επαγγελματικές σχέσεις που βασίζονται στη πίστη, στην ειλικρίνεια, το ήθος, τη τιμιότητα, την ενσυναίσθηση ( empathy). Μόνο με τέτοιες αξίες οι άνθρωποι μπορούν ‘να ανοίξουν’ το μυαλό & τη ψυχή τους & ‘να γεννήσουν’ τη Θετική Ενέργεια που χρειάζεται για να θα βρουν λύσεις για την Επιβίωση, την Αναγέννηση καθώς & την Εξέλιξη τους σε όλα τα επίπεδα .» «Οι λάθος επιλογές μας μπορεί να έχουν υπερβολικό κόστος στην πραγμάτωση μίας ισορροπημένης ζωής. «Tα χρήματα δεν είναι ‘αυτοσκοπός’, αλλά ‘ένα μέσο’ για καλύτερη ποιότητα ζωής!» «Ας προβληματιστούμε & ας δώσει ο καθένας απάντηση στον εαυτό του για μια καλύτερη ζωή με ποιότητα σε ηθικό & προσωπικό, κοινωνικό & επαγγελματικό επίπεδο.»

Οι ψυχολογικές συνέπειες της κρίσης (1) Α. ΣΤΟ ΑΤΟΜΟ 1.Εκδήλωση υπερβολικού άγχους & νευρικότητας 2.Εκδήλωση ψυχοσωματικών συμπτωμάτων όπως: ένταση στους μυς, εκδηλώσεις σωματικών πόνων, πονοκεφάλων, πόνοι στο στομάχι, έλκη, κολικοί, υψηλή πίεση, ζαλάδες, καρδιακά προβλήματα, ορμονολογικά & γυναικολογικά προβλήματα. Κρίσεις πανικού & άγχους, κατάθλιψη & ανεξήγητες αλλαγές διάθεσης, σύνδρομο χρόνιας κούρασης, προβλήματα στη μνήμη, στον ύπνο, στην όραση & ακοή. Διατροφικές διαταραχές, (ανορεξία ή/ βουλιμία). Σεξουαλικές διαταραχές, χρήση ουσιών (αλκοόλ, ναρκωτικά, χάπια).

Οι ψυχολογικές συνέπειες της κρίσης (2) Β. ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΣΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ 1. Κλονισμός & Απομάκρυνση στις σχέσεις & σε όλα τα επίπεδα, συναισθηματικό, επικοινωνιακό, πρακτικό. 2. Διχασμός στη θέση σημαντικών ορίων, κανόνων & αξιών που είναι απαραίτητοι για τη σωστή λειτουργία της οικογένειας & της κοινωνίας. 3. Έλλειψη διάθεσης επικοινωνίας, συνεργασίας, προσπάθειας & στήριξης. Απομάκρυνση & απομόνωση. 5. Κρίση στη σχέση του ζευγαριού (που αποτελεί τον πυρήνα της ομαλής λειτουργίας της οικογένειας) που εκφράζεται με απομάκρυνση, αδιαφορία, και εκδηλώνεται άλλοτε με κατάθλιψη, & άλλοτε με ξεσπάσματα θυμού ή/και χρήση ενδοοικογενειακής βίας.

3. Οι ψυχολογικές συνέπειες της κρίσης τις σχέσεις Γ. ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΓΟΝΕΩΝ - ΠΑΙΔΙΩΝ α) Οι σημαντικές σχέσεις αυτές κλονίζονται με αποτέλεσμα την απομάκρυνση, την έλλειψη επαφής & επικοινωνίας. β) Τα παιδιά πληγώνονται & βιώνουν έντονα ψυχολογικά, προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα, με τη μορφή ακαδημαϊκής πτώσης, με αντικοινωνική, βίαιη, παραβατική συμπεριφορά, με εκδήλωση καταθλιπτικής συμπεριφοράς, απομόνωσης, χρήσης ουσιών, άρνησης αποδοχής της πραγματικότητας, είτε εναλλακτικά & με τις δύο μορφές.

A. Κοινωνική προσέγγιση στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης Συνολική δουλειά για ΑΛΛΑΓΗ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑΣ, για καλύτερη ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ με σκοπό, όχι μόνο το ατομικό συμφέρον, αλλά τη ΒΕΛΤΙΩΣΗ & ΠΡΟΟΔΟ της κοινωνίας μας γενικά. Βελτίωση & Καλλιέργεια των Προσωπικών & Διαπροσωπικών μας σχέσεων πάνω σε ΝΕΕΣ ΒΑΣΕΙΣ & με ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ. Επιστροφή σε παλιές ΗΘΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ επικοινωνίας, σεβασμού, τίμιας συνεργασίας. Επαναπροσδιορισμό των παλιών ξεπερασμένων τρόπων σκέψης & δράσης πού μας οδήγησαν σε αυτό τον οικονομικό & κοινωνικό μαρασμό & αντικατάστασή τους με καινούργιους, πιο ΗΘΙΚΟΥΣ & ΕΥΕΛΙΚΤΟΥΣ τρόπους που έχουν βάση διαχρονικές αξίες & σχέσεις. Επαναξιολόγηση των ΤΡΟΠΩΝ που σκεφτόμαστε, που ζούμε τις ζωές μας, που δουλεύουμε, βιώνουμε & μοιραζόμαστε τις ΑΞΙΕΣ μας, που κτίζουμε τις οικογένειες μας, που μεγαλώνουμε τα παιδιά μας. Επανακαθορισμό των τρόπων που επιλέγουμε & κτίζουμε τις διαπροσωπικές μας σχέσεις καθώς και των ΒΑΣΕΩΝ & ΑΞΙΩΝ που βιώνουμε & τοποθετούμε τον εαυτό μας, τις αξίες & τις προτεραιότητες μας, καθώς και τους μελλοντικούς μας στόχους.

Β. Ψυχολογική Προσέγγιση στην Αντιμετώπιση της Οικονομικής Κρίσης Β. Ψυχολογική Προσέγγιση στην Αντιμετώπιση της Οικονομικής Κρίσης Τρόποι: Αναζήτηση νέων τρόπων λειτουργίας & επικοινωνίας. Διαρκής ενημέρωση για το τι αληθινά συμβαίνει στην οικονομία διεθνώς & τοπικά. Προσαρμογή του τρόπου ζωής μας και της νοοτροπίας μας στα νέα δεδομένα με ευελιξία, με ανοιχτό μυαλό & κριτικό πνεύμα, με σωστή επικοινωνία & συνεργασία Προληπτική & όχι αντιδραστική πολιτική Αποτελέσματα: Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να επιβιώσουμε & εξελιχθούμε ΗΘΙΚΑ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ & ΠΡΑΚΤΙΚΑ & να βγούμε από τη κρίση κερδισμένοι σε προσωπικό, κοινωνικό & επαγγελματικό επίπεδο & να γίνουμε ‘καλύτεροι άνθρωποι & επαγγελματίες’. Συνειδητοποιώντας ότι εμείς οι ίδιοι είμαστε ένα σημαντικό μέρος της αλλαγής που απαιτούμε να έρθει, θα μπορέσουμε να φέρουμε την ΑΛΛΑΓΗ που επιθυμούμε στο κόσμο! Έτσι θα μάθουμε να επενδύουμε σε ΝΕΑ ΒΑΣΗ & να εξελίξουμε τις σχέσεις με τον εαυτό μας & τους άλλους!

Δραστηριότητα: Πρακτική Διαχείρηση Προβλημάτων ΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ Τι κάνεις καλά; Τι στοιχεία και πόρους διαθέτεις πάνω στα οποία θα μπορούσες να στηριχτείς; Ποια θετικά στοιχεία εντοπίζουν οι άλλοι σε σένα; ΑΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ Ποία στοιχεία σου χρειάζονται βελτίωση; Τι σε κρατάει πίσω; Τι αδυναμίες βλέπουν οι άλλοι σε σένα; Τι χαρακτηριστικά/ικανότητες θεωρείς ότι διαθέτεις σε μικρότερο βαθμό από άλλους;      ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ Τι ευκαιρίες υπάρχουν στη ζωή σου αυτή τη στιγμή; Ποιες τάσεις μπορείς να εκμεταλλευτείς προς όφελός σου; Πώς μπορείς να μετατρέψεις τα δυνατά σου σημεία σε ευκαιρίες; ΑΠΕΙΛΕΣ Τι μπορεί να σε βλάψει στην προσπάθειά σου; Πού εντοπίζεται ο ανταγωνισμός στην προσπάθειά σου; Σε ποιες απειλές σε εκθέτουν οι αδυναμίες σου;

Στρατηγικές επιβίωσης μέσω θεραπευτικής ψυχολογικής υποστήριξης Αποδοχή της ανάγκης για αλλαγή ως αναγκαίου στοιχείου στη ζωή. Υιοθέτηση στην προσωπική μας ζωή της αλλαγής που επιθυμούμε για τον κόσμο γύρω μας. Εποικοδομητικός / Παραγωγικός τρόπος σκέψης: προσπάθεια αντικατάστασης του αρνητικού τρόπου σκέψης από μια πιο θετική προοπτική. Εκτίμηση και αποδοχή του ΤΩΡΑ ως είναι. Ανεκτικότητα της αμφιβολίας και της αβεβαιότητας με την ανάπτυξη προσαρμοστικότητας και ευελιξίας. ΣΤΟΧΟΣ: Ανάπτυξη της συναισθηματικής ανθεκτικότητας (RESILIENCE)

Δραστηριότητα: Δέντρο Ζωής

Ερωτήσεις για προβληματισμό και συζήτηση Κοιτάξτε το δέντρο σας και όσα αυτή τη στιγμή παράγει… Αντιπροσωπεύει η παραγωγή σας τη ζωή που θα θέλατε να ζείτε; Τι συστήματα στήριξης σας λείπουν που θα βοηθούσαν την περαιτέρω εξέλιξή σας; Το χώμα σας, μήπως περιέχει τοξικά και λιπάσματα που «μολύνουν» τη ζωή σας; Από τις αξίες σας, ποιες βρίσκουν δυνατότερη έκφραση στα διάφορα πλαίσια της ζωής σας και πάνω σε ποιες βασίζονται τα δυνατά σας σημεία; Μήπως κάποιες αξίες σας συγκρούονται με κάποιες άλλες; Υπάρχουν δυνατά σας σημεία που πρέπει να αναπτυχθούν περισσότερο ή να ελέγξετε για να είστε πιο αποτελεσματικοί; Πως θα ιεραρχούσατε τα πλαίσια της ζωής σας και τους πόρους που αξιοποιείτε σε καθένα από αυτά; Ποια πλαίσια ζωής λείπουν από το δέντρο σας; Πώς θα μπορούσατε να τα εντάξετε; Τι στόχους μπορείτε να βάλετε για κάθε πλαίσιο ζωής που θα θέλατε να πετύχετε; Πώς θα θέλατε να μοιάζει το δέντρο σας;

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ (RESILIENCE) Ορισμός: Διαδικασία προσαρμογής σε αντιξοότητες, τραύμα, τραγωδία, απειλές ή άλλες σημαντικές πηγές άγχους. Χαρακτηριστικά: Σεβασμός στην πραγματικότητα (Realism) Οραματισμός ενός ευνοϊκότερου μέλλοντος Υπέρβαση αποφυγής και προετοιμασία για μελλοντικές συνέπειες Αυτοπειθαρχία Ανοχή στην αλλαγή Ενδιαφέροντα που διαχέουν την πίεση και δημιουργούν εναλλακτικές διεξόδους Συναισθηματικός έλεγχος Δημιουργία δικτύου υποστήριξης Κύκλος ελέγχου Επαναπροσδιορισμός του νοήματος της προσωπικής μας ζωής Επαναπροσδιορισμός της προσωπικής μας ταυτότητας

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ (RESILIENCE) (2) Πως κατακτάται: Φροντίδα εαυτού Αισιόδοξη οπτική Αξιοποίηση των δυνατών στοιχείων Εγγύτητα και παροχή βοήθειας στους άλλους Ανάπτυξη θετικού τρόπου σκέψης

Δραστηριότητα: Τεχνική Mindfulness ΣΤΟΧΟΙ: Να εστιάσει στο παρόν στοχευμένα και χωρίς κριτική Να αποστρέψει τις σκέψεις από το παρελθόν και το μέλλον ώστε να μειώσει την επιρροή τους στη ζωή μας Να δημιουργήσει ένα χώρο μέσα στον οποίο να μπορούμε να αισθανόμαστε ήρεμα ΣΚΟΠΟΣ: Έλεγχος των σκέψεων και των αισθήσεων Αντιμετώπιση των αναπόφευκτων προκλήσεων της καθημερινότητας με ηρεμία Δημιουργία ενός αισθήματος σύνδεσης με τον εαυτό που συμβάλει στην προσωπική ηρεμία και στην αποτελεσματικότερη αντίληψη όσων μας συμβαίνουν

Τελικά σχόλια…. Για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε την κρίση: Επένδυση σε σημαντικές μακροχρόνιες, δοκιμασμένες & αξιόλογες ΑΞΙΕΣ & ΣΧΕΣΕΙΣ. Στροφή σε ότι αληθινά αξίζει & διαρκεί στο χρόνο. Επιλογή λύσεων, με θετική ενέργεια & διαύγεια, στα δύσκολα προβλήματα επιβίωσης, προσαρμογής & ανασυγκρότησης. Συναισθηματική Ανθεκτικότητα (Resilience) ΘΕΤΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ & ΨΥΧΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ως κινητήριες δυνάμεις για δημιουργική αλλαγή που θα μας βγάλει από το τούνελ των δυσκολιών στο φως μια καινούργιας αρχής!