ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚυκλαδικοΣ πολιτιΣμοΣ

ΤΟΠΟΣ – ΧΡΟΝΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑΣ Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, γύρω στα 3000 π.Χ. άρχισε να γίνεται γνωστή στον ελλαδικό χώρο η χρήση των μετάλλων και πιο συγκεκριμένα του χαλκού. Έτσι, οι επιστήμονες ονόμασαν εποχή του χαλκού, χάλκινη εποχή ή χαλκοκρατία την περίοδο από το 3000 π.Χ. ως το 1100 π.Χ. περίπου. Κατά την περίοδο αυτή αναπτύχθηκαν στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου οι πρώτοι αξιόλογοι πολιτισμοί: ο πολιτισμός του βορειοανατολικού Αιγαίου, ο κυκλαδικός πολιτισμός, ο μινωικός πολιτισμός και ο μυκηναϊκός πολιτισμός.

Χρονογραμμή (από το διαδίκτυο)

Κυκλαδικός πολιτισμός Κατά την 3η και 2η χιλιετία π.Χ., δηλαδή στην εποχή του χαλκού, αναπτύχθηκε στο Αιγαίο με κέντρο τις Κυκλάδες ένας από τους παλαιότερους πολιτισμούς της Ευρώπης, ο κυκλαδικός πολιτισμός.

ΜΙΝΩΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο πολιτισμός που άκμασε στην Κρήτη στο πρώτο μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. (Εποχή του Χαλκού) ονομάστηκε, από τους επιστήμονες, μινωικός πολιτισμός. Τα κύρια στοιχεία του άρχισαν να έρχονται στο φως στις αρχές του 20ού αιώνα με τις ανασκαφές που πραγματοποίησε ο Βρετανός αρχαιολόγος Άρθουρ Έβανς στην Κνωσό της Κρήτης, στο παλάτι του μυθικού βασιλιά Μίνωα, από τον οποίο ο πολιτισμός ονομάστηκε μινωικός.

ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο πολιτισμός που άκμασε στο γεωγραφικό χώρο από τη Θεσσαλία μέχρι και την Πελοπόννησο την ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) ονομάστηκε, από τους επιστήμονες μυκηναϊκός πολιτισμός. Η ονομασία αυτή δόθηκε επειδή το σπουδαιότερο κέντρο αυτού του πολιτισμού ήταν οι Μυκήνες στην Αργολίδα αλλά και επειδή οι Μυκήνες ήταν η πρώτη οργανωμένη πόλη αυτού του πολιτισμού που ήλθε στο φως το 1876, χάρη στις ανασκαφές του Γερμανού Ερρίκου Σλήμαν.

Χαρακτηριστικά της εποχής του χαλκού - οικονομία Κύριο χαρακτηριστικό της εποχής του Χαλκού είναι η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας και η χρήση, από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., κραμάτων ορείχαλκου (μπρούντζου) για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων και όπλων.  Η οικονομία της εποχής του Χαλκού βασίζεται σε τρεις άξονες: στην αγροτική παραγωγή (γεωργία και κτηνοτροφία), το εμπόριο και τη βιοτεχνία.

Το Αιγαίο πέλαγος, μια θάλασσα κατάσπαρτη από μικρά και μεγάλα νησιά, αποτέλεσε πόλο έλξης από την 11η χιλιετία περίπου π.Χ., οπότε και σημειώθηκαν οι πρώτες, προσωρινές εγκαταστάσεις στα παράλιά του. Δεν κατοικήθηκε, όμως, συστηματικά πριν από τη Νεολιθική εποχή (6800-3200 π.Χ.). Η θάλασσα αυτή αποτέλεσε κατά την εποχή του Χαλκού (3200-1050 π.Χ.) την υδάτινη λωρίδα που ένωνε την ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά Ασία, και την Κρήτη και το νότιο Αιγαίο με το βορειοελλαδικό χώρο, τα νότια Βαλκάνια και τον Εύξεινο Πόντο, συνιστώντας έτσι πεδίο έντονων οικονομικών, κοινωνικών και γενικότερα πολιτιστικών ζυμώσεων.

ΟΙ ΚΥΚΛΑΔΕΣ

Παρατηρώντας τους χάρτες…. Πού βρίσκονται γεωγραφικά οι Κυκλάδες; Από πού πήραν το όνομά τους; Πόσο σημαντική πιστεύετε ότι είναι η γεωγραφική τους θέση; Ποιο είναι το κλίμα των νησιών; Ποιες καλλιέργειες ευνοεί το κλίμα αυτό;

Αξιοποιώντας τις πηγές…. «Το ήπιο κλίμα των Κυκλάδων ευνόησε τους πρώιμους οικισμούς, ενώ η προνομιούχος γεωγραφική και στρατηγική θέση τους στο Αιγαίο υποβοήθησε την ανάπτυξη ενός από τους παλαιότερους πολιτισμούς της Ευρώπης. Κατάσπαρτη η θάλασσα από νησιά, έγινε από πολύ νωρίς γέφυρα για την πολιτιστική σύνδεση της Ευρώπης με την Ασία. Μικρή η απόσταση από νησί σε νησί. Ένα ιστιοφόρο, ξεκινώντας το πρωί από τις ανατολικές ακτές της ελληνικής χερσονήσου, μπορούσε πλέοντας με ούριο άνεμο να φτάσει το ίδιο βράδυ στην αντικρινή μικρασιατική παραλία. Το πέλαγος δεν προκαλούσε τρόμο. Ήταν, αντίθετα, κίνητρο για δράση, για μετακίνηση και περιπέτεια. Οι πρώτοι κάτοικοι κατέχονταν από την περιέργεια της γνωριμίας με τα γειτονικά νησιά. Έτσι άρχισαν οι μικρές θαλασσινές περιπλανήσεις κι ύστερα τα ριψοκίνδυνα θαλασσινά ταξίδια σε μακρινές στεριές. Στην εποχή των Μετάλλων ολόκληρο το Αιγαίο αυλακωνόταν από τα κυκλαδικά σκάφη.» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. A΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1985, σελ. 98

Η γεωγραφική θέση - πλεονεκτήματα (ήπιο κλίμα,γεωγραφική θέση-φυσική γέφυρα ανάμεσα στην Ευρώπη,Ασία, Ηπειρωτική Ελλάδα και Κρήτη- μεταλλεία χαλκού,μολύβδου,χρυσού και αργύρου λατομεία μαρμάρου κοιτάσματα οψιανού στη Μήλο) (Σκληρό ηφαιστειακό πέτρωμα, με σκούρο έως μαύρο χρώμα, που συναντάται στην Ελλάδα στη Θήρα (Σαντορίνη), τη Μήλο και τη Νίσυρο. Στην αρχαιότητα αλλά και στους νεότερους χρόνους ο οψιανός χρησιμοποιήθηκε τόσο για την κατασκευή εργαλείων και όπλων όσο και ως οικοδομικό υλικό).

Συνοικισμοί -σπίτια 3η χιλιετία:- εντοπίζονται σε όλα τα Κυκλαδονήσια - αναπτύσσονται αυτόνομα χωρίς κεντρική εξουσία - σχηματίζονται κοντά στη θάλασσα ή σε πλαγιές χαμηλών λόφων - σπίτια χτισμένα με πηλό, πέτρες, καλάμια, κλαδιά, με ένα-δύο δωμάτια

Χαρακτηριστικά δείγματα …. Σκύρος, Παλαμάρι. Αρχιτεκτονικά λείψανα του οικισμού της Πρώιμης Χαλκοκρατίας.  ΙΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Ρόδος, Ασώματος. Γενική άποψη των κτηρίων του οικισμού. Πρώιμη Χαλκοκρατία.  ΚΒ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Συνοικισμοί -σπίτια 2300πΧ: - κάποιοι οικισμοί οχυρώνονται μάλλον 2300πΧ: - κάποιοι οικισμοί οχυρώνονται μάλλον λόγω πειρατικών επιδρομών(Αγία Ειρήνη στην Κέα) - κάποιοι καταστρέφονται και ξαναχτίζονται οχυρωμένοι(Φυλακωπή στη Μήλο) - κάποιοι χτίζονται σε ψηλούς λόφους Καστρί Σύρου) Aναστάτωση από την παρουσία νέων πληθυσμών, που προέρχονται πιθανόν από τη Μικρά Ασία.

Συνοικισμοί -σπίτια 2η χιλιετία:- επαφές με την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη - μεγαλύτεροι οικισμοί, κτήρια πιο σύνθετα και επιβλητικά - ο πιο σημαντικός οικισμός είναι το Ακρωτήρι στη Θήρα - το 1600πΧ οι Κυκλάδες περνούν στη σφαίρα επιρροής της μινωϊκής Κρήτης , που την εποχή αυτή ακμάζει - το 1450πΧ μετά την καταστροφή των μινωϊκών ανακτόρων στις Κυκλάδες κυριαρχούν οι Μυκηναίοι από την ηπειρωτική Ελλάδα

αντιπροσωπευτικά δημιουργήματα της κυκλαδικής τέχνης -μαρμάρινα ειδώλια -πήλινα αγγεία -μαρμάρινα αγγεία και μεταλλικά -έργα μικροτεχνίας ζωγραφικές παραστάσεις

Κυκλαδικά ειδώλια

EΙΔΩΛΙΑ Τι ήταν τα ειδώλια: ανθρωπόμορφα, συνήθως ,αγαλματίδια που απεικόνιζαν κυρίως γυναικείες μορφές σε μετωπική στάση, με διπλωμένα χέρια στο στήθος και ενωμένα πόδια. Πιο σπάνια απεικόνιζαν ανδρικές μορφές Κύρια χαρακτηριστικά: σχηματοποίηση και απλότητα Με ποια υλικά κατασκευάζονταν: λευκό μάρμαρο, κυρίως, με χρήση μεταλλικών εργαλείων – ζωγραφίζονταν με ορυκτά χρώματα δηλ. φυσικά χρώματα που τα εξόρυσσαν από τη γη (κόκκινο και γαλάζιο), και με αυτά ζωγράφιζαν μάτια, στόμα, μαλλιά και άλλες λεπτομέρειες που χάθηκαν με το πέρασμα του χρόνου. Πού εντοπίστηκαν: σε τάφους, σπίτια και ιερά

ΕΙΔΩΛΙΑ Σχεδιάγραμμα με την εξέλιξη των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων από τα νεολιθικά πρότυπά τους (Renfrew 1969).

Πού εντοπίστηκαν- αξιοποίηση πηγών Πού εντοπίστηκαν- αξιοποίηση πηγών «[…] Κατ’ ουσίαν οι τάφοι αποτελούν την πηγή όλων των κυκλαδικών ειδωλίων, αν και υπάρχουν τάφοι χωρίς κανένα ειδώλιο ή τάφοι με ένα νεκρό και αρκετά ειδώλια» (Emily Vermeule, 1983) Άρα η τοποθέτηση των ειδωλίων σε τάφους σχετίζεται με τα ταφικά έθιμα, τις θρησκευτικές δοξασίες και τις μεταθανάτιες αντιλήψεις των Κυκλαδιτών. Επιπλέον, τα ειδώλια παρουσιάζονται ως πηγή κοινωνικού γοήτρου, δείχνουν δηλαδή μια κοινωνική ιεράρχηση.

Ο σκοπός κατασκευής και η σημασία των ειδωλίων (πηγές) Ο σκοπός κατασκευής και η σημασία των ειδωλίων (πηγές) «Κατά καιρούς υποστηρίχτηκαν διάφορες απόψεις σχετικά με τη σημασία των ειδωλίων. […] Άλλοτε πάλι τα ειδώλια έχουν ερμηνευτεί ως υποκατάστατα ανθρωποθυσιών ή ως εικόνες σεβαστών προγόνων, ως ψυχοπομποί, ακόμη και ως παιχνίδια για να παίζει μ’ αυτά ο νεκρός. […] Μια άλλη ερμηνεία τα θέλει μορφές της κυκλαδικής μυθολογίας παρόμοιες με τους ήρωες και τις νύμφες του ελληνικού πανθέου. […] πιο πολύ έχει υποστηριχτεί η θεωρία ότι τα ειδώλια απεικονίζουν θεότητα. […] Άλλοι πάλι τα ερμήνευσαν ως παραστάσεις της Μεγάλης Θεάς της Γονιμότητας ή ως θεϊκές προστάτριες του νεκρού κατά το ταξίδι του στον άλλο κόσμο.» (Χρήστος Ντούμας, 1984)

Αξιοποιώντας τις πηγές….. «Η πραγματική θρησκευτική αξία αυτών των ειδωλίων δεν είναι σαφής […]. Είναι κάτι περισσότερο από παιχνίδια (κούκλες) και κάτι λιγότερο από ιερές απεικονίσεις. Η προστάτιδα θεότης ήταν ευπρόσδεκτη συνοδός στη ζωή και στο θάνατο, αλλά δεν μπορούμε να πούμε αν οι απεικονίσεις της εθεωρούντο περίαπτα (φυλαχτά), εικόνες, λατρευτικά αγάλματα ή ταφικά κτερίσματα» (Emily Vermeule, 1983)

Σύμφωνα με τον Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Χρ Σύμφωνα με τον Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Χρ. Ντούμα, πρόκειται για μαγικές απεικονίσεις σημαντικών προσώπων (π.χ. εγκύων γυναικών που διαιώνιζαν το ανθρώπινο είδος, μάγων ή ανδρών που προστάτευαν τον οικισμό). Όταν πέθαινε αυτό το πρόσωπο, έβαζαν στον τάφο του και το ειδώλιό του, από φόβο μήπως γυρίσει και το διεκδικήσει ή μήπως η εικόνα του που θα έμενε πίσω θα έβλαπτε τους ζωντανούς. Ένας άλλος επιστήμονας, ο Colin Renfrew, διατυπώνει την άποψη ότι τα μικρά ειδώλια προορίζονταν για τα σπίτια, ενώ τα μεγάλα για τους ναούς, κάνοντας έναν παραλληλισμό με κάτι ανάλογο που συμβαίνει σήμερα με τις χριστιανικές εικόνες (συναντούμε μικρές στα σπίτια και μεγάλες στις εκκλησίες). Πηγή www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/ekpaid.../kykladikos_politismos.ppt

Ειδώλια Ειδώλια http://www. cycladic Ειδώλια Ειδώλια http://www.cycladic.gr/appdata/documents/ekpaideysh_pdfs/kykladikos%20politismos.pdf

Γυναικεία ειδώλια «Στην πλειονότητά τους, τα Κυκλαδικά Ειδώλια αναπαριστούν γυναίκες, γυμνές, με τα χέρια διπλωμένα στο στήθος. Δεν γνωρίζουμε εάν προορίζονταν να εικονίζουν θνητές ή θεές, ούτε και εάν οι Κυκλαδίτες λάτρευαν μία ή περισσότερες θεότητες, ή απλώς πίστευαν σε μία παντοδύναμη «Μητέρα Θεά». Σε αυτήν την περίπτωση, τα ειδώλια μπορεί να αποτελούσαν αναπαραστάσεις της «Μεγάλης Θεάς» είτε αναπαραστάσεις των συνοδών, ή και των ιερειών της.» http://www.cycladic-m.gr/

Ανδρικά ειδώλια «Προς τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., όμως, κατασκευάζονται και ανδρικά ειδώλια. Συνήθως οι ανδρικές μορφές εικονίζονται σε συγκεκριμένες δραστηριότητες (ως μουσικοί για παράδειγμα) ή ως εκπρόσωποι μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, ως κυνηγοί ή πολεμιστές. Ο καθιστός άνδρας που εικονίζεται «εγείρων πρόποσιν», αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εκθέματα της Κυκλαδικής Συλλογής. Είναι απλώς ένας «πότης» ή συμμετέχει σε κάποια άλλη κοινωνική ή θρησκευτική εκδήλωση;» www.cycladic-m.gr

Από το παρελθόν στο παρόν… «[Τα ειδώλια] προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σήμερα, γιατί αποδίδονται με μεγάλη σχηματοποίηση και παρουσιάζουν ομοιότητα με σύγχρονα δημιουργήματα της γλυπτικής.» «Με την αφαιρετική τους φόρμα, τη σχηματοποίηση και τη συμβολική χρήση απλών σχημάτων επηρέασαν σύγχρονους γλύπτες»

«Αγαπώ και θαυμάζω την κυκλαδίτικη γλυπτική «Αγαπώ και θαυμάζω την κυκλαδίτικη γλυπτική. Έχει τόσο ουσιαστική απλότητα».(Henry Moore) γλυπτό του Άγγλου καλλιτέχνη Henry Moore

Aνρί Ματίς Αμαντέο Μοντιλιάνι

Κολάζ του Οδυσσέα Ελύτη

Αγγεία – τύποι αγγείων Έχουν ποικίλα σχήματα, διακοσμούνται με απλά γραμμικά σχέδια. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι και τα μαρμάρινα αγγεία, καθώς και τα μεταλλικά με απλή χαρακτή διακόσμηση.  

Αγγεία

Αγγεία

Τηγανόσχημα

Κοσμήματα

Τοιχογραφίες (αντιλόπες- Άνοιξη, Ακρωτήρι Θήρας

Τοιχογραφίες (ο ψαράς, πυγμαχία παιδιών)

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ http://www.fhw.gr/chronos/02/islands/gr/index.html http://reader.ekt.gr/bookReader/show/index.php?lib=EDULLL&item=261&bitstream=261_01#page/1/mode/2up http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section7/sitemap/sitemap.htm http://www.cycladic.gr/appdata/documents/ekpaideysh_pdfs/kykladikos%20politismos.pdf www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/ekpaid.../kykladikos_politismos.ppt