εργαστήρι χαϊκού για το φθινόπωρο εργαστήρι χαϊκού για το φθινόπωρο Καίτη Μάρακα

Eισαγωγή στο χαϊκού

Tο γιαπωνέζικο χαϊκού είναι η μι-κρότερη ποιητική φόρμα στον κό-σμο…

ή, όπως αλλιώς το αποκαλούν… το μπονσάι της ποίησης!

Αποτελείται. από τρεις μόνο στίχους:. ο πρώτος έχει πέντε συλλαβές, Αποτελείται από τρεις μόνο στίχους: ο πρώτος έχει πέντε συλλαβές, ο δεύτερος εφτά, κι ο τρίτος πάλι πέντε.

Ή, για να μιλήσουμε στη γλώσσα των χαϊκού: Ο - πρώ - τος - πέ - ντε μα - ο - δεύ - τε - ρος - ε - φτά κι ο - τρί - τος - πέ - ντε!

Ακόμα πιο απλά: 5 - 7 - 5

Πιο απλά δε γίνεται! Αυτή η απόλυτη απλότητα χρειάζε-ται να είναι και ο πρώτος μας στό-χος όταν θ’ αρχίσουμε να γράφουμε χαϊκού… (Ακούγεται απλό, αλλά δεν είναι!)

Πότε γεννήθηκε το χαϊκού; Γύρω στο 14ο αιώνα. Ωστόσο, πατριάρχης του είδους θεω- ρείται ο Μπασό, που έζησε τον 17ο. (Ο όρος “χαϊκού” άρχισε να πρωτοσυζητιέται και σιγά-σιγά να καθιερώνεται μόλις κατά το 19ο αιώνα!)

Ένα από τα πιο φημισμένα χαϊκού του Μπασό: furuike ya kawazu tobikomu mizu no oto

?

Παλιά λιμνούλα. Βατράχι πηδά μέσα – θόρυβος νερού.

Όμως αυτό το χαϊκού δεν είναι φθινοπωρινό! - Και γιατί, παρακαλώ; - Γιατί η εποχιακή λέξη του είναι το βατράχι και τα βατράχια για τους Ιάπωνες είναι συνδεδεμένα με την άνοιξη.

- Και τι σημαίνει εποχιακή λέξη; - Είναι κάτι απαραίτητο, αν θέλουμε να μιλάμε για ένα κλασικό χαϊκού… Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Τα χαϊκού και η φύση

Aντικείμενο του χαϊκού είναι σχεδόν πάντα η φύση μέσα στην παλλόμενη ο- λότητά της.

H βίωση της κάθε εποχής του χρόνου είναι η πιο συγκεκριμένη σχέση που έχουν οι άνθρωποι με τη φύση.

Aπό τη στιγμή, λοιπόν, που το για- πωνέζικο χαϊκού συνδέει άρρηκτα το περιεχόμενό του με τη φύση, συνδέε- ται και με τις εποχές του χρόνου.

Mέσ’ από τα παραπάνω… οδηγούμαστε στη διατύπωση του πρώτου από τους τρεις “κανόνες” στους οποίους πρέπει να υπακούει ένα χαϊκού που σέβεται τον εαυτό του:

Κανόνας πρώτος: Tο χαϊκού πρέπει να αναφέρεται, έστω και μόνο υπαινικτικά, σε ένα θέμα παρμένο από τη φύση (όχι την ανθρώπινη).

Eπιπλέον, θα πρέπει ταυτόχρονα να προσδιορίζεται ή έστω να υπονοεί-ται μια συγκεκριμένη εποχή του χρόνου. Aυτό πετυχαίνεται μέσ’ από τη λε-γόμενη εποχιακή λέξη (kigo).

Έτσι… Η χρονική στιγμή του ποιήματος συχνά μεταδίδεται με αναφορές σε γεγονότα στη φύση ή στη συγκεκρι- μένη βλάστηση ή πανίδα:

Για παράδειγμα… η ελαφριά ομίχλη σημαίνει άνοιξη, τα σύννεφα καλοκαίρι και η ομίχλη φθινόπωρο.

Πάμε τώρα πάλι πίσω στο βατρα-χάκι μας… Ας ξαναδιαβάσουμε το περίφημο χαϊκού του Bashō (1644 - 1694):

Παλιά λιμνούλα. Βατράχι πηδά μέσα – θόρυβος νερού.

Εδώ, λοιπόν… η εποχιακή μας λέξη (kigu) είναι το βατράχι, άρα είναι άνοιξη… και πρέπει να διαλέξουμε άλλο χαϊ- κού, αν θέλουμε να φτάσουμε καμιά φορά και στο φθινόπωρο!

Όμως, ακόμα δεν αναφέραμε… τους άλλους δύο κανόνες στους οποίους χρειάζεται να «υπακούουν» τα χαϊκού μας, για να είναι χαϊκού.

Κανόνας δεύτερος: Το χαϊκού αναφέρεται σε ένα συγκε- κριμένο γεγονός (ή κατάσταση).

Κανόνας τρίτος: Αυτό το συμβάν (ή κατάσταση) πα-ρουσιάζεται στο παρόν και όχι σαν κάτι τοποθετημένο στο παρελθόν.

Θυμάστε ποια είναι η λέξη - κλειδί για τον καθένα από τους τρεις κανό- νες;

Οι λέξεις-κλειδιά των τριών κανόνων: φύση → εποχιακή λέξη (kigu) συγκεκριμένο (γεγονός ή κατάσταση) παρόν

Mια άλλη διατύπωση: Τα τρία βασικά στοιχεία του χαϊκού είναι… -το τι -το πότε -και το πού

Ας διαλέξουμε τώρα ένα πραγματι-κό φθινοπωρινό χαϊκού και ένα από τα πιο φημισμένα του Bashō…

Ένα κοράκι σούρουπο φθινοπώρου - σε γυμνό κλαδί.

Ας ξαναθυμηθούμε τώρα τους τρεις κανόνες για τους οποίους μιλήσαμε πιο πριν… και πιο συνοπτικά, είναι:

η ύπαρξη εποχιακής λέξης (kigu) αναφορά σε ένα συγκεκριμένο γεγονός ή κατάσταση παρουσίαση του γεγονότος ή της κατάστασης αυτής στο εδώ και τώρα

Εφαρμόζονται στο χαϊκού που μόλις είδαμε; ;

Και με την άλλη διατύπωση: Τι…; Πότε…; Πού…;

Τα χαϊκού και οι τέσσερις εποχές Τα χαϊκού και οι τέσσερις εποχές

Στην Iαπωνία… η βίωση της κάθε εποχής του χρό-νου, ακόμα και σήμερα, προσδιορί-ζει την αίσθηση της ζωής των αν-θρώπων…

σε βαθμό που δύσκολα μπορεί κανείς να κατανοήσει έξω απ’ αυτή τη χώρα.

Aυτό ίσως έχει να κάνει με το ότι οι εποχές του χρόνου στην Ιαπωνία εί- ναι τόσο έντονες και ευδιάκριτες, ό-πως σχεδόν σε καμιά άλλη χώρα με ανάλογη γεωγραφική θέση.

Tα καλοκαίρια… είναι τόσο ζεστά και υγρά όσο συμ- βαίνει μόνο στις τροπικές ζώνες.

Oι χειμώνες… είναι ιδιαίτερα κρύοι, με θερμοκρα- σίες που πέφτουν αρκετά κάτω από το μηδέν και διαρκούν πολύ.

H αρχή και το τέλος της κάθε ε- ποχής είναι ξεκάθαρα προσδιο- ρισμένα. Έτσι, μπορεί κανείς συχνά ν’ α- ντιληφθεί το πέρασμα από το καλοκαίρι στο φθινόπωρο από τη μια μέρα στην άλλη…

όταν κατά τη διάρκεια της νύχτας το θερμόμετρο πέφτει από πέντε με- χρι οχτώ βαθμούς και δεν πρόκειται να ξανανέβει μέσα στον ίδιο χρόνο.

H άνοιξη τελειώνει με μια περίοδο βροχών και το καλοκαίρι με την πε- ρίοδο των τυφώνων, των φοβερών ανεμοστρόβιλων.

Επιπλέον, όλα τα καιρικά φαινόμε- να διακρίνονται ιδιαίτερα εντυπω-σιακά μέσα σ’ ένα τοπίο όπου συ-νήθως συνδυάζονται άμεσα βουνό και θάλασσα.

Γι’ αυτό, κάποια φυσικά συμβάντα που επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο γιορτάζονται σαν κανονικό πανηγύ-ρι:

Tο πρώτο άνθος κερασιάς γίνε-ται αντικείμενο προσοχής όλων των εφημερίδων και των εβδο-μαδιαίων σόου…

και η επίσκεψη των ανθισμένων κε- ρασιών είναι μια τελετή στην οποία παίρνουν μέρος όλο και περισσότε- ροι Γιαπωνέζοι απ’ όλη τη χώρα.

Τα χαϊκού και το φθινόπωρο

Η αγαπημένη εποχή του χαϊκού εί-ναι το φθινόπωρο… η εποχή που μας επιτρέπει να συναι- σθανθούμε όσο ποτέ άλλοτε τον πε-περασμένο χαρακτήρα και την αβε-βαιότητα της ανθρώπινης φύσης.

Το φθινόπωρο είναι η εποχή του προαισθήματος του θανάτου και του αποχαιρετισμού…

και τότε μπορεί κανείς να νιώσει στην καθαρότερη μορφή της τη μελαγχολία, το αγαπημένο συναί- σθημα των ποιητών του χαϊκού, και να την αναπαραστήσει με τον πιο πειστικό τρόπο μέσ’ από τη φύση.

Η κατ’ εξοχήν εποχιακή λέξη για το φθινόπωρο είναι αυτό το ίδιο! Μόνο που, ενώ στα γιαπωνέζικα έχει μόλις δύο συλλαβές (aki)… Στα ελληνικά εμφανίζεται με έναν α- παράδεκτα μεγάλο (για χαϊκού) αριθμό συλλαβών!

Άλλα kigu για το φθινόπωρο:

aki no sora → φθινοπωρινός ουρανός

aki no kaze → φθινόπωρου αύρα

aki no shime → πάχνη φθινοπωρινή

aki no koe → ήχοι του φθινοπώρου

aki no kage → σκιά του φθινοπώρου

inazuma →αστραπές

nowaki → τυφώνας

aki no kure → σούρουπο φθινοπώρου

aki no yo → νύχτα φθινοπωρινή

tsuki → φεγγάρι

tsukiyo → φεγγαροβραδιά

iroha → κόκκινα φύλλα

kiku → χρυσάνθεμα

ran → ορχιδέες

hagi → τριφύλλι

bashō → μπανανιά

kusa → χλόη

tonbo → λιβελούλα

Και τώρα… ας ακούσουμε κι ας «δούμε» μερικά απ’ τα πιο όμορφα χαϊκού που έχουν γραφτεί για το φθινόπωρο.