BΥΦΦ171: Η ιστοριογραφία της εποχής των Παλαιολόγων

● Ως εισαγωγή γι’ αυτήν την περίοδο ξεκινάμε, κυρίως ως ιστορικό ορόσημο, από τον ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη. Ενδεικτικά παραθέτουμε αποσπάσματα από την περιγραφή της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, κυρίως για τον αντίκτυπο του τραύματος στον πληθυσμό της.

● Νικήτας Χωνιάτης: - Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στα 1155/57, έζησε την άλωση του 1204 από τους σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας και πέθανε στη Νίκαια της Βιθυνίας, στη Μικρά Ασία το Ως ιστορικός έγραψε το έργο Χρονική διήγησις όπου αφηγείται τα γεγονότα των ετών · ανάμεσα σε άλλα περιγράφει με δραματικό τρόπο την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους σταυροφόρους.

● Η εμπειρία της βίας και ο θρήνος:

... Ὅ θεν ἦ ν ε ἰ ς πόνον ἅ πασα κεφαλή, ἐ ν στενωπο ῖ ς θρ ῆ νοι κα ὶ ο ὐ α ὶ κα ὶ κλαυθμοί, ἐ ν τριόδοις ὀ δυρμοί, ἐ ν ναο ῖ ς ὀ λοφυρμοί, ἀ νδρ ῶ ν ο ἰ μωγαί, γυναικ ῶ ν ὀ λολυγαί, ἑ λκυσμοί, ἀ νδραποδισμοί, διασπασμο ὶ κα ὶ βιασμο ὶ σωμάτων συναφ ῶ ν πρότερον. Ο ἱ τ ῷ γένει σεμνο ὶ γυμνο ὶ περι ῄ εσαν, ο ἱ τ ῷ γήρ ᾳ γεραρο ὶ γοεροί, ο ἱ πλούσιοι ἀ νούσιοι. ο ὕ τως ἐ ν πλατείαις, ο ὕ τως ἐ ν γωνίαις, ο ὕ τως ἐ ν τεμένεσιν, ο ὕ τως ἐ ν καταδύσεσιν· ο ὐ δ ὲ γ ὰ ρ ἦ ν τις τόπος ἀ νεξερεύνητος ἢ ἀ συλίαν το ῖ ς προσρυομένοις διδούς. Χριστ ὲ βασιλε ῦ τ ῆ ς τότε θλίψεως κα ὶ συνοχ ῆ ς τ ῶ ν ἀ νθρώπων. ὁ δ’ ἦ χος ὁ θαλάττιος, ὁ δ ὲ το ῦ ἡ λίου σκοτασμ ὸ ς κα ὶ ἡ ζόφωσις, ἡ δ ὲ τ ῆ ς σελήνης ε ἰ ς α ἷ μα μεταστροφή, ο ἱ δ ὲ τ ῶ ν ἀ στέρων ἔ ξεδροι, ὅ π ῃ κα ὶ ὅ πως ο ὐ τ ὰ τελευτα ῖ α τα ῦ τα κακ ὰ προεσήμαναν;... Νικήτας Χωνιάτης (εκδ. van Dieten 1975), Ὦ πόλις, πόλις, πόλεων πασ ῶ ν ὀ φθαλμέ, ἄ κουσμα παγκόσμιον, θέαμα ὑ περκόσμιον, ἐ κκλησι ῶ ν γαλουχέ, πίστεως ἀ ρχηγέ, ὀ ρθοδοξίας ποδηγέ, λόγων μέλημα, καλο ῦ παντ ὸ ς ἐ νδιαίτημα.... Νικήτας Χωνιάτης (εκδ. van Dieten 1975),

Μετάφραση προηγούμενων αποσπασμάτων:... Ο καθένας λοιπόν υπέφερε, και στα στενά (ακούγονταν) θρήνοι και αλίμονο και κλάματα, στα σταυροδρόμια οδυρμοί, και μοιρολόγια στις εκκλησίες, οιμωγές των ανδρών και κραυγές απόγνωσης των γυναικών, βίαιες χειρονομίες (τραβήγματα), υποδουλώσεις, διαμελισμοί και βιασμοί σωμάτων που ήταν μαζί μέχρι τότε. Οι ένδοξοι στην καταγωγή κυκλοφορούσαν γυμνοί, οι σεβάσμιοι στα γερατειά τους ήταν αξιοθρήνητοι, οι πλούσιοι χωρίς περιουσία. Το ίδιο γινόταν στις πλατείες, το ίδιο και στις γωνίες, το ίδιο στους ναούς, το ίδιο και στις κρυψώνες· γιατί κανείς τόπος δεν υπήρχε που δεν τον είχαν ψάξει ή που έδινε άσυλο σε όσους κατέφευγαν εκεί. Βασιλιά μου Χριστέ, πόση θλίψη και πόσα κακά βρήκαν τότε τους ανθρώπους. Και η βουή της θάλασσας, το σκοτείνιασμα και το μαύρισμα του ήλιου, και η μεταμόρφωση του φεγγαριού σε αίμα, οι μετακινήσεις των αστεριών, πως με κάθε τρόπο δεν είχαν προμηνύσει τις πρόσφατες αυτές συμφορές; Ω πόλη, πόλη, καμάρι των πόλεων, ξακουστή σ’ όλο τον κόσμο, θέαμα πέρα από κάθε λογική (πέρα από τον κόσμο), εσύ που γαλουχείς (ανατρέφεις) εκκλησίες, και δείχνεις την ορθή πίστη, που οδηγείς την ορθοδοξία, που φροντίζεις για την καλλιέργεια του λόγου, και είσαι κατοικία για κάθε καλό....

● Περιγράφεται το αίσθημα των ζώων που τα κυνηγούν, απέναντι σε όσα από το κοπάδι τους έχουν ήδη πιαστεί από τους κυνηγούς και αιχμαλωτιστεί· το ίδιο νοιώθουν οι αιχμάλωτοι -τότε- ή εξόριστοι-πρόσφυγες Κωνσταντινουπολίτες -στο εξής- απέναντι στην πόλη τους:

... κα ὶ προσπάσχομεν ἀ τεχν ῶ ς ὃ κα ὶ ἔ νια τ ῶ ν ζώων πρ ὸ ς τ ὰ παγιδευόμενα ἐ κ σφ ῶ ν ὑ π ὸ θηρευτ ῶ ν κα ὶ ἐ γκλειόμενα διαφανέσιν ὑ ελίνοις ἄ γγεσιν. ἐ κε ῖ να τε γ ὰ ρ τ ῷ το ῦ σκεύους ε ἰ λικρινε ῖ κα ὶ στιλπν ῷ τ ὴ ν το ῦ συννόμου ζώου θέαν ἐ νοπτριζόμενα συμμίξαι κα ὶ ἐ ν χρ ῷ γενέσθαι ὅ λως ἀ δυνατε ῖ κα ὶ δι ὰ το ῦ το μάτην περ ὶ τ ὸ ἄ γχος ἀ δημονο ῦ ντα στρέφεται, τ ῷ ἐ ξηλλαγμέν ῳ τ ῆ ς ὄ ψεως ὡ ς ἀ πεναντί ῳ τ ῆ ς πρώην ἕ ξεως ἐ κθαμβούμενα· κα ὶ ἡ με ῖ ς ἐ π’ ἴ σης σοι τ ὰ ς μ ὲ ν ὄ ψεις προσβάλλειν κα ὶ ἐ γγύτερον ἰ έναι ἔ χομεν, το ῦ δ ὲ περιχυθ ῆ ναι σοι γνησίως κα ὶ προσπλακ ῆ ναι θαρραλέως ὡ ς πρότερον παντάπασιν ἐ στερήμεθα, ὅ σα κα ὶ σώματι στερε ῷ κα ὶ πολλ ῷ στεγανωτέρ ῳ ὑ έλου τ ῷ βαρβαρικ ῷ συντάγματι διειργόμενοι.... Νικήτας Χωνιάτης (εκδ. van Dieten 1975),

Μετάφραση προηγούμενου αποσπάσματος:... και έχουμε πάθει βέβαια τώρα ό,τι και μερικά ζώα απέναντι σε όσα απ’ αυτά είναι παγιδευμένα από κυνηγούς και είναι κλεισμένα σε γυάλινα διαφανή αγγεία. Γιατί κι εκείνα βλέποντας τη θέα του όμοιού τους ζώου μέσα από το καθαρό και το διαυγές (διαφανές) του σκεύους, δεν μπορούν με κανένα τρόπο να τα αγγίξουν και να έλθουν σε επαφή μαζί τους και γι’ αυτό τριγυρίζουν μάταια με αγωνία γύρω από το αγγείο, τρομαγμένα (σαστισμένα) από την παραμόρφωση της όψης τους σε σύγκριση με την προηγούμενη διάθεσή τους· κι εμείς εξίσου μπορούμε να σε κοιτάξουμε και να σε πλησιάσουμε, αλλά αδυνατούμε να απλώσουμε τα χέρια και να σε αγκαλιάσουμε χωρίς φόβο όπως πριν, γιατί εμποδιζόμαστε από το βαρβαρικό στράτευμα σαν από ένα υλικό σώμα και πολύ πιο στεγανό από το γυαλί....

● Στη συνέχεια, επίσης συμβολικά, κάνουμε ένα χρονολογικό άλμα και από το 1204 και το «αίσθημα της αιχμαλωσίας», στο χωρίο του Χωνιάτη, μεταφερόμαστε πολύ αργότερα (τον Ιούλιο του 1261), όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τον Αλέξιο Στρατηγόπουλο και τους Βυζαντινούς, για να δούμε μέσα από ένα χωρίο του ιστορικού Γεωργίου Παχυμέρη (1242 ≈ 1310), στο έργο του Συγγραφικα ὶ Ἱ στορίαι ( ), τη σχεδόν προφητική, αναπάντεχα αρνητική, αντίδραση του Κακού Σεναχηρείμ απέναντι στο άκουσμα της είδησης για την ανακατάληψη της βασιλεύουσας πόλης.

κη ʹ. Περ ὶ το ῦ πρωτασηκρ ῆ τις Σεναχηρείμ, τί ἔ πραξεν δι ὰ τ ὴ ν τ ῆ ς πόλεως ἅ λωσιν. Ἐ πε ὶ δ ὲ κα ὶ ε ἰ ς Νικομήδειαν ἔ φθασαν, ἐ νεστώσης τ ῆ ς πανηγύρεως το ῦ ἐ ν μάρτυσι μεγίστου Παντελεήμονος, ἔ τυχε δ’ ἐ κε ῖ σε κα ὶ ὁ Κακ ὸ ς Σεναχηρείμ, ἐ ν πρωτασηκρ ῆ τις ὀ φφικί ῳ μεγαλυνόμενος, κα ὶ τ ὸ φημιζόμενον ἤ κουε· πρ ῶ τον μ ὲ ν διηπίστει κα ὶ ὡ ς πλάσμα τ ὸ ν λόγον ἀ πέπεμπεν· ὡ ς δ’ ἐ ξελθ ὼ ν ἤ κουσε κα ὶ ἐ πίστευεν, ε ἰ σελθ ὼ ν ἅ μα κα ὶ τ ῶ ν σφετέρων γενείων ἀ πρ ὶ ξ τα ῖ ς χερσ ὶ δραξάμενος, « Ὢ ο ἷ ον, ε ἶ πεν, ἀ κούω. Το ῦ το τα ῖ ς ἡ μετέραις ἡ μέραις ἐ ταμιεύετο· τί γε ἁ μαρτο ῦ σιν, ὡ ς ἐ πιζ ῆ ν κα ὶ βλέπειν τοσα ῦ τα δεινά; Το ῦ λοιπο ῦ καλόν τις μ ὴ ἐ λπιζέτω, ἐ πε ὶ Ῥ ωμα ῖ οι κα ὶ α ὖ θις πατο ῦ σι τ ὴ ν πόλιν.» Τα ῦ τ’ ἔ λεγεν ἐ κε ῖ νος κα ὶ δ ῆ λος ἦ ν δυσχεραίνων τ ὰ παρ ὰ πολλο ῖ ς θαυμαζό- μενα. Ὅ που δ ὲ κατήντησαν τα ῦ τα, ὁ λόγος κατ ὰ τόπον ἐ ρε ῖ. Γεώργιος Παχυμέρης (εκδ. Failler 1984),

Μετάφραση προηγούμενου αποσπάσματος: κη΄. Για τον πρωτασηκρήτη Σεναχηρείμ, τι έκανε για την άλωση (ανακατάληψη) της πόλης. Όταν λοιπόν έφτασαν στη Νικομήδεια (οι ταχυδρόμοι, οι αγγελιαφόροι των νέων της ανακατάληψης), κι ενώ εκεί γιόρταζαν το πανηγύρι του Αγίου Μάρτυρα Παντελεήμονα, έτυχε (να βρίσκεται) προς τα ‘κεί και ο Κακός Σεναχηρείμ που είχε τιμηθεί με το αξίωμα του πρωτασηκρήτη και άκουσε το νέο που κυκλοφορούσε. Πρώτα βέβαια αμφέβαλλε και απέρριπτε τα λόγια τους ως ψέμα (παραμύθι). Μόλις όπως πήγε και αλλού (βγήκε έξω και διασταύρωσε τα νέα) και (τα) πίστευε πλέον, γυρίζοντας πίσω και ταυτόχρονα πιάνοντας γερά τα γένια του με τα χέρια είπε, «Τι ακούνε τ’ αυτιά μου. Αυτό έμελε να γίνει στις μέρες μας. Τι αμαρτίες κάναμε για να επιζήσουμε και να δούμε τόσες συμφορές; Από τώρα κι εμπρός κανείς να μην ελπίζει κάτι καλό, γιατί οι Ρωμαίοι πάλι πατούνε την πόλη.» Αυτά έλεγε εκείνος και φανερά θρηνούσε (στεναχωριόταν) γι’ αυτά που οι πολλοί καμάρωναν (χαίρονταν). Πού όμως κατάντησαν αυτά, θα τα πει η αφήγηση στην ώρα (θέση) τους.

● Ακόμη επιλέγουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα από την περιγραφή της δολοφονίας του Γεωργίου Μουζάλωνα και μελών της οικογένειάς του, τον Αύγουστο του 1258, στη Νίκαια, την πρωτεύουσα της «εξόριστης» αυτοκρατορίας, όταν μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη, ο Μουζάλων είχε οριστεί επίτροπος του ανήλικου διαδόχου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη. Τα ίδια γεγονότα θα τα συζητήσουμε και στη συνέχεια μέσα από την αφήγηση του Γεωργίου Ακροπολίτη ( ), στο ιστορικό έργο του Χρονική συγγραφή ( ).

ιη ʹ. Ἐ πίθεσις το ῦ στρατο ῦ κατ ὰ τ ῶ ν Μουζαλώνων. Ἦ ν δ ὲ ἄ ρα ὁ πρ ὸ ς ἐ κε ῖ νον φθόνος ο ἰ δαίνων βαρ ὺ ς κα ὶ δειν ὸ ς ὑ φε ῖ ρπεν ἐ κείν ῳ, μ ὴ τ ὸ σύνολον ἐ παΐοντι. Κα ὶ ἡ σκ ῆ ψις τ ῶ ν ἀ πορρήτων κατ’ ἐ κείνου το ῖ ς ὀ ργιζομένοις ὡ ς πιθανή· ἐ δόκουν γ ὰ ρ κα ὶ ὑ π ὲ ρ βασιλέων ζηλο ῦ ν, το ῦ μ ὲ ν ὅ τι μαγγανείαις τα ῖ ς παρ’ ἐ κείνων συσκευασθείσαις νοσοίη κα ὶ ὡ ς (15) κακ ῶ ς ἀ παλλάξειε πρόωρος, το ῦ δ ὲ ὅ τι βασιλει ᾷ κα ὶ ὑ φαρπάζειν τ ὴ ν ἀ ρχ ὴ ν μελετ ᾷ κα ὶ με ῖ ζον ἢ καθ’ α ὑ τ ὸ ν φρονε ῖ, περιφρον ῶ ν το ῦ βασιλέως κα ὶ τ ὴ ν βασιλείαν ε ὐ προσώπως ὑ ποποιούμενος. Το ῖ ς δ ὲ τ ῶ ν ξενικ ῶ ν Ἰ ταλο ῖ ς, ο ὓ ς δ ὴ κα ὶ ὑ π ὸ χε ῖ ρα ε ἶ χεν ὁ μέγας κονοστα ῦ λος, κα ὶ ἄ λλα ἴ δι’ ἄ ττα ἦ σαν τ ῆ ς κατ’ ἐ κε ῖ νον ὁ ρμ ῆ ς α ἰ τιάματα, ὡ ς παρ ὰ Μουζαλώνων, κα ὶ μ ᾶ λλον ἑ ν ὸ ς (20) το ῦ πρώτου, στερο ῖ ντο, ζ ῶ ντος βασιλέως, τ ῶ ν ε ἰ ς ῥ όγας α ὐ το ῖ ς ἀ ποτεταγ- μένων, ὡ ς καταφρονο ῖ ντο ἐ φ’ ο ἷ ς ἐ δικαίουν ἑ αυτο ὺ ς τετιμ ῆ σθαι, ὡ ς τ ῆ ς πρ ὸ ς τ ὸ ν βασιλέα ἀ ποκλείοιντο παρρησίας ε ἰ σηγήσεσι τα ῖ ς ἐ κείνου, ὡ ς ἀ τιμο ῖ ντο, το ῦ πρωτοβεστιαρίου προστάσσοντος. Τούτοις κα ὶ το ῖ ς τοιούτοις τ ὸ ξανθόν τε κα ὶ ἀ ριμάνιον γένος ἐ ρεθιζόμενοι ἕ τοιμοι ἦ σαν κατασφάττειν(25) ἐ κείνους, ε ἰ μόνον τις παρορμ ῴ η.... Παχυμέρης (εκδ. Failler), Ι

Mετάφραση του προηγούμενου αποσπάσματος: ιη΄. Επίθεση του στρατού εναντίον των Μουζαλώνων. Το μίσος λοιπόν για ‘κείνον είχε αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό και φοβερό δούλευε με ύπουλο τρόπο εναντίον του (του Μουζάλωνα), χωρίς να αντιλαμβάνεται το μέγεθός του. Ενώ όσοι ήταν οργισμένοι, ήταν πεπεισμένοι για τους ανείπωτους ισχυρισμούς εναντίον του· φαίνονταν δηλαδή ότι νοιάζονταν και για την βασιλική οικογένεια, από τη μια επειδή (ο βασιλιάς) υπέφερε από τις μαγείες που είχαν πλέξει εκείνοι (οι Μουζάλωνες) και επειδή έχασε άδικα τη ζωή του (ο βασιλιάς) πρόωρα, και από την άλλη επειδή φέρεται σαν βασιλιάς (ο Μουζάλωνας) και κάνει σχέδια να αρπάξει την εξουσία και έχει μεγαλύτερη ιδέα για τον εαυτό του και περιφρονώντας τον βασιλιά ραδιουργεί με επιτυχημένο τρόπο για να κερδίσει τη βασιλεία. Ακόμη από τους Ιταλούς μισθοφόρους που τους είχε κάτω από την εξουσία του ο μέγας κονοσταύλος, υπήρχαν και μερικές άλλες κατηγορίες που παρακινούσαν εναντίον του, ότι τάχα από τους Μουζάλωνες, και μάλιστα τον πρώτο απ’ αυτούς, είχαν στερηθεί, ενόσο ζούσε ο βασιλιάς όσα τους είχαν απονεμηθεί ως μισθός, γιατί τους περιφρονούσαν για όσα δικαιούνταν να δέχονται τιμές, και ότι αποκλείονται από την ακρόαση του αυτοκράτορα κάτω από τις συμβουλές εκείνου (του Μουζάλωνα) και στερούνται τις τιμές με την προτροπή του πρωτοβεστιαρίου. Με αυτά και εκείνα ερεθισμένο το ξανθό και πολεμοχαρές γένος ήταν έτοιμοι να τους κατασφάξουν, μόλις κάποιος θα τους παρακινούσε....

ιθ ʹ. Ὅ πως παρ ὰ το ῦ στρατο ῦ ἐ τολμήθη ὁ φόνος το ῖ ς Μουζάλωσιν. Τέως δ’ ο ὖ ν ἡ ἐ π ὶ τ ῷ ἀ ποιχομέν ῳ ἐ ννάτη κειμέν ῳ παρ ῆ ν, κα ὶ ἔ δει τ ὴ ν(5) μνήμην ἄ γειν ἐ κείν ῳ κατ ὰ τ ὸ σύνηθες. Ἀ νέρχονται τοίνυν ε ἰ ς τ ὴ ν τ ῶ ν Σωσάνδρων μονήν, ὅ που κα ὶ ὁ νεκρ ὸ ς το ῦ βασιλέως ἐ χόμενα το ῦ πατρ ὸ ς τέθαπτο, τ ῶ ν ἱ ερωμένων ὅ σοι παρ ῆ σαν ἐ κε ῖ σε· ἀ νέρχονται δ ὲ κα ὶ ο ἱ ἐ ν τέλει πάντες, χωρ ὶ ς δ’ ἐ κείνων κα ὶ τ ῶ ν γυναικ ῶ ν α ἱ προ ὔ χουσαι κα ὶ ματρ ῶ ναι, κα ὶ π ᾶ ν ὅ σον ἦ ν ὑ πηρετικ ὸ ν το ῖ ς κρατο ῦ σι. Τ ὸ μέντοι γε στρατιωτικόν, ἐ κ (10) προνοίας κα ὶ μ ᾶ λλον, κάτω περ ὶ τ ὸ ν βασιλέα ἐ γκαταλέλειπτο. Ὡ ς γο ῦ ν πανοικ ὶ κα ὶ ο ἱ Μουζάλωνες ᾔ εσαν, ἰ δίαν παρ ὰ το ὺ ς ἄ λλους στοργ ὴ ν πρ ὸ ς τ ὸ ν θανόντα ἐ πιδεικνύμενοι, τότε τ ὸ στρατιωτικόν, διαφερόντως δ ὲ τ ὸ Ἰ ταλικόν τε κα ὶ ξενικόν, ἁ ρπάσαντες τ ὸ ν καιρόν, ο ἱ μ ὲ ν ἀ μύνεσθαι το ὺ ς λυπήσαντας ὀ ρεγόμενοι, ο ἱ δ’ ἐ φηδόμενοι το ῖ ς, ε ἰ δυνηθε ῖ εν ἐ κε ῖ νοι, τολμη- (15) θησομένοις—τα ῖ ς γ ὰ ρ καινοτομίαις ἀ εί ποτε χαίρουσιν ἄ νθρωποι, κα ὶ ῥᾷ όν τις, ἰ δ ὼ ν καιν ὸ ν κακ ὸ ν τελεσθέν, ἐ φησθείη παθο ῦ σιν ἢ ἀ γαθ ὸ ν συνησθείη το ῖ ς ἀ πολαύσασιν—,... Παχυμέρης (εκδ. Failler), Ι Ὡ ς γο ῦ ν ο ἱ μ ὲ ν συνάμα καί τισι τ ῶ ν ἐ ν τέλει, τ ῆ ς ὑ μν ῳ δίας τελουμένης,(15) ἐ ντ ὸ ς ε ἱ στήκεισαν το ῦ ναο ῦ, ο ἱ δ ὲ συνέθεον πανδημεί, θορυβο ῦ ντες παρ ὰ τ ὸ σύνηθες, κα ὶ ἤ δη το ῖ ς ἐ ντ ὸ ς ἐ μφανε ῖ ς ἦ σαν ε ὐ θ ὺ τ ῆ ς μον ῆ ς ἰ όντες, τιν ὲ ς τ ῶ ν ἐ κτ ὸ ς ὄ ντων ὑ πηρετ ῶ ν, τ ὸ ν ἐ κείνων ὑ ποτοπάσαντες θόρυβον, μή τί που κα ὶ τ ῶ ν ἀ πειρημένων δράσαιεν, σχεδ ὸ ν α ὐ τόνομοι ὄ ντες, ἅ μα δ ὲ κα ὶ τ ὸ ν νεωτερισμ ὸ ν ὑ ποπτεύοντες, δηλο ῦ σι σ ὺ ν ὠ χρ ῷ τ ῷ προσώπ ῳ το ῖ ς ἔ νδον. Παχυμέρης (εκδ. Failler), Ι

Mετάφραση των προηγούμενων αποσπασμάτων: ιθ΄. Πώς αποτολμήθηκε από το στρατό ο φόνος των Μουζαλώνων. Είχε περάσει λοιπόν η ένατη ημέρα από το θάνατο του βασιλιά, και έπρεπε να κάνουν το μνημόσυνό του, όπως συνήθιζαν. Ανεβαίνουν λοιπόν στη μονή των Σωσάνδρων, όπου είχε ταφεί ο βασιλιάς, όπως και ο πατέρας του, όσοι από τους ιερωμένους παρευρίσκονταν· ανεβαίνουν και όλες οι αρχές, και εκτός απ’ αυτούς οι αρχόντισσες οι πιο περιφανείς, και όλοι τους οι υπηρέτες. Ο στρατός όμως περισσότερο για λόγους προφύλαξης παρέμενε κάτω με τον βασιλιά. Μόλις λοιπόν πήγε όλη η οικογένεια των Μουζαλώνων, δείχνοντας την ιδιαίτερή τους σχέση με τον νεκρό, τότε ο στρατός, και ιδιαίτερα οι Ιταλοί και μισθοφόροι, αρπάζοντας την ευκαιρία, άλλοι από επιθυμία να αντισταθούν σε όσους τους είχαν ταλαιπωρήσει, και άλλοι από ευχαρίστηση για όσα εκείνοι θα μπορούσαν ίσως να αποτολμήσουν -γιατί πάντα οι άνθρωποι χαίρονται με τους στασιασμούς, και πιο εύκολα κάποιος, βλέποντας κάποιο καινούργιο κακό να γίνεται, θα χαιρόταν γι’ αυτούς που το έπαθαν, παρά θα χαιρόταν μαζί με όσους απόλαυσαν κάτι καλό-... Ενώ λοιπόν αυτοί (οι Μουζάλωνες) και μαζί κάποιοι από τους άρχοντες στέκονταν μέσα στο ναό κατά τη διάρκεια της ψαλμωδίας, και οι άλλοι (ο στρατός) έτρεχαν όλοι μαζί, κάνοντας ασυνήθιστη φασαρία, και αμέσως ήταν ξεκάθαρο για όσους ήταν μέσα ότι πήγαιναν ίσια στο μοναστήρι, κάποιοι από τους υπηρέτες που βρίσκονταν έξω υποψιασμένοι από τη φασαρία, μην τυχόν κάνουν κάτι αποτρόπαιο, αφού ήταν ανεξέλεγκτοι (οι στρατιώτες), και ταυτόχρονα επειδή υποψιάστηκαν την εξέγερση, το ανήγγειλαν με πρόσωπο χλωμό σε όσους ήταν μέσα....

... Κα ὶ παραυτίκα μεθ’ ὅ τι πλείστης μανίας κα ὶ ταραχ ῆ ς ξιφήρεις ἐ μπίπτουσι τ ῷ να ῷ, κα ὶ παραχρ ῆ μα, φανέντων τ ῶ ν φονώντων(25) ἐ κείνων, ὁ μ ὲ ν ἱ ερ ὸ ς ὕ μνος κατασιγάζεται, ἄ λλων ἀ λλαχο ῦ τ ῶ ν ψαλλόντων σκεδαννυμένων κα ὶ παραδυομένων γωνίαις κα ὶ τόποις ο ἷ ς ἤ λπιζον σ ῴ ζεσθαι. Ο ἱ δ ὲ Μουζάλωνες, ὁ μ ὲ ν το ῖ ς ἀ δύτοις προστρέχει καί, τ ὴ ν μυστικ ὴ ν τράπεζαν ὑ πελθών, ἐ κε ῖ θεν ᾤ ετο σ ῴ ζεσθαι, ὁ δ’ ὄ πισθεν τ ῆ ς το ῦ ναο ῦ πύλης ἑ αυτ ὸ ν (87.) συνωθήσας, ἐ φ’ α ὑ τ ῷ ὑ φε ῖ λκε στερρ ῶ ς κα ὶ ὡ ς ε ἶ χεν, ὡ ς συνιζάνειν ἐ ν ἐ πι- πέδ ῳ ο ἱ τ ὴ ν θύραν, ὡ ς κα ὶ προσκολλ ᾶ σθαι δοκε ῖ ν ἠ νε ῳ γμένην τ ῷ ἀ ντιθύρ ῳ, μηδεν ὸ ς ἐ μποδ ὼ ν ὄ ντος·... Παχυμέρης (εκδ. Failler), Ι Τ ὸ ν μέντοι γε πρωτοβεστιάριον, Κάρουλός τις, τ ῶ ν ἀ δύτων κατατολμήσας(20) κα ὶ τ ὰ πολλ ὰ διερευνησάμενος, ἐ πε ὶ ο ὐ χ ε ὕ ρισκεν, ἀ πειπών, ἔ μελλεν ὑ πο- στρέφειν, ἀ λλ’ ἡ μο ῖ ρα ο ὐ δ’ ἐ κε ῖ νον ε ἴ α το ῦ πάθους ἐ κτός· τ ὴ ν γ ὰ ρ πρόθεσιν ε ἰ σελθ ὼ ν κα ὶ τ ῇ δε κ ἀ κε ῖ σε περιβλεψάμενος, ἐ π ὶ γόνασι συνιζάνοντα κάτωθεν ε ἶ δε τ ὸ ν ο ἴ κτιστον κα ὶ ἰ δ ὼ ν ὁ ρμ ᾷ καθαιρε ῖ ν ἀ πην ῶ ς. Κα ὶ ὃ ς δυσωπε ῖ, τ ὸ ο ἰ κε ῖ ον α ἷ μα πολλο ῦ τινος ἐ ξωνούμενος· ὁ δ ὲ ο ὔ τε πρ ὸ ς τ ὸ σχ ῆ μα τ ῆ ς ἱ κετείας(25) ἀ πε ῖ δεν, ο ὔ τε μ ὴ ν ὑ πεκλάσθη το ῖ ς ἐ πηγγελμένοις, ἀ λλ’ ε ὐ θ ὺ ς κατασχ ὼ ν ἀ ναιρε ῖ ξιφιδί ῳ. Παχυμέρης (εκδ. Failler), Ι

Mετάφραση των προηγούμενων αποσπασμάτων:... Και αμέσως με πολύ μεγάλη μανία και αναταραχή ορμούν στον ναό με ξίφη, και την ίδια στιγμή που φάνηκαν εκείνοι οι φονιάδες, σταματά η ιερή ψαλμωδία, αφού όσοι έψαλλαν διασκορπίστηκαν εδώ και ‘κει και κρύφτηκαν σε γωνίες και μέρη όπου ελπίζανε ότι θα σωθούν. Και από τους Μουζάλωνες, ο ένας καταφεύγει στο ιερό και μπαίνοντας κάτω από την αγία τράπεζα ήλπιζε ότι θα σωθεί εκεί, ενώ ο άλλος αφού στρίμωξε τον εαυτό του πίσω από την πύλη του ναού, την τράβηξε όπως μπορούσε με δύναμη προς το μέρος του, ώστε η πόρτα να ακουμπά σαν σε επίπεδη επιφάνεια πάνω του, και να φαίνεται ανοικτή πάνω στο πλαϊνό της πόρτας σαν να μην υπήρχε κανένα εμπόδιο· τον πρωτοβεστιάριο λοιπόν κάποιος Κάρουλος, αφού μπήκε με θράσος στο ιερό και έψαξε παντού, όταν δεν τον εύρισκε, κουράστηκε, και ετοιμαζόταν να φύγει, αλλά η μοίρα του (του πρωτοβεστιάριου) δεν τον άφησε να γλυτώσει τη συμφορά· αφού μπήκε στην πρόθεση (ο Κάρουλος) και κοίταξε γύρω του, είδε τον δυστυχή να είναι γονατιστός από κάτω, και μόλις τον είδε ορμά για να τον σκοτώσει αλύπητα. Και αυτός τον παρακαλεί να αγοράσει το αίμα του με μεγάλο αντίτιμο· ο άλλος πάλι (ο Κάρουλος) καθόλου δε λύγισε στις υποσχέσεις αλλά αμέσως τον έπιασε και τον σκότωσε με μαχαίρι....

● Παρακάτω δίνονται μερικοί χάρτες για να γίνουν κατανοητές από την αρχή οι μεγάλες γεωπολιτικές αλλαγές που συντελούνταν στην ανατολική Μεσόγειο κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο ( ).

Χάρτης της βυζαντινής αυτοκρατορίας, στην ακμή της, το 1025

Χάρτης της βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1215, περιορισμένη πλέον στη Νίκαια

Χάρτης της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα 1214 και 1250

Χάρτης της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα 1328 και 1350

Χάρτης της βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1350

● Δείτε τέλος τα εισαγωγικά αρχεία που έχουν αναρτηθεί από το λεγόμενο λεξικό της Οξφόρδης (ΟDB= Τhe Oxford Dictionary of Byzantium) και το OHBS = The Oxford Handbook of Byzantine Studies, που είναι σχετικά με την ιστορία του Βυζαντίου και ειδικά για την ύστερη περίοδο.