ΕισαγωγικΑ στοιχεια : ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΓΛΩΦ 165 – ΣΥΝΤΑΞΗ

Ο όρος "κατηγορία" Στο λεξικό οι λέξεις ανήκουν σε διαφορετικές τάξεις. Οι τάξεις αυτές ονομάζονται "κατηγορίες". Στην παραδοσιακή γραμματική τα "μέρη του λόγου". Η "κατηγορία" είναι βασική μονάδα ανάλυσης στο μορφολογικό και συντακτικό επίπεδο. Μορφολογία: η κατηγορία καθορίζει την κλίση και την παραγωγή. Σύνταξη: η κατηγορία ρυθμίζει την κατανομή. Η οργάνωση σε φράσεις και προτάσεις γίνεται με βάση τις κατηγορίες.

Ποιες κατηγορίες έχουμε Ρήμα (Ρ) Επίθετο (Επιθ) Επίρρημα (Επιρ) Όνομα (Ο) Άρθρο (Α) Πρόθεση (Προθ) Αντωνυμία Βοηθητικό (Βοηθ) Φεύγω, φιλάω, αγαπώ Κίτρινος, καλός, ξανθός Καλά, πάλι, πολύ, ποτέ Πέτρος, γάτα, ευτυχία, Η, ένας Με, για, σε, από Εγώ, με, σου, αυτός Έχω

Παρατηρήσεις Ι Στα Ελληνικά έχουμε και τα μόρια "δεν", "μην", "θα", "να" που τα χαρακτηρίζουμε ως "στοιχεία κλίσης" επειδή δίνουν πληροφορίες σχετικά με την κλίση του ρήματος (άρνηση, χρόνος, έγκλιση). Επιπλέον, υπάρχουν οι σύνδεσμοι "ότι", "που", "πως" κλπ που τους ονομάζουμε "συμπληρωματικούς δείκτες" επειδή εισάγουν δευτερεύουσες προτάσεις

Παρατηρήσεις ΙΙ Τα στοιχεία έξω, μέσα, πάνω, κάτω, μπροστά, πίσω, μετά, πριν, μαζί δεν τα θεωρούμε επιρρήματα αλλά αμετάβατες ή σύνθετες προθέσεις. Χαρακτηρίσαμε ως βοηθητικό το έχω επειδή χρησιμοποιείται για το σχηματισμό των συντελεσμένων χρόνων (παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας) Το είμαι θεωρείται βοηθητικό όταν συνδέεται με την παθητική μετοχή (το βιβλίο δεν θα είναι γραμμένο πριν από το Μάρτιο). Αλλιώς θεωρείται συνδετικό.

Παρατηρήσεις ΙΙΙ Οι κατηγορίες δεν είναι καθολικές. Διαφέρουν από γλώσσα σε γλώσσα. Για παράδειγμα, υπάρχουν γλώσσες που δεν έχουν καθόλου προθέσεις, γλώσσες που δεν έχουν άρθρα, γλώσσες που δεν διακρίνουν το όνομα από το ρήμα. Υπάρχουν γλώσσες που έχουν πολλά βοηθητικά και καθόλου μόρια κλίσης (Αγγλικά).

Κατηγορίες και Σημασίες Αρκετές λεξικές κατηγορίες έχουν χαρακτηριστικές σημασιολογικές ιδιότητες: Επίθετα: συνήθως δηλώνουν ποιότητες ή ιδιότητες προσώπων ή πραγμάτων Ονόματα: συνήθως είναι ονόματα για πρόσωπα, ζώα, γεωγραφικές περιοχές (κύρια ονόματα) ή δηλώνουν συγκεκριμένες ή αφηρημένες οντότητες (πρόσωπο, τόπο, πράγμα, αφηρημένη έννοια, ιδιότητα, ενέργεια, κατάσταση: κοινά ονόματα). Ρήματα: συνήθως δηλώνουν δράσεις, γεγονότα, καταστάσεις.

Κατηγορίες και Σημασίες Ωστόσο αυτή η αντίληψη για τις κατηγορίες δεν είναι ασφαλής επειδή: Μία σημασιολογική έννοια μπορεί να εκφραστεί με περισσότερες από μία κατηγορίες. Μια κατηγορία μπορεί να εκφράσει περισσότερες από μια σημασιολογικές έννοιες.

Κατηγορίες και Σημασίες Τα ουσιαστικά γάμος, πολιορκία, δυστυχία αναφέρονται σε γεγονότα, δράσεις και καταστάσεις όπως τα ρήματα: Ο γάμος της Μαρίας έγινε χτες Η πολιορκία της Πόλης δεν κράτησε πολύ Οι πρόσφυγες έζησαν μέσα στη δυστυχία Τα ουσιαστικά ομορφιά, γιατρός, δηλώνουν ιδιότητες, όπως τα επίθετα: Η ομορφιά της Μαρίας είναι εκθαμβωτική Ο Γιάννης είναι γιατρός

Κατηγορίες και Σημασίες Δεν υπάρχει διαφορά στη σημασία ανάμεσα στο επίθετο όμοιος και στο ρήμα μοιάζει: Τα μάτια της Μαρίας είναι όμοια με τα μάτια της μητέρας της Τα μάτια της Μαρίας μοιάζουν με τα μάτια της μητέρας της Δεν υπάρχει διαφορά στη σημασία μεταξύ των συνειδητοποιεί και συνείδηση: Η Μαρία συνειδητοποιεί τον κίνδυνο Η Μαρία έχει συνείδηση του κινδύνου

Τυπικά κριτήρια Για τους παραπάνω λόγους είναι ασφαλέστερο να χρησιμοποιούμε τυπικά κριτήρια ταξινόμησης των λέξεων σε κατηγορίες: Μορφολογία (κλίση, παραγωγή). Σύνταξη (κατανομή, ένταξη σε φράσεις συγκεκριμένης μορφής). Κλίση:σύνδεση του θέματος με μια σειρά από μορφήματα που δηλώνουν τη λειτουργία της λέξης μέσα στο συγκεκριμένο προτασιακό περιβάλλον. Έτσι έχουμε διαφορετικούς τύπους της ίδιας λέξης. Παραγωγή: σχηματισμός νέων λέξεων μέσα από τη σύνδεση του θέματος με μια σειρά από μορφήματα. Η λεξική σημασία του θέματος μένει η ίδια. Αλλάζει η κατηγορία, το μέγεθος ή η στάση του ομιλητή προς το αντικείμενο, η θέση γίνεται άρνηση κλπ

Μορφολογία - Κλίση Βασική υποκατηγοριοποίηση με βάση την κλίση: Κατηγορίες που κλίνονται (ρήμα, όνομα, επίθετο, άρθρο, αντωνυμίες, βοηθητικά) Κατηγορίες που δεν κλίνονται (επίρρημα, πρόθεση, σύνδεσμοι, μόρια) Τα κλιτά και άκλιτα μέρη του λόγου στην παραδοσιακή γραμματική: Κίτρινος: είναι επίθετο επειδή έχει τρία γένη (κίτρινος, κίτρινη, κίτρινο). Κορίτσι: είναι όνομα επειδή έχει ένα γένος (ουδέτερο) και κλίνεται ως προς την πτώση (κοριτσιού) και τον αριθμό (κορίτσια). Λύνω: είναι ρήμα επειδή κλίνεται ως προς το πρόσωπο (λύνεις), αριθμό (λύνουμε), χρόνο (έλυνα), ποιόν ενεργείας/όψη (έλυσα, λύσω), φωνή (λύνομαι) και έγκλιση (να λύσω, λύσε). Έξω: είναι άκλιτο, επομένως είναι είτε πρόθεση είτε επίρρημα.

Μορφολογία - Παραγωγή Το επίθημα –της τρέπει το ρήμα σε ουσιαστικό που δηλώνει το πρόσωπο ή το όργανο που πραγματοποιεί την ενέργεια του ρήματος: [χορευ]Ρ της ] Ο, [μετασχηματισ]Ρ της]Ο. Το επίθημα –ιζ τρέπει το επίθετο σε ρήμα που δηλώνει αλλαγή κατάστασης: [ασπρ]Επιθ ιζ] Ρ ]ω]

Μορφολογία - Παραγωγή Το πρόθημα –α χρησιμοποιείται για την έκφραση άρνησης στο σχηματισμό επιθέτων: [ ΕΠΙΘ τίμιος] [ΕΠΙΘ α [ΕΠΙΘ τιμος]], [ΕΠΙΘσυμμετρικός]-[ΕΠΙΘ α [ΕΠΙΘ σύμμετρος]], [ΕΠΙΘικανός]-[ΕΠΙΘ αν [ΕΠΙΘ ίκανος]], [ΕΠΙΘχρωματιστός]- [ΕΠΙΘ ά[ΕΠΙΘ χρωμος]]. Το ότι το –α χρησιμοποιείται για το σχηματισμό της άρνησης των παθητικών μετοχών δείχνει ότι αυτές είναι επίθετα: Γραμμένος-άγραφτος, πλυμένος-άπλυτος, φορεμένος-αφόρετος, ταξιδεμένος-αταξίδευτος.

Σύνταξη - Κατανομή Είδαμε ότι η κατηγοριοποίηση των λέξεων στηρίζεται στην κοινή τους συμπεριφορά ως προς την ΚΛΙΣΗ και την ΠΑΡΑΓΩΓΗ. Ονομάζουμε "ρήμα" κάθε λέξη που κλίνεται ως προς το πρόσωπο, αριθμό, χρόνο, ποιόν ενεργείας, φωνή και έγκλιση. Ρήματα είναι όλες οι λέξεις που έχουν την ίδια συμπεριφορά ως προς τον παράγοντα "κλίση". Με ανάλογο τρόπο κατηγοριοποιούμε τις λέξεις στηριζόμενοι στην ΚΑΤΑΝΟΜΗ τους.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΒΟΗΘ, Ρ Ο Γιάννης θα φύγει Ο Γιάννης θα έχει φύγει *Ο Γιάννης θα γάτα *Ο Γιάννης θα καλός *Ο Γιάννης θα από *Ο Γιάννης θα η *Ο Γιάννης θα σε *Ο Γιάννης θα γρήγορα Σε περιβάλλον [θα________] επιτρέπονται λέξεις κατηγορίας Ρ ή Βοηθ αλλά όχι λέξεις κατηγορίας Ο, Επιθ, Προθ, Α, Αντωνυμία, Επιρ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΒΟΗΘ, Ρ Ανάλογη κατανομή έχουν τα βοηθητικά και τα ρήματα μετά από όλα τα μόρια που χαρακτηρίσαμε ως στοιχεία κλίσης, δηλαδή και τα στοιχεία "δεν", "μην", "να". Με βάση αυτή την παρατήρηση μπορούμε να δώσουμε έναν γενικό κανόνα κατανομής της μορφής: Σε περιβάλλον [δεν, θα, μην, να________] επιτρέπονται λέξεις κατηγορίας Ρ ή Βοηθ αλλά όχι λέξεις κατηγορίας Ο, Επιθ, Προθ, Α, Αντωνυμία, Επιρ.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙ: ΕΠΙΘ Περιβάλλον: [ο, ένας_________Ο] π.χ. "ο, ένας ______φοιτητής" Επιτρέπονται λέξεις όπως: καλός, έξυπνος, μελετηρός, ψηλός: Ο καλός φοιτητής, ο έξυπνος φοιτητής, ο μελετηρός φοιτητής, ο ψηλός φοιτητής Είναι αντιγραμματικές λέξεις όπως: Έχει (*ο έχει φοιτητής), φεύγει (*ο φεύγει φοιτητής), γάτα (*ο γάτα φοιτητής), από (*ο από φοιτητής), η (*ο η φοιτητής), σε (*ο σε φοιτητής), γρήγορα (*ο γρήγορα φοιτητής).

Επίθετα και Επιρρήματα Τα επίθετα και τα επιρρήματα έχουν συμπληρωματική κατανομή. Τα επιρρήματα απαντούν σε ρηματικά περιβάλλοντα και τα επίθετα σε ονοματικά: Διάβασα το βιβλίο προσεκτικά Το προσεκτικό διάβασμα του βιβλίου Αντέγραψα τις σημειώσεις προσεκτικά Η προσεκτική αντιγραφή των σημειώσεων Παρατηρήστε ότι στα παραπάνω παραδείγματα, τα επιρρήματα προέρχονται από τα επίθετα με την προσθήκη του επιθήματος –α.

Σύνοψη Επίθετα είναι όλες οι λέξεις που: Με κριτήρια κλίσης, παραγωγής (Μορφολογία) και κατανομής (Σύνταξη) εντάσσουμε τις λέξεις σε κατηγορίες. Παράδειγμα: Επίθετα είναι όλες οι λέξεις που: Έχουν 3 γένη και κλίνονται ως προς τον αριθμό και την πτώση (Κλίση). Χρησιμοποιούνται ως βάση για το σχηματισμό ρημάτων με επιθηματοποίηση (π.χ. του –ιζ-). Σχηματίζουν άρνηση με προθηματοποίηση του α-(Παραγωγή). Απαντούν σε περιβάλλοντα [Α___Ο], [είναι___] (Κατανομή).

Διακριτικά Χαρακτηριστικά και λεξικές κατηγορίες Τα ονόματα και τα επίθετα έχουν τουλάχιστον 2 κοινές ιδιότητες: Α) Έχουν γένος και κλίνονται ως προς την πτώση και τον αριθμό (ονοματική κλίση): Οι κίτρινες πολυθρόνες, της κίτρινης πολυθρόνας, την κίτρινη πολυθρόνα Β) Δεν έχουν ποτέ συμπλήρωμα σε αιτιατική: Πιστός στις ιδέες του/ *Πιστός τις ιδέες του Η πίστη στις ιδέες του/ *Η πίστη τις ιδέες του

Διακριτικά Χαρακτηριστικά και κατηγορίες Τα ρήματα και οι προθέσεις έχουν τουλάχιστον 1 κοινό χαρακτηριστικό: Επιδέχονται συμπλήρωμα σε αιτιατική: Αγαπώ/ φωτογραφίζω/ κοιτάω την Μαρία Με τον χάρακα, από την πόλη, στον βράχο

Διακριτικά Χαρακτηριστικά και κατηγορίες Γενικεύσεις Για να διατυπώσουμε γενικεύσεις για τις ιδιότητες που είναι κοινές ανάμεσα στις κατηγορίες χρησιμοποιούμε διακριτικά χαρακτηριστικά (ο όρος και η χρήση από τη φωνολογία). Δεχόμαστε ότι οι κατηγορίες μπορούν να αναλυθούν περισσότερο στα χαρακτηριστικά [+/- Ο(νοματικό)] και [+/-Ρ(ηματικό)]. Ο συνδυασμός τους προβλέπει την ύπαρξη 4 κατηγοριών: α) [+Ο -Ρ] Όνομα β) [-Ο +Ρ] Ρήμα γ) [+Ο +Ρ] Επίθετο δ) [-Ο -Ρ] Πρόθεση Έχουν ονοματική κλίση οι κατηγορίες [+Ο] Δίνουν αιτιατική πτώση οι κατηγορίες [-Ο] Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, τα επιρρήματα δεν μπορεί να είναι χωριστή λεξική κατηγορία. Πράγματι, σε πολλές περιπτώσεις είναι δύσκολη η διάκριση ανάμεσα σε προθέσεις και επιρρήματα και σε άλλες περιπτώσεις τα επιρρήματα προέρχονται από επίθετα με την προσθήκη του –α.

Ανοιχτές (Λεξικές)-Κλειστές (Λειτουργικές) Κατηγορίες Από τις κατηγορίες που είδαμε, το Ρήμα, το Όνομα, το Επίρρημα, το Επίθετο χαρακτηρίζονται ως Ανοιχτές/ Λεξικές Κατηγορίες. Το Βοηθητικό, το Άρθρο, η Αντωνυμία, οι προσδιοριστές, τα Στοιχεία Κλίσης (να, θα, δεν, μην) και οι Συμπληρωματικοί Δείκτες (ότι, πως, που) χαρακτηρίζονται ως Κλειστές/Λειτουργικές Κατηγορίες. (Οι προθέσεις από άλλους θεωρούνται λεξικές κατηγορίες και από άλλους λειτουργικές).

Ανοιχτές –Λεξικές Κατηγορίες Πρόκειται για κατηγορίες στις οποίες προστίθενται συνεχώς νέες λέξεις από τους ομιλητές ανάλογα με τις επικοινωνιακές ανάγκες και τις συνθήκες του κόσμου μας: Π.χ. "υπολογιστής", "εντατικοποίηση", "σοσιαλισμός", "σουρεαλισμός", "διαστημόπλοιο", "ουρανοξύστης", "βομβαρδίζω", "διαφημίζω", "φωτογραφίζω", "τηλεοπτικός", "κινηματογραφικός", "γενετική" είναι λέξεις που μπορούμε εύκολα να φανταστούμε ότι προστέθηκαν πρόσφατα στο λεξικό της Ελληνικής. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούμε τον όρο "ανοιχτές κατηγορίες". Οι ανοιχτές κατηγορίες δηλώνουν αντικείμενα, δράσεις, ιδιότητες, έννοιες που μπορούμε να περιγράψουμε με λέξεις ή να παραστήσουμε με εικόνες.

Ανοιχτές –Λεξικές Κατηγορίες

Κλειστές – Λειτουργικές Κατηγορίες Έχουν γραμματική (συντακτική, σημασιολογική, μορφολογική) λειτουργία στην πρόταση. Δηλώνουν σχέσεις ανάμεσα στις λεξικές κατηγορίες και το περιβάλλον (πρόταση-κείμενο-επικοινωνιακό περιβάλλον) στο οποίο αυτές απαντούν. Δεν μπορούμε να περιγράψουμε τι δηλώνουν παρά μόνο αν αναφερθούμε στη λειτουργία τους. Γι' αυτό και ο όρος "λειτουργικές κατηγορίες". Τα στοιχεία που ανήκουν στις λειτουργικές κατηγορίες έχουν περιορισμένο αριθμό και δεν ανανεώνονται με την ίδια ταχύτητα που ανανεώνονται οι ανοιχτές κατηγορίες. Γι' αυτό και χρησιμοποιούμε τον όρο "κλειστές κατηγορίες".

Λειτουργικές Κατηγορίες "έχω" (ΒΟΗΘ): χαρακτηρίζεται ως λειτουργική κατηγορία επειδή χρησιμοποιείται για το σχηματισμό περιφραστικών τύπων του ρήματος: Έχω λύσει, είχα λύσει, θα έχω λύσει "έχω" (Ρ): χαρακτηρίζεται ως λεξική κατηγορία επειδή δηλώνει "κτήση": Ο Γιάννης έχει δύο εργοστάσια "ο", "ένας" (Α): είναι λειτουργικές κατηγορίες επειδή έχουν σημασιολογική και συντακτική λειτουργία στην πρόταση. Συνδυάζονται με το όνομα (σε αρκετές περιπτώσεις υποχρεωτικά) και χρησιμοποιούνται για να αναφερθούμε σε συγκεκριμένες ή μη συγκεκριμένες οντότητες του κόσμου.

Ελεύθερα – Δεσμευμένα μορφήματα Μια γραμματική λειτουργία μπορεί να δηλώνεται με ελεύθερα ή δεσμευμένα μορφήματα (ανεξάρτητες λέξεις ή προσφύματα): Ο Γιάννης είναι πιο καλός Ο Γιάννης είναι καλύτερος Σύγκριση δηλώνει τόσο το πιο όσο και το -τερος. Αν θεωρήσουμε ότι το "πιο" είναι λειτουργική κατηγορία που δηλώνει σύγκριση, τότε και το "-τερος" μπορεί να θεωρηθεί λειτουργική κατηγορία με την ίδια λειτουργία. Η διαφορά είναι ότι το "πιο" είναι ελεύθερο ενώ το "-τερος" είναι δεσμευμένο μόρφημα.

Ελεύθερα – Δεσμευμένα μορφήματα Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να δούμε και την αντιστοιχία κατάληξης στο Ρήμα της Ελληνικής (πρόσωπο-αριθμό) και αντωνυμίας στα Αγγλικά: Φεύγ-ω Ι go Φεύγ-εις you go Φεύγ-ει he/she/it goes Φεύγ-ουμε We go Φεύγ-ετε You go Φεύγ-ουν They go

Λειτουργικά στοιχεία, ……θεωρούμε τόσο τα δεσμευμένα όσο και τα ελεύθερα μορφήματα όταν αυτά έχουν γραμματική λειτουργία στην πρόταση. τα προθήματα και επιθήματα κλίσης και παραγωγής είναι λειτουργικά στοιχεία μαζί με τα άρθρα, τα βοηθητικά, τα μόρια, τις αντωνυμίες/προσδιοριστές, τους συμπληρωματικούς δείκτες κλπ.

Μαθησιακοί στόχοι της ενότητας Να μπορείτε να διακρίνετε ανάμεσα σε σημασιολογικούς και τυπικούς ορισμούς των κατηγοριών Να αναγνωρίζετε τις κατηγορίες από την κατανομή τους Να γνωρίζετε τι σημαίνει ότι δύο κατηγορίες είναι σε σχέση συμπληρωματικής κατανομής Να μπορείτε να ορίσετε τις λεξικές κατηγορίες με βάση τα χαρακτηριστικά [+/- Ο] και [+/-Ρ] Να γνωρίζετε τη διαφορά ανάμεσα σε λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες