Το ψυχαναλυτικό μοντέλο και οι διαδικασίες ψυχο-κοινωνικής ανάπτυξης Sigmund Freud Το ψυχαναλυτικό μοντέλο και οι διαδικασίες ψυχο-κοινωνικής ανάπτυξης

Βιογραφική διαδρομή Ο Freud γεννιέται στην Αυστρία το 1856. Εγγράφεται στην Ιατρική στα 1873, όπου θέλγεται από τη μελέτη της φυσιολογίας και αποφασίζει να ειδικευτεί στην νευρολογία (ερευνητής στο Ινστιτούτο Ανατομίας του Εγκεφάλου), δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις συναισθηματικές και τις νευρολογικές διαταραχές.

Επηρεάζεται από τις εξελίξεις στην επιστήμη της Φυσικής και ειδικότερα από τις προσεγγίσεις για το μετασχηματισμό της ενέργειας, τις οποίες θεωρεί ότι μπορούν να εφαρμοστούν και στον άνθρωπο (ο δυναμισμός του ασυνείδητου). Αποκτά κλινική εμπειρία εργαζόμενος στο Γενικό Νοσοκομείο της Βιέννης και το ενδιαφέρον του εστιάζεται στις νευρολογικές ασθένειες.

Μετακινείται στο Παρίσι (1885-1886) για να μαθητεύσει δίπλα στον Σαρκώ, ο οποίος χρησιμοποιεί την τεχνική της ύπνωσης για την αντιμετώπιση της υστερίας. Επιδιώκει να τεκμηριώσει επιστημονικά τη διάκριση ανάμεσα σε οργανική και υστερική παράλυση, καθώς είναι πεπεισμένος ότι υπάρχουν διαταραχές που δεν προκαλούνται από ανατομικές δυσλειτουργίες.

Επιστρέφει στη Βιέννη στο Ινστιτούτο Παιδικών Ασθενειών, έχοντας απορρίψει την τεχνική της ύπνωσης: ο ασθενής δεν λειτουργεί συνειδητά και ο ερευνητής δεν μπορεί να αντλήσει πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν. Επεξεργάζεται μια τεχνική που εφαρμόζει ο Josef Brener που στο πλαίσιο της φροϋδικής θεωρίας θα ονομαστεί τεχνική του ελεύθερου συνειρμού.

Σταδιακά ο Freud διαμορφώνει ένα εκτετα- μένο σώμα γνώσεων ως προς τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα με αποκλίνουσα συμπεριφορά σχηματίζουν τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο και τον εαυτό τους. Τα επόμενα χρόνια μελετά τα σεξουαλικά ένστικτα, γεγονός που ξεσηκώνει τη συντηρητική κοινωνία της Βιέννης ειδικά ως προς την άποψή του ότι η εξέλιξη της αποκλίνουσας συμπεριφοράς οφείλεται σε κάποια μορφής σύγκρουση που εμφανίζεται ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής.

Το 1909 διδάσκει στο πανεπιστήμιο Clark των ΗΠΑ όπου έχει ήδη ιδρυθεί η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (1902). Στα 1920 πεθαίνει η κόρη του, γεγονός που τον οδηγεί σε κατάπτωση. Εκλέγεται καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βιέννης ενώ αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας. Πεθαίνει το 1939.

Τρεις διαστάσεις του ψυχαναλυτικού μοντέλου Δυναμική διάσταση: ο ανθρώπινος ψυχισμός ως ένα ρευστό σύστημα. Δομική διάσταση: περιγράφει τρεις ξεχωριστές, αλλά αλληλεξαρτώμενες ψυχολογικές δομές που «ρυθμίζουν» τη συμπεριφορά. Διαδοχική κατά στάδια διάσταση.

Οι τρεις διαστάσεις του φροϋδικού μοντέλου Δυναμική Ένστικτα Ψυχική Ενέργεια Δομική Εκείνο-Αυτό (Id) Εγώ (Ego) Υπερεγώ (Superego) Διαδοχική κατά στάδια Στοματικό Πρωκτικό Φαλλικό Λανθάνων Ετεροφυλόφιλο

Η δυναμική διάσταση Ο Freud ενδιαφέρεται για την ψυχική ενέργεια, η οποία θέτει σε λειτουργία τα διαφορετικά συστατικά στοιχεία του ψυχολογικού μας συστήματος. Αυτή: α) έχει βιολογικό υπόβαθρο και είναι πάντοτε διαθέσιμη σε κάποια μορφή, β) η συνολική της ποσότητα δεν αλλάζει [κλειστό σύστημα], γ) η κατανομή της εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως η βιολογική ανάπτυξη, το ατομικό στάδιο ανάπτυξης, τις εμπειρίες του ατόμου και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος.

Σύμφωνα με το Freud η πρωταρχική πηγή ενέργειας είναι τα ένστικτα ή τα μη μαθημένα ψυχολογικά κίνητρα. Τα ένστικτα έχουν την πηγή τους στις βιολογικές διαδικασίες και η πιο δυναμική τάξη ενστίκτων είναι εκείνη που σχετίζεται με τη δημιουργία της ζωής και τη συντήρησή της. Αυτήν την τάξη ενστίκτων την ονομάζει Έρως.

Το σεξουαλικό ένστικτο στη θεωρία του κατέχει τη θέση του κατ’ εξοχήν ενστίκτου της ζωής, διαφορετικού από άλλα ένστικτα, καθώς η ικανοποίησή του είναι αναγκαία για την επιβίωση του είδους ενώ η ικανοποίηση των άλλων ενστίκτων είναι αναγκαία για την επιβίωση του ατόμου. Ο Freud πίστευε στην ύπαρξη μιας ακόμα δυναμικής τάξης ενστίκτων που ονόμασε Θάνατο και αντιπροσωπεύουν κυρίως την επιθετικότητα.

Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ψυχικής ενέργειας είναι ότι αποτελεί μέρος του ασυνείδητου. Το ασυνείδητο αρχικά ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της πρώιμης συμπεριφοράς και εξακολουθεί να ελέγχει κάποιο μέρος της συμπεριφοράς σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Η έννοια του ασυνείδητου υποδηλώνει ότι υπάρχουν λειτουργίες για τις οποίες δεν έχουμε ποτέ πλήρη επίγνωση, ότι ένα μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς μας καθορίζονται από ασυνείδητες δυνάμεις.

Η ψυχική μας ενέργεια οργανώνεται γύρω από: το συνειδητό (φαινόμενα για τα οποία έχουμε επίγνωση κάθε στιγμή) το προ-συνειδητό (φαινόμενα που μπορούμε να τα αντιληφθούμε αν τους δώσουμε προσοχή) το ασυνείδητο (φαινόμενα που αγνοούμε και δεν μπορούμε να αντιληφθούμε παρά μόνο σε ειδικές συνθήκες, όπως στα όνειρα, στις γλωσσικές παραδρομές, τις νευρώσεις, τις ψυχώσεις, τα έργα τέχνης, τις ιεροτελεστίες. Όπως γράφει ο William James: μια μεγάλη βοερή και φωτεινή σύγχυση)

Εμφάνιση και τροποποίηση των ενστίκτων Τρεις δυνατότητες: τα ένστικτα εκφράζονται αμετάβλητα - ή εμποδίζεται η εκδήλωσή τους, - ή (το πιθανότερο) να εμφανιστεί κάποια αλλαγή στην ποιότητα και τον προσανατολισμό του ενστίκτου (μερική και όχι ολική έκφραση του ενστίκτου).

Στην ψυχαναλυτική θεωρία, κάθε διαδικασία μπορεί να περιγραφεί με βάση την κατανάλωση ενέργειας σ’ ένα αντικείμενο ή με βάση μια δύναμη που εμποδίζει την κατανάλωση της ενέργειας και απαγορεύει την ικανοποίησή του. Κεντρική είναι στο σημείο αυτό η έννοια του άγχους: μια οδυνηρή συναισθηματική εμπειρία που αντιπροσωπεύει κάποια απειλή ή κίνδυνο.

Η ψυχαναλυτική θεωρία υποστηρίζει ότι το άτομο κάποια στιγμή βιώνει μια τραυματική εμπειρία, μια σωματική βλάβη ή μια αδικία. Το άγχος αντιπροσωπεύει μια επανάληψη της παλαιότερης τραυματικής εμπειρίας, αλλά σε μικρογραφία. Το άγχος στο παρόν συνδέεται με ένα παλαιότερο κίνδυνο. Το άγχος αναπτύσσεται μέσα από μια σύγκρουση των ενστίκτων του Id και της απειλής τιμωρίας από το Υπερεγώ.

Σύμφωνα με τον Freud, μπροστά στο άγχος αναπτύσσουμε μηχανισμούς άμυνας. Ασυνείδητα αναπτύσσουμε μεθόδους παραποίησης της πραγματικότητας και απώθησης κάποιων συναισθημάτων από τη συνείδηση προκειμένου να μην αισθανόμαστε άγχος.

Μηχανισμοί Άμυνας Προβολή: οτιδήποτε εσωτερικά μη αποδεκτό προβάλλεται προς τα έξω και νοείται ως εξωτερικό (οι άλλοι είναι εχθρικοί). Άρνηση: είναι δυνατόν να αρνούμαστε την πραγματικότητα ή μια παρόρμησή μας (άρνηση του γεγονότος του θανάτου ενός προσφιλούς μας προσώπου).

Ματαίωση: ακύρωση μιας πράξης ή επιθυμίας και τοποθέτηση στη θέση της μιας άλλης. «Πρόκειται για ένα είδος αρνητικής μαγείας στην οποία η δεύτερη πράξη καταργεί ή μηδενίζει την πρώτη με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σα να μην συνέβη ποτέ ενώ στην πραγματικότητα συνέβησαν και οι δύο» (1936). Εκλογίκευση: γίνεται αντιληπτή η πράξη αλλά όχι το κίνητρό της. Η συμπεριφορά επανερμηνεύεται ώστε να φαίνεται λογική και αποδεκτή. Πραγμάτωση μιας επικίνδυνης παρόρμησης χωρίς φαινομενικά η πράξη να αποδοκιμάζεται από το Υπερεγώ.

Κυριότερος μηχανισμός άμυνας θεωρείται η απώθηση Κυριότερος μηχανισμός άμυνας θεωρείται η απώθηση. Με την απώθηση, μια σκέψη ή μια επιθυμία απομακρύνονται από τη συνείδηση. Ένας τελευταίος μηχανισμός άμυνας είναι η εξιδανίκευση ή η μετουσίωση. Το αρχικό αντικείμενο της ικανοποίησης αντικαθίσταται από ένα άλλο υψηλότερης αξίας πολιτισμικό σκοπό, απομακρυσμένο από την άμεση έκφραση του ενστίκτου. Το ένστικτο διοχετεύεται σ’ ένα νέο και κινωνικά χρήσιμο κανάλι.

Παραδείγματα μετουσίωσης Η Madonna του Da Vinci: εξιδανίκευση της επιθυμίας του για τη μητέρα του. Εξιδανίκευση επιθετικών παρορμήσεων: χειρούργοι, πυγμάχοι και χασάπηδες. Ο Freud πίστευε ότι η ουσία του πολιτισμού εμπεριέχεται στην ικανότητά μας να μετουσιώνουμε τις σεξουαλικές και τις επιθετικές μας τάσεις.

Η δομική διάσταση Τα τρία μέρη της δομικής διάστασης υπηρετούν όλα ένα καθορισμένο σκοπό: την επίτευξη αντικειμένων στόχων και την προσδοκώμενη μείωση της έντασης. Πρόκειται για μια μορφή αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις βιολογικές παρορμήσεις (το Εκείνο), τις προσαρμοστικές και μεσολαβούσες συμπεριφορές (το Εγώ) και τα κοινωνικά προσδιορισμένα ηθικά και κανονιστικά κριτήρια ελέγχου (Υπερεγώ).

Το Εκείνο ή Αυτό ή Id Εξελικτικά είναι το αρχαιότερο από τις τρεις ψυχολογικές δομές και υφίσταται ως χώρος αποθήκευσης όλων των ενστίκτων. Αρχικά όλη η ψυχική ενέργεια επενδύεται στο Id που τη χρησιμοποιεί για να ικανοποιήσει βασικές ανάγκες. Το Id είναι μια έμφυτη βιολογική δομή που τείνει προς την άμεση ικανοποίηση και τη μείωση της έντασης.

Η ενέργεια του Id ελεγχόμενη απόλυτα από την αρχή της ευχαρίστησης δεν υπόκειται σε κανένα περιορισμό και δεν κάνει καμιά διάκριση ανάμεσα σε φαντασία και πραγματικότητα (ακατέργαστη νοητική διαδικασία). Η ψυχική ενέργεια που συνδέεται με το Id είναι ασυνείδητη δεν μπορούμε να μιλήσουμε ούτε να σκεφτούμε γι’ αυτήν.

Το Εγώ ή Ego Η διαμόρφωση του Εγώ είναι ο αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του οργανισμού με το περιβάλλον του. Ο Freud υποστηρίζει ότι το Εγώ αρχίζει να αναπτύσσεται εξαιτίας της αδυναμίας του Id όταν δρα μόνο του να ικανοποιήσει όλες τις ανάγκες ενός ατόμου.

Έτσι, σταδιακά το Εγώ μετασχηματίζεται από το εγώ της ευχαρίστησης σ’ ένα ορθολογικό Εγώ που ελέγχεται από την αρχή της πραγματικότητας. Αυτό που προηγουμένως επενδύονταν στις λειτουργίες του Id τώρα επενδύεται στις λειτουργίες του Εγώ και συνδέεται με τις νοητικές και τις γλωσσικές διεργασίες. Παρόλο που του Εγώ δεν χρησιμοποιεί την αρχή της ευχαρίστησης του Id, η ευχαρίστηση (μείωση της έντασης, απομάκρυνση του πόνου) επιτυγχάνεται μέσω της αρχής της πραγματικότητας, η οποία αναπαρίσταται μέσα από περισσότερο λογικές και λιγότερο συναισθηματικές διεργασίες.

Το Εγώ οργανώνει τις νοητικές λειτουργίες μεσολαβώντας ανάμεσα στο Id και τα Υπερεγώ και λειτουργεί ως μηχανισμός λήψης αποφάσεων που συνυπολογίζει τις ασυνείδητες επιθυμίες του Id. To Id οδηγεί τον οργανισμό προς την ικανοποίηση ενώ το Εγώ προσπαθεί να πετύχει την ικανοποίηση μέσα από την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Το Υπερεγώ ή Superego Το Υπερεγώ είναι η ψυχική ενέργεια που λειτουργεί ως εκείνη η δύναμη η οποία αντιτίθεται στις χωρίς περιορισμούς ικανοποιήσεις που αναζητά το Id. Ως δομή αντιπροσωπεύει την εσωτερίκευση και την αφομοίωση της γονικής εξουσίας, της ηθικής και των κοινωνικών κανόνων του περιβάλλοντος. Στόχος του Υπερεγώ είναι να εμποδίσει το Id να εκφράσει παρορμήσεις απαράδεκτες από κοινωνική σκοπιά.

Διαδοχική κατά στάδια διάσταση Προγενετήσιο στάδιο (0 έως 6 ετών) Στοματικό στάδιο (0 έως 1,5 έτους) Πρωκτικό στάδιο (έως 3 ετών) Φαλλικό στάδιο (έως 5 ετών) Λανθάνουσα φάση (6 έως 11 ετών) Γενετήσιο στάδιο (εφηβεία)

Στοματικό στάδιο Το στόμα ως περιοχή διέγερσης και ευαισθησίας. Το στόμα ως περιοχή διέγερσης και ευαισθησίας. Πρώιμη στοματική ικανοποίηση (θηλασμός, πιπίλισμα, ύστερες επιβιώσεις) Οδοντοφυΐα, συγχώνευση σεξουαλικών και επιθετικών απολαύσεων.

Πρωκτικό στάδιο Διέγερση του πρωκτού κατά την κένωση. Ανακούφιση από την ένταση και ικανοποίηση από τον ερεθισμό των βλεννογόνων. Σύγκρουση ανάμεσα σε αποβολή και κατακράτηση. Πρώτη κρίσιμη σύγκρουση ανάμεσα στο άτομο (ευχαρίστηση από την κένωση και την κοινωνία (απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος για έλεγχο και αναβολή της ικανοποίησης).

Φαλλικό στάδιο Η διέγερση και η ένταση εστιάζεται στα γεννητικά όργανα. Ψυχολογική διαφοροποίηση των δύο φύλων. Οιδιπόδειο σύμπλεγμα – σύμπλεγμα της Ηλέκτρας. Επίλυση των συμπλεγμάτων μέσα από την ταύτιση με τους γονείς του ιδίου φύλου, εσωτερίκευση αξιών και ηθικών κανόνων κατά τα γονικά πρότυπα.