1 Στο συγκεκριμένο φυλλάδιο ο Κώστας Λάππας αναφέρεται στην εκπαίδευση των σχολείων από το 1770 έως το Οι φωτογραφίες που εμπλουτίζουν τα κείμενα με τις επεξηγήσεις που δίνουν, κάνουν πιο ενδιαφέρουσες αλλά και πιο κατανοητές τις πληροφορίες που μας παρέχει το φυλλάδιο.

2 Αρχικά σημειώνονται οι αλλαγές στην εκπαίδευση που είναι συνέπεια των μεταβολών της ελληνικής κοινωνίας στα τέλη του 18ου αιώνα λόγω της ανόδου της εμπορικής τάξης, των ιδεών του Διαφωτισμού και της ανάπτυξης Εθνικής ιδεολογίας. Σύμφωνα με τις αλλαγές αυτές ο αριθμός σχολείων και μαθητών αυξάνεται, τα προγράμματα σπουδών και οι διδακτικές μέθοδοι εκσυγχρονίζονται ενώ περιορίζεται η εξάρτηση της εκπαίδευσης από την Εκκλησία.

3 Την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπήρχαν δύο τύποι σχολείων: ένα κατώτερο, το σχολείο των κοινών γραμμάτων που προσέφερε στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης, γραφής κι αριθμητικής κι ένα μέσου επιπέδου, το σχολείο των ελληνικών μαθημάτων: Σε αυτό διδάσκονται κυρίως αρχαία ελληνικά γράμματα και κάποιες φορές στοιχεία φιλοσοφίας κι επιστημών.

4 Η ονοματολογία των σχολείων ποικίλλει. Έτσι έχουμε: «σχολείον των κοινών γραμμάτων», «κοινόν σχολείον» καθώς και« σχολείον των ιερών γραμμάτων» λόγω των εκκλησιαστικών βιβλίων που χρησιμοποιούνται. Αντίστοιχα έχουμε «σχολείον των ελληνικών μαθημάτων», «Ελληνικό σχολείον», «Ελληνική σχολή», «Μουσείον», «Ελληνομουσείον», «Ακαδημία», «Γυμνάσιον» όπως ονομάζονται οι σχολές της Σμύρνης και της Χίου «Λύκειο» σαν την ηγεμονική σχολή του Βουκουρεστίου «Ουνιβερσιτά» και «Πανδιδακτήριο» κάτι αντίστοιχο του Πανεπιστημίου για τις σχολές της Χίου και των Μηλέων του Πηλίου.

5 Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το «σχολείο των κοινών γραμμάτων» δεν έχει θεσμική υπόσταση κι οποιοσδήποτε με στοιχειώδη έστω εγγραμματοσύνη, μπορούσε να διδάξει γραφή κι ανάγνωση. Τέλη του 18ου αιώνα δημιουργούνται δίπλα στα σχολεία ελληνικών μαθημάτων και κατώτερα σχολεία υπό την επίβλεψη ενός «παιδαγωγού». Η δομή ενός «κοινού σχολείου» ήταν απλή. Ένας δάσκαλος, ο ιερέας αλλά και όποιος γνώριζε ανάγνωση και γραφή, αναλάμβανε να διδάξει τα πρώτα γράμματα κυρίως σε αγόρια ή σε ένα πολύ μικρό αριθμό κοριτσιών. Μικτή φοίτηση υπήρχε σε ορισμένα σχολεία παροικιακού ελληνισμού καθώς και στη Χίο.

6 Η διδασκαλία ήταν ομοιόμορφη σε όλα τα σχολεία. Άρχιζε με τα «πινακίδια» και συνεχίζονταν με τη «φυλλάδα» δηλαδή ένα βιβλιαράκι με τον τίτλο «Χρήσιμος Παιδαγωγία», την «Οκτώηχο», «το ψαλτήρι» και «τον Απόστολο». Το γράψιμο ήταν μία ξεχωριστή διαδικασία. Διδασκόταν μετά την ανάγνωση αλλά δεν έφθαναν, όλοι οι μαθητές ως το στάδιο αυτό γιατί τα κείμενα ήταν δυσνόητα, οι μέθοδοι αρχαϊκές με αποτέλεσμα η μάθηση να γίνεται επίπονη και η φοίτηση μακρόχρονη. Καινοτομία αποτελεί η έκδοση των πρώτων μοντέρνων Αλφαβηταρίων στα τέλη του 18ου αιώνα, με νέες μεθόδους και απλά κείμενα σε κατανοητή γλώσσα.

7 Σημαντικότερη όμως καινοτομία και επαναστατική μέθοδο, αποτελεί η αλληλοδιδακτική μέθοδος. Σύμφωνα με αυτή το 1819 οι μαθητές των ανωτέρων τάξεων δίδασκαν αυτούς των κατωτέρων, έτσι ώστε να πετυχαίνεται οικονομία χρόνου και χρήματος. Η αμοιβή των δασκάλων ήταν αρκετά χαμηλή έτσι σ’ αυτήν περιλαμβάνονταν κι ορισμένες εισφορές όπως τα «δευτεριάτικα», η πληρωμή του φόρου «χαράτσι» του δασκάλου και η προσφορά τοπικών προϊόντων και δώρων στις μεγάλες γιορτές.

8 Ολοκληρώνοντας σχετικά με τη κατώτερη εκπαίδευση πρέπει να σημειώσουμε ότι ήταν πολύ πιο εκτεταμένη απ’ όσο θεωρείται συνήθως κι ότι έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στον αλφαβητισμό του ελληνισμού.

9 Ακολουθούν μαρτυρίες του Γεωργίου Ψύλλα, εκδότη και πολιτικού και του Ερμάννου Λούντζη ιστορικού σχετικές με τα πρώτα γράμματα που διδάχθηκαν και στη συνέχεια γίνεται αναφορά στο «σχολείο των ελληνικών μαθημάτων» ή «φροντιστήριο».

10 Στον τύπο αυτό ανήκουν η Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης κι άλλες που ιδρύονται από τα μέσα του 17ου αιώνα με την επιχορήγηση πλουσίων εμπόρων. Κύριος σκοπός του σχολείου αυτού της μέσης εκπαίδευσης είναι η εξοικείωση με την αρχαία ελληνική γλώσσα. Η προσέγγιση των αρχαίων κειμένων είναι φορμαλιστική δηλαδή δεν ενδιαφέρει το περιεχόμενο αλλά η απλή ερμηνεία του κειμένου. Αυτή γίνεται με τη λεγόμενη «ψυχαγωγική» μέθοδο κατά την οποία αποδίδεται κάθε λέξη του πρωτοτύπου με συνώνυμε λέξεις της νεοελληνικής.

11 Άλλο βασικό χαρακτηριστικό του σχολείου είναι ο προσανατολισμός του προς την αριστοτελική φιλοσοφία που εισήγαγε ο Θεόφιλος Κορυδαλέας, με τα ερμηνευτικά του υπομνήματα στον Αριστοτέλη, γραμμένα σε αυστηρά αρχαΐζουσα γλώσσα.

12 Παρόλο λοιπόν που ο «κορυδαλισμός» ένα σύστημα νεωτερικό που υποστήριζε το χωρισμό της φιλοσοφίας από τη θεολογία κι οδηγούσε στην εκκοσμίκευση της παιδείας, γνώρισε μεγάλη διάδοση σφραγίζοντας την εκπαίδευση για μεγάλο χρονικό διάστημα, στο 18ο αιώνα θα κατακτήσει συνώνυμο του σχολαστικισμού και θα θεωρηθεί αιτία στασιμότητα της ελληνικής εκπαίδευσης.

13 Το πρώτο μισό του 18ου αιώνα αρχίζουν προσπάθειες για την ανανέωση των σπουδών. Η αυθεντία του Αριστοτέλη αμφισβητείται και εισάγονται στα μαθήματα οι θετικές επιστήμες και η φιλοσοφία κατά το σύστημα των «νεωτέρων».

14 Οι λόγιοι του νεοελληνικού διαφωτισμού επιχειρούν αλλαγές στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και φέρνουν νέο πνεύμα στην εκπαίδευση. Το πνεύμα αυτό εκφράζουν ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ και ο Δημήτριος Καταρτζής που επιδιώκουν ένα σχολείο απαλλαγμένο από το σχολαστικισμό που θα δίνει έμφαση στη διδασκαλία των επιστημών εφαρμόζοντας σύγχρονες παιδαγωγικές μεθόδους.

15 Η πραγματική όμως εκπαιδευτική ανανέωση θα έρθει αρχές 19ου με τον Κοραή που στρέφεται στα θέματα της νεοελληνικής παιδείας με την ευρύτερη έννοια του όρου. Δίνει εθνική διάσταση και προοπτική στην υπόθεση της παιδείας και αναδεικνύει την εκπαίδευση σε εθνική υπόθεση.

16 Για τον Κοραή η παιδεία συνδέεται με το όραμα της αναγέννησης της Ελλάδας. Οι εκπαιδευτικές ιδέες του βρίσκουν ισχυρά κοινωνικά στηρίγματα σε κύκλους διανοουμένων κι εμπόρων αλλά και σε περιοδικά όπως ο Λόγιος Ερμής.

17 Είναι πλέον φανερό ότι κάτω από την επίδραση της κοραϊκής διδασκαλίας και γενικότερα των ιδεών του νεοελληνικού Διαφωτισμού, η ελληνική εκπαίδευση μπαίνει σε νέα φάση. Σχολεία μέσου ή ανώτερου επιπέδου που δίνουν έμφαση στην αρχαία ελληνική φιλολογία, τις επιστήμες, τη φιλοσοφία και τα γενικά μαθήματα και υιοθετούν σύγχρονες διδακτικές μεθόδους, ιδρύοντας στις Κυδωνίες, τα Ιωάννινα, τη Σμύρνη, τη Χίο αλλά και στην Αθήνα.

18 Το ανανεωτικό πνεύμα της εποχής δεν αφήνει ανέπαφη ούτε την Πατριαρχική σχολή της Κων/πολης. Τις σχετικές προσπάθειες ενθαρρύνει το περιοδικό Λόγιος Ερμής επαινώντας τους ιδρυτές και χορηγούς. Ένα από τα κοινά χαρακτηριστικά των σχολείων της εποχής είναι ότι ιδρύονται κυρίως σε αστικά κέντρα από κοινότητες και εμπόρους που αναλαμβάνουν και την οικονομική τους υποστήριξη.

19 Τα σχολεία που ιδρύονται από ιδιώτες έχουν συνήθως προσωποπαγή χαρακτήρα ενώ αυτά που ιδρύονται από κοινότητες ή διάφορες εταιρείας έχουν επιτρόπους που διορίζονται από τα σώματα αυτά και σε αυτά λογοδοτούν.

20 Άλλο χαρακτηριστικό των μεγαλύτερων κυρίως σχολείων είναι ότι έρχονται να υποκαταστήσουν άλλα παλαιότερα παραδοσιακού τύπου σχολεία που βρίσκονται σε παρακμή ή να λειτουργήσουν παράλληλα προς εκείνα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ανταγωνισμών και ιδεολογικών συγκρούσεων όπως στην περίπτωση του Φιλολογικού Γυμνασίου Σμύρνης με την Ευαγγελική Σχολή.

21 Για την αντιμετώπιση των αναγκών στέγασης των νέων σχολείων έπρεπε να βρεθεί ένα κατάλληλο οίκημα ή να χτιστεί ένα καινούργιο. Σε όλα τα σχολεία της εποχής προβλέπεται και χώρος για βιβλιοθήκη που γίνεται κάποτε και χώρος μουσείου όπως στις Μηλιές του Πηλίου.

22 Ουσιαστικά, το περιεχόμενο και η έκταση του προγράμματος σπουδών εξαρτάται από τον αριθμό διδασκόντων και κυρίως από τις δυνατότητές τους. Αυτό που καθορίζει τα προγράμματα είναι η εισαγωγή σε μεγάλη κλίμακα επιστημονικών και γενικών μαθημάτων ξένων γλωσσών αλλά και μαθημάτων με πρακτική κατεύθυνση.

23 Η χρήση εποπτικών μέσων κι επιστημονικών οργάνων γενικεύεται και γίνεται απαραίτητο βοήθημα της επιστημονικής διδασκαλίας. Σημαντική καινοτομία αποτελεί η εκτεταμένη χρήση εντύπων σχολικών εγχειριδίων. Ο έλεγχος της προόδου γίνεται μέσα από σύστημα εξετάσεων που διαφέρει από σχολείο σε σχολείο.

24 Οι πιο συνηθισμένες ήταν οι δημόσιες που γίνονταν κάθε εξάμηνο ή μια φορά το χρόνο με συμμετοχή κοινού και είχαν τελετουργικό χαρακτήρα. Η διάρκεια των σπουδών εξαρτάται από τα διδασκόμενα μαθήματα. Στη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα ο θεσμός των θερινών διακοπών επεκτείνεται σε όλα τα σχολεία.

25 Οι δάσκαλοι που επανδρώνουν τα διάφορα σχολεία είναι ιερωμένοι που διατηρούν ως μία τυπική σχέση με την εκκλησία. Βρίσκονται πολύ πάνω από το μέσο όρο της εποχής. Ο μισθός του δασκάλου διαμορφώνεται με βάση τις ικανότητες και τη φήμη του. Πολλά σχολεία προτιμούν ένα κοσμικό δάσκαλο με καλές σπουδές αποκτημένες κατά προτίμηση στην Ευρώπη.

26 Ο αριθμός των μαθητών ενός σχολείου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το επίπεδο και τη φήμη του η οποία οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στους δασκάλους του. Οι μαθητές συχνά μετακινούνται από το ένα σχολείο στο άλλο για να συμπληρώνουν τις σπουδές τους ή για να ακούσουν ένα σπουδαίο δάσκαλο.

27 Η εκπαίδευση είναι δωρεάν, αν και το κόστος των σπουδών είναι αρκετά υψηλό για τους «ξένους» μαθητές που έχουν τα έξοδα της καθημερινής ζωής. Για τους φτωχούς μαθητές υπάρχει ο θεσμός των υποτροφιών.

28 Ανακεφαλαιώνοντας, βλέπουμε ότι οι προσπάθειες για την ανανέωση της εκπαίδευσης στις αρχές του 19ου αιώνα δεν υπήρξαν ανεμπόδιστες. Τα νεωτερικά σχολεία και οι δάσκαλοι τους βρέθηκαν μπροστά σε πολλά εμπόδια, όπως οι αρχαϊκές δομές του εκπαιδευτικού συστήματος και κυρίως η επίθεση των αντιδιαφωτιστών με την άμεση ή έμμεση υποστήριξη του Πατριαρχείου.

29 Η αντιδιαφωτιστική πολιτική του Πατριαρχείου είχε αρνητικές επιπτώσεις στη λειτουργία των «κοραϊκών» εκπαιδευτικών κέντρων. Πριν ακόμη λοιπόν ξεσπάσει η Επανάσταση τα νεωτερικά σχολεία είχαν δεχθεί ισχυρά πλήγματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την μετέπειτα περίοδο να μην αντέξουν και να σβηστεί μαζί τους και το όραμα για μια σύγχρονη εκπαίδευση, βάση ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας με ελεύθερη σκέψη και εθνική συνείδηση.