ΣΤΑΣΕΙΣ

Η μελέτη των στάσεων Θεωρήθηκε θεμελιώδους σημασίας σε κάθε προσπάθεια προσέγγισης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μελετώντας τις στάσεις ως ψυχολογικό φαινόμενο, που διαμορφώνει κυρίως την εξωτερική συμπεριφορά του ατόμου ή απλά μπορεί να την προβλέψει, έχουμε μεγαλύτερες πιθανότητες να ερμηνεύσουμε σωστά τον άνθρωπο στις κοινωνικές του διαστάσεις.

ορισμοί του όρου “στάσεις” ΄Εχουν δοθεί ποικίλοι ορισμοί ανάλογα με το χαρακτηριστικό της έννοιας με το οποίο συνδέεται κάθε φορά. Παρ’ όλες τις διαφορές στους ορισμούς και τη δυσκολία που παρουσιάζεται στη διατύπωση τους, οι στάσεις (attitudes) χαρακτηρίστηκαν ως μια από τις πιο σημαντικές και πιο βασικές έννοιες της σύγχρονης ψυχολογίας. Gordon W. Allport, Attitudes, in Handbook of Social Psychology Ed. by C. M. Murchison; Worcester (Mass.: Clark University Press, 1935).

Ο όρος στάση έκανε την εμφάνισή του στην παγκόσμια βιβλιογραφία, από την τρίτη κιόλας δεκαετία του 20ού αιώνα μέσα από τις σχετικές έρευνες και μελέτες των πρωτοπόρων ερευνητών πάνω στο θέμα αυτό. Μεγάλοι ερευνητές όπως ο Gordon Allport (αμερικανός Ψυχολόγος της Προσωπικότητας, καθηγητής του πανεπιστημίου του Harvard) και ο Leon Festinger ασχολήθηκαν με τον προσδιορισμό της έννοιας και με τη σχέση που έχει με τη συμπεριφορά. Allport, Attitudes, 1935. Leon Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance (Stanford C.A.: Stanford University Press, 1957).

Το κοινό σημείο των ποικίλων ορισμών του όρου που μπορούμε να διακρίνουμε, είναι το πεδίο ύπαρξης και εδραίωσης των στάσεων, το οποίο εντοπίζεται στο μη άμεσα παρατηρήσιμο κέντρο ελέγχου των αντιδράσεων, δηλαδή στο υπόβαθρο της συμπεριφοράς κι όχι στην ίδια τη συμπεριφορά.

Ορισμός της έννοιας “στάση”: Οι ψυχολόγοι Zimbardo και Leippe ορίζουν τη στάση, ως μια αξιολογική διάθεση, που στηρίζεται στις γνώσεις, τις συναισθηματικές αντιδράσεις και την προσωπική συμπεριφορά του παρελθόντος. Η στάση μπορεί από μόνη της να επηρεάσει τις γνωστικές λειτουργίες, τις συναισθηματικές ανταποκρίσεις και τις μελλοντικές εντάσεις και συμπεριφορές ενός ατόμου. Κατά τον ψυχολόγο Mednick για παράδειγμα, “στάση είναι η διάθεση για δράση με ένα συγκεκριμένο τρόπο, έναντι μιας πτυχής του περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένων και άλλων ατόμων”. Επίσης κατά τον ψυχολόγο Bernstain, “στάση είναι η διάθεση για μια συγκεκριμένη, γνωστική, συναισθηματική ή συμπεριφορική αντίδραση προς ένα άτομο, ένα αντικείμενο, μια ομάδα, μια κατάσταση ή πράξη.” Philip G. Zimbardo, & Michael R. Leippe, The Psychology of Attitude Change and Social Influence (New York: McGraw-Hill, Inc., 1991) σ. 30.  

Από την επισκόπηση των ορισμών της έννοιας “στάση”, προκύπτει ότι η έννοια αυτή περιέχει τρία συνθετικά στοιχεία ή διαστάσεις. Στην αγγλική βιβλιογραφία τα τρία αυτά στοιχεία ή διαστάσεις συμβολίζονται με τα τρία πρώτα γράμματα του αγγλικού αλφαβήτου “ABC” που συγχρόνως συνιστούν και την έννοια των θεμελιακών στοιχείων που αποτελούν την έννοια στάση από τα αρχικά των τριών αγγλικών λέξεων affective (συναισθηματικό), behavioural (συμπεριφορικό) και cognitive (γνωστικό). Zimbardo & Leippe, The Psychology of Attitude Change, σ. 30.  

Σχέση Στάσης και Συμπεριφοράς: Σύμφωνα με τους ερευνητές, υπάρχει άμεση σχέση στάσεων και συμπεριφοράς αφού αν μπορούσαμε να ακολουθήσουμε το μίτο που συνδέει τη συμπεριφορά με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, θα συναντούσαμε κάπου στο τέρμα του τις στάσεις του ατόμου. Οι στάσεις προηγούνται της συμπεριφοράς και είναι γενικά αποδεκτό ότι μπορούν και να την προβλέψουν. Παρ’ όλο που σύμφωνα με τους ερευνητές, υπάρχουν οι συμπεριφορικές τάσεις , οι προσδοκίες ή τα σχέδια δράσης τα οποία προηγούνται των ενεργειών μας ως μέρη ενός συστήματος στάσεων αλλά δεν πραγματοποιούνται πάντα και έτσι δεν αποτελούν κατά κανόνα πρόβλεψη συμπεριφοράς. Zimbardo & Leippe, The Psychology of Attitude Change, σ. 32.

Για να είναι αποτελεσματική η επικοινωνία πρέπει να παρουσιάζεται πιστευτή, κατανοητή και αξιόπιστη. Η σπουδαιότητα της αξιοπιστίας τονίζεται πολύ από τους ψυχολόγους. Είναι γενική η παρατήρηση ότι όλοι μας ανακρίνουμε τα κίνητρα οποιουδήποτε ατόμου που προσπαθεί να μας επηρεάσει. Συνήθως είμαστε επιφυλακτικοί προς άτομα υπερβολικά φιλελεύθερα ή συντηρητικά στις απόψεις τους. Beverly von Haller Gilmer, Psychology (New York: Harper & Row, 1970), σ. 417.

Σημαντικός είναι ο παράγοντας της αξιοπιστίας και στη διαφήμιση, όπου ένας “ειδικός” προωθεί ένα συγκεκριμένο προιόν. Η πηγή επικοινωνίας πρέπει να φαίνεται γνήσια και ειλικρινής. Αν φανεί στο κοινό ότι το πρόσωπο που επικοινωνεί δεν ενδιαφέρεται να μεταβάλει τις στάσεις του, αλλά απλώς να διαφωτίσει, τότε τα επιχειρήματά του θα ληφθούν υπ’ όψη ευμενέστερα.

Το μήνυμα: Μεγάλη σημασία έχει το λεκτικό πλαίσιο μέσω του οποίου προσφέρεται το μήνυμα. Η γλώσσα πρέπει να είναι απλή, κατανοητή και στην περίπτωση της διαφήμισης να λέει πολλά με λίγες -και αν είναι δυνατόν ελάχιστες - λέξεις. Στην περίπτωση της μετάδοσης μηνυμάτων μέσω ομιλίας, ο περισπασμός του ακροατηρίου με φωνές βοηθά στο να διατεθεί αρνητικά το ακροατήριο. Η λογική διαδικασία στο μυαλό του δέκτη διακόπτεται και αποδυναμώνεται η ικανότητά του να αξιολογήσει το μήνυμα πλήρως. Αν ο ομιλητής κατορθώσει να μείνει ήρεμος, η επίδραση του αντιπερισπασμού και της διακοπής ακυρώνεται.

Το θέμα του φόβου και κατά πόσο είναι θετική η επίδρασή του στο ακροατήριο ή όχι απασχόλησε επίσης την έρευνα. Οι απόψεις για το θέμα είναι αντικρουόμενες. Η μια άποψη υποστηρίζει ότι η ύπαρξη του εκφοβισμού μέσα στο μήνυμα είναι χρήσιμη μόνον, όταν παρέχονται ταυτόχρονα και ακριβείς οδηγίες για μέτρα προς αποφυγή του κινδύνου. Διαφορετικά, τα μηνύματα που εγείρουν φόβο τείνουν να ξυπνήσουν τους μηχανισμούς άμυνας του ατόμου και να αγνοηθούν ή και να δημιουργήσουν αντίθετο αποτέλεσμα ως προς το επιδιωκόμενο. Robert Stephen Feldman, Elements of Psychology, (New York: McGraw-Hill, Inc, 1992) σ. 489.

Επικρατούν τρεις προσεγγίσεις στη μέτρηση στάσεων, ανάλογα με το είδος των ενδείξεων που χρησιμοποιούνται για την εξαγωνή συμπερασμάτων: Η πρώτη αφορά τη μέτρηση των στάσεων μέσω κλίμακας. Η δεύτερη μέσω της παρατήρησης της έκδηλης συμπεριφοράς του ατόμου. Η τρίτη μέσω των φυσιολογικών αποκρίσεων του ατόμου. Στην πρώτη προσέγγιση δηλαδή τη μέτρηση μέσω κλίμακας (Scaling techniques) ανήκουν οι κλίμακες των Likert, Thurstone, Guttman και Osgood.

Η ενασχόληση της ψυχολογίας με το θέμα των στάσεων έδειξε ότι αμεσότερο και θετικότερο αποτέλεσμα στη διαμόρφωση ή και τη δημιουργία των στάσεων φέρνει ο σχεδιασμός των συνθηκών μέσα στις οποίες ο φορέας των στάσεων κινείται. Οι συνθήκες αφορούν τις επικοινωνιακές διαδικασίες και όλα όσα σχετίζονται με αυτές.