ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΙ ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ…

«Αν σου μιλώ με παραμύθια είναι γιατί τ’ ακούς γλυκύτερα.» Γ. Σεφέρης

Ένα «ταξίδι»… Η εργασία μου θα αποτελέσει ένα «ταξίδι» από τη γέννηση του παραμυθιού μέχρι σήμερα με «στάσεις» στα χαρακτηριστικά του, στο πέρασμά του από τα χείλη στο βιβλίο, στους παραμυθάδες των διαφόρων εποχών, σε αυτούς που το παραμύθι αποτέλεσε πηγή έμπνευσης, στην παρουσία του στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση και τον κινηματογράφο, στην παιδαγωγική του αξιοποίηση, για να φτάσω τελικά στο ψηφιακό και το σύγχρονο παραμύθι. Στο τέλος θα καταθέσω δυο προτάσεις διδακτικής αξιοποίησης αντίστοιχα ενός λαϊκού παραμυθιού της Ισπανίας και ενός έντεχνου ελληνικού παραμυθιού.

Ορισμός παραμυθιού Παραμύθι είναι «μια αφήγηση συγκεκριμένου μήκους που περιέχει μια διαδοχή μοτίβων ή επεισοδίων» 4

ΤΟ ΛΑΙΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ

Ορισμός Λαϊκό είναι το παραμύθι που δε γράφτηκε από κάποιον λόγιο αλλά διαδόθηκε από στόµα σε αυτί και από αυτί σε στόµα.

Οι ρίζες του λαϊκού παραμυθιού

Στα βάθη των αιώνων… Οι ρίζες των παραμυθιών χάνονται στα βάθη των αιώνων. Σώζονται τόσες διαφορετικές εκδοχές και σε τόσα διαφορετικά μέρη, που δεν είναι δυνατό να οριστεί ούτε ο χρόνος ούτε ο τόπος γέννησης.

Θεωρίες… Διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες σχετικά με την καταγωγή των παραμυθιών. Η Ινδοευρωπαϊκή- προέλευση από μύθους Η Ινδική- προέλευση από την ινδουϊστική-βουδιστική παράδοση Η Πολυγενετική- ύπαρξη παρόμοιων παραμυθιών σε διάφορους λαούς Η Ιστορικογεωγραφική - προσαρμογή μύθων σε κάθε πολιτισμό Η Συμβολιστική-προέλευση από τελετές Η ψυχολογική - προσέγγιση κλινική, ψυχαναλυτική, κειμενοαναλυτική

Κριτική των θεωριών Όλες οι προαναφερόμενες θεωρίες προσπαθώντας να απαντήσουν στο ερώτημα της προέλευσης των παραμυθιών καταθέτουν τη «μοναδική» λύση ενώ θα έπρεπε να αναζητηθούν λύσεις διαφορετικές για κάθε τύπο παραμυθιού.

Τα χαρακτηριστικά του λαϊκού παραμυθιού

Ύπαρξη κοινών χαρακτηριστικών Υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά που αποτελούν τον κοινό παρονομαστή όλων των παραμυθιών δίνοντάς τους με αυτό τον τρόπο οικουμενικότητα .

Τα τυπικά χαρακτηριστικά του παραμυθιού Κοινός σκοπός Υπερφυσικές και μαγικές δυνάμεις Κοινή αρχή Κοινό τέλος Αόριστος τόπος και χρόνος Ανωνυμία ηρώων Απλή πλοκή Πλούσια δράση Ακραίες καταστάσεις Ευχάριστο τέλος Θρίαμβος του καλού Επιβράβευση της ειλικρίνειας, της αφοσίωσης και της τήρησης της απόφασης

Αφηγηματικές αρχές

Επισήμανση αφηγηματικών αρχών Tο 1908 ο Δανός λαογράφος  Άξελ Όλρικ κατέληξε στην επισήμανση κάποιων αφηγηματικών αρχών για το παραμύθι, τους αποκαλούμενους επικούς νόμους.

Οι επικοί νόμοι του Άξελ Όλρικ Οι επικοί νόμοι του Άξελ Όλρικ Ήρεμη εισαγωγή Κλιμάκωση γεγονότων Τριπλή ή τετραπλή επανάληψη παρόμοιων ή ίδιων γεγονότων Παρουσία δυο μόνο προσώπων στη σκηνή Συνάντηση αντίθετων χαρακτήρων Νίκη του αδύναμου ή του μικρότερου Απλοί χαρακτηρισμοί ηρώων Απλή πλοκή

Οι ήρωες των λαϊκών παραμυθιών

Μονοσήμαντοι χαρακτήρες Οι χαρακτήρες είναι μονοσήμαντοι και στο συμβολικό τους ρόλο -του καλού, του κακού, της τιμιότητας, της ειλικρίνειας, της απιστίας, της πονηριάς- εμπεριέχεται όλος ο ψυχικός τους κόσμος.»

Οι «λειτουργίες του Propp Ο Vladimir Propp, καθηγητής της Γερμανικής Γλώσσας, της Λαογραφίας, της Φιλολογίας και της Λογοτεχνίας, στο σύγγραμμα «Μορφολογία του παραμυθιού», απαρίθμησε 31 λειτουργίες από τις οποίες οι περισσότερες επαναλαμβάνονται σχεδόν σταθερά στα περισσότερα από τα μαγικά παραμύθια. Οι 31 λειτουργίες του Propp

Ζητήματα κατάταξης

H κατάταξη Aarne-Thompson

ΑΠΟ ΤΑ ΧΕΙΛΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Στροφή προς το αστικό και τελικά παιδικό κοινό Ενώ αρχικά αποτελούσε ένα είδος προφορικής λογοτεχνίας για τα λαϊκά στρώματα, στη συνέχεια γίνεται ανάγνωσμα ενός αστικού κοινού και επίσημοι αποδέκτες του κατέληξαν να είναι τα παιδιά ενώ οι ενήλικες στράφηκαν στην επώνυμη λογοτεχνία.

Το λογοτεχνικό παραμύθι

Ορισμός Έντεχνο ή λόγιο παραμύθι είναι το αποτέλεσμα ενός δημιουργού.

Οι «Χίλιες και μία νύχτες» Οι «Χίλιες και μία νύχτες» Τα πρώτα παραδείγματα επεξεργασμένων φιλολογικά παραμυθιών προέρχονται από την Ανατολή, με γνωστότερο παράδειγμα τις “Χίλιες και μια νύχτες”. Οι «Χίλιες και μία νύχτες» είναι συλλογή ιστοριών και παραμυθιών από τη Μ. Ανατολή και τη Ν. Ασία .

Διάσημοι «παραμυθάδες» Στην Ευρώπη, ο Σαρλ Περό και οι αδερφοί Γκριμ συνέλεξαν και επεξεργάστηκαν πλήθος παραδοσιακών ιστοριών. Οι αδερφοί Γκριμ Ο Σαρλ Περό

Χανς Κρίστιαν Άντερσεν Τον Χανς Κρίστιαν Άντερσεν μετά από τις αποτυχίες του στο χώρο του θεάτρου και της Μουσικής, τον κέρδισε ο κόσμος των παραμυθιών. Ο Άντερσεν δεν κατέγραψε απλά τα λαϊκά παραμύθια της εποχής του, τα ανέπτυξε, τα ζωντάνεψε, τα ξαναιστόρησε…

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ

Στην αρχαία Ελλάδα Πρόγονοι του παραμυθιού στην αρχαία Ελλάδα ήταν: Πρόγονοι του παραμυθιού στην αρχαία Ελλάδα ήταν: το σατυρικό δράμα η όρχηση, ένα είδος παντομίμας η ιλαροτραγωδία «Στη σφαίρα αυτών των ειδών έκφρασης αναπτύσσεται και το παραμύθι, το οποίο δανείζεται πολλά στοιχεία από αυτές τις τέχνες. Οι ιστορίες των τότε παραμυθιών ήταν ιστορίες για μεγάλους.»

Στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια Στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια Στα ρωμαϊκά χρόνια το παραμύθι συνεχίζει να αναπτύσσεται δίπλα σε άλλα είδη τέχνης, όπως το κουκλοθέατρο και την παντομίμα. Ενώ το βυζαντινό παραμύθι είναι ο πρόδρομος των ύστερων λαϊκών παραμυθιών. Κύριο θέμα του ο ιδανικός έρωτας.

Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας Με το τέλος του Αγώνα του 21 Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το παραμύθι αναπτύσσεται στην τελειότερη και κλασική του μορφή. Λειτουργεί σα φάρμακο λησμονιάς από τη ζοφερή κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι Έλληνες. Οι μεταφράσεις των παραμυθιών της Δύσης, τα παραμύθια της Ανατολής αλλά και τα παραμύθια της ελληνικής λαϊκής παράδοσης , συνθέτουν ένα μωσαϊκό παραμυθιών, την εποχή της ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους.

ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ

Χαρακτηριστικά του σύγχρονου παραμυθιού Το σύγχρονο παραµύθι διατηρεί το µυθικό στοιχείο και συµπλέκει την πραγµατικότητα µε τη φαντασία. Κυριαρχούν τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα και προβάλλονται προβλήματα που απασχολούν έντονα το σύγχρονο άνθρωπο όπως η αστικοποίηση, η ρύπανση του περιβάλλοντος, η απειλή ενός παγκόσμιου πολέμου. 

ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΚΑΙ ΟΙ Ν. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΚΑΙ ΟΙ Ν. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ Μια φορά κι έναν καιρό… Ραδιοφωνικά… τηλεοπτικά… κινηματογραφικά…. ψηφιακά…

Στο χώρο των προϊόντων της βιομηχανίας του πολιτισμού Το παραμύθι σήμερα ακολουθεί δρόμους που του προσφέρουν οι τεχνολογικές εξελίξεις (βιβλία, ραδιόφωνο, κινηματογράφος, βίντεο κτλ.). Σταδιακά μετατέθηκε από τη σφαίρα της προφορικής και γραπτής λογοτεχνίας στο χώρο των προϊόντων της βιομηχανίας του πολιτισμού.

Νέοι τρόποι προσέγγισης «Ραδιοφωνικά παραμύθια», πλήθος ταινιών με θεματολογία γνωστών παραμυθιών και τέλος τα ψηφιακά παραμύθια καταθέτουν τρόπους προσέγγισης των παραμυθιών που δεν μπορούν να αγνοηθούν.

Το μειονέκτημα Το μειονέκτημα σε αυτή την προσφορά των Ν. Τεχνολογιών στο χώρο των παραμυθιών είναι η έλλειψη της προσωπικής επαφής και της αμφίδρομης επικοινωνίας με τον παραμυθά, καθώς του αφαιρείται το πεδίο στο οποίο δρα και ξετυλίγεται η αφηγηματική του δύναμη με κινήσεις και εκφράσεις του προσώπου, του σώματος, του μυαλού, της ψυχής…  

ΟΤΑΝ ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΕΜΠΝΕΕΙ…

Ποιητές Μια φορά κι έναν καιρό, στον πολύ παλιό καιρό Πάνε μέρες , μήνες, χρόνια. Ζούσανε τρεις αδερφές. Ζούσανε με ψωμί ξερό και με καταφρόνια.   … Ποιητές Το παραμύθι της Σταχτοπαίπελης Όμηρος Μπεκέ Είναι ίσως το πιο παλιό παραμύθι. Απλώνεται, με διάφορα ονόματα και σε παραπάνω από 500 παραλλαγές, σε όλες στις χώρες. Ο ποιητής Όμηρος Μπεκέ έγραψε το «Παραμύθι της Σταχτοπαίπελης» το οποίο αποτελείται από 17 σονέτα και ένα εισαγωγικό μέρος.

Μουσικοί … και στιχουργοί… Μουσικοί … και στιχουργοί…   Παραμύθι χωρίς όνομα Μουσική: Μ. Χατζιδάκις Το παραμύθι Τραγούδι :Ν.  Ξυλούρης Στίχοι : Γ. Ζερβουλάκος  Μουσική: Στ. Ξαρχάκος Της γιαγιάς τα παραμύθια Στίχοι : Δ. Αποστολάκης  Μουσική: Δ. Αποστολάκης Της Χαλιμάς τα παραμύθια Στίχοι : Δ. Ιατρόπουλος  Μουσική: Γ. Σπανός Σεχραζάτ Μουσική: Rimsky Korsakov

Ζωγράφοι … Νικόλαος Γύζης : «Το παραμύθι της γιαγιάς» Νικόλαος Γύζης : «Το παραμύθι της γιαγιάς» Γκυστάβ Ντορέ: Η κοκκινοσκουφίτσα

Εικονογράφοι… Carl Offterdinger: «Η Χιονάτη» Arthur Rackham: Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων

ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΑΡΑΜΥΘΑΔΕΣ «Παραμυθάς επέρασε, ένας τον εκέρασε, κόσμος μαζευότανε, εδωνά καθότανε….»

Κρίκοι λαϊκής παράδοσης Οι σύγχρονοι παραμυθάδες αποτελούν τους τελευταίους κρίκους μιας λαϊκής παράδοσης, που προσπαθεί να επιβιώσει στο σύγχρονο πολιτισμό. Το πολιτισμικό βάρος και η διάδοση ενός παραμυθιού εξαρτάται κάθε φορά από την αφηγηματική δύναμη ενός παραμυθά, αλλά και από τα γούστα, τις προτιμήσεις και τους παιδαγωγικούς ή άλλους στόχους του ακροατηρίου του μέσα σε μια τοπική κοινωνία.

Ο Στέλιος Πελασγός Ο Σ. Πελασγός ξεκίνησε την αναβίωση της τέχνης της παραδοσιακής προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης στη χώρα μας. Ο ίδιος λέει για τον εαυτό του πως ζει σε ένα δάσος όπου έχουν βρει καταφύγιο νεράιδες και ξωτικά αλλά και πολλοί γερασμένοι και ανήμποροι μύθοι και παραμύθια.

Η Αγνή Στρουμπούλη Η Αγνή Στρουμπούλη ζωντανεύει παραμύθια από διάφορα μέρη της Ελλάδας προς τέρψη και ευχαρίστηση μικρών και μεγάλων. Θεωρεί πως το πέρασμα του χρόνου δεν τα παλιώνει. Αντίθετα τα καταξιώνει στο ρόλο που είχαν πάντα: να μυούν και να παρηγορούν τους ανθρώπους.  

Η Σάσα Βούλγαρη Η Σάσα Βούλγαρη είναι ψυχοπαιδαγωγός και από τους πρωτεργάτες της τέχνης της προφορικής αφήγησης στην Ελλάδα. Πιστεύει πως ο πραγματικός παραμυθάς είναι ον μοναχικό και το μυστικό του είναι να βρίσκει τον τρόπο να επικοινωνεί βαθιά κάθε φορά με το κοινό του, και να το οδηγεί ανάλογα με τις επιθυμίες που πλανώνται στον αέρα!

Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ  

Κατανόηση και παραγωγή λόγου Εντάσσοντας ο δάσκαλος στην εκπαιδευτική διαδικασία το παραμύθι μαθαίνει στα παιδιά να ακούν προσεκτικά, να κατανοούν αυτό που ακούν και να το συγκρατούν, να ασκούνται στην αφήγηση και να ανατρέχουν στο γραπτό για να αποδώσουν ένα παραμύθι.

Γέφυρα μεταξύ λαών… Το παραμύθι μπορεί να αποτελέσει ένα εξαιρετικό μέσο προσέγγισης και γνωριμίας άλλων πολιτισμών, καλλιεργώντας την αποδοχή και το σεβασμό της διαφορετικότητας, στήνοντας γέφυρες μεταξύ λαών και πολιτισμών.

Πεδίο μαγικό… Μπορεί, ακόμη, να αποτελέσει ένα πεδίο «μαγικό», όπου θα ξεδιπλωθούν η δημιουργικότητα του παιδιού, η φαντασία του και το μεράκι του, η διάθεση για συνεργασία, τα ιδιαίτερα χαρίσματά του. Ένας «τόπος», όπου θα κατατεθούν σκέψεις, ανάγκες, φόβοι, συναισθήματα…

ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Το παραμύθι της Μουσικής Βασιλική Νευροκοπλή

ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ Διδακτική πρόταση Μια φορά κι έναν καιρό, στη Μαρώνεια της Θράκης γεννήθηκε η Θεοδώρα, ένα κορίτσι διαφορετικό από τα άλλα. Η διαφορετικότητά της ξεκινά από το γεγονός ότι είναι τυφλή. Αυτό όμως την κάνει να αντιλαμβάνεται και να αισθάνεται τον κόσμο με τρόπο μοναδικό, μέσα από τις άλλες αισθήσεις της και κυρίως μέσα από την ακοή. Έτσι αποκτά ιδιαίτερη σχέση με τους ήχους και τη σιωπή. Η σχέση της με τους ήχους την οδηγεί στην αγάπη για τη μουσική. Η σχέση της με τη σιωπή, με τον καιρό, την κάνει σοφή. Η φήμη της απλώνεται σε όλη την Ανατολή. Κάποτε έρχεται η ώρα να παντρευτεί. Μα η Θεοδώρα μόνο μουσικό μπορεί να πάρει. Κι αρχίζουν να καταφτάνουν μουσικοί από όλα τα μέρη του κόσμου. Η απόφαση είναι δύσκολη. Έχει μόνο τρεις μέρες και τρεις νύχτες να αποφασίσει… ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Η μικρή πριγκίπισσα που έγινε αμύγδαλο... Λαϊκό παραμύθι της Ισπανίας ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Δίνεις κλώτσο να γυρίσει» Το παραμύθι είναι ένας τόπος μαγικός. «Δίνεις κλώτσο να γυρίσει» και… συναντάς βασιλιάδες και βασίλισσες, βλέπεις δράκους, περπατάς σε πύργους και παλάτια, χορεύεις με τις νεράιδες, βρίσκεις βοτάνια για τον έρωτα κι αν είσαι τυχερός πιάνεις και την άκρη αυτής της κόκκινης κλωστής…

Το ανθρώπινο είδος θα χρειάζεται πάντα την ποιητικότητα του παραμυθιού… Κανένα άλλο ζώο, σίγουρα, δεν απασχολεί με παραμύθια τα μικρά του: δεν έχουν την ανάγκη να προσλάβουν κάποια διαφορετική εικόνα της  πραγματικότητας, για να νανουριστούν και να αναπαράγουν στον ύπνο τους κάποια πρόσκαιρη ωραιοποίηση της ζωής που τα περιμένει. Το ανθρώπινο είδος, λοιπόν, θα χρειάζεται πάντα – όσο υπάρχει- την ποιητικότητα του παραμυθιού, εφόσον ο άνθρωπος δεν αντέχει πολλή πραγματικότητα.

Έτσι θα περνούν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα!

Ενδεικτικές πηγές G. Jean, Η δύναμη των παραμυθιών, (Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτης 1996). Καπλάνογλου Μ., Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή, Περιοδικό 7 Ημέρες, 2002. Μητακίδου Σ., Τρέσσου Ε., Διδάσκοντας γλώσσα και Μαθηματικά με Λογοτεχνία ( Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Παρατηρητής, 2002) . Σακελαρίου Χ., Το παραμύθι χτες και σήμερα, (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 1982) . http://www.storytelling.gr http://stroumpouli.blogspot.gr Βούλγαρη Σ., Ο πραγματικός παραμυθάς είναι ον μοναχικό, http://www.culturenow.gr, Ημερομηνία Ανάκτησης: 2-4-2013. Καλιμικεράκη Κ., Γιατί να λέμε στα παιδιά μας παραμύθια, http://www.eimaimama.gr, Ημερομηνία Ανάκτησης: 30 Μαρτίου 2012. Παμπούδη Π., Ποίηση και παραμύθι, http://poeticanet.com, Ημερομηνία Ανάκτησης: 4-4-2013. Πετρή Μ., Το παραμύθι στην Ελλάδα, http://www.egreece.gr, Ημερομηνία Ανάκτησης: 2-4-2013. Χαραλάμπους Χ., Το παραμύθι στη ζωή του παιδιού, http://www.bizeli.com, Ημερομηνία Ανάκτησης: 1-4-2013.