ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ MARCEL MAUSS

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Ο Mauss θεωρεί ότι είναι δυνατό να συγκροτήσουμε μια θεωρία της τεχνικής του σώματος. «Με τον όρο αυτό εννοώ τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι σε κάθε κοινωνία και κατά τρόπο παραδοσιακό χρησιμοποιούν το σώμα τους».

«ΠΟΙΚΙΛΑ» ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ Η μελέτη των τεχνικών του σώματος είναι μια ενδιάμεση περιοχή, που ως τέτοια δεν εμπίπτει σε ένα οριοθετημένο επιστημονικό αντικείμενο. Δεν υπάρχει «φυσικός» τρόπος στους ενήλικες. Το πρώτο φυσικό αντικείμενο και συνάμα τεχνικό μέσο του ανθρώπου είναι το σώμα του.

«Είχα πλήρη επίγνωση ότι λ. χ «Είχα πλήρη επίγνωση ότι λ.χ. το βάδισμα, η κολύμβηση ή οτιδήποτε άλλο φαινόμενο αυτού του τύπου παίρνει ιδιαίτερη μορφή σε κάθε συγκεκριμένη κοινωνία. Γνώριζα ότι οι κάτοικοι της Πολυνησίας δεν κολυμπούσαν όπως εμείς, ότι η γενιά μου δεν κολυμπούσε όπως κολυμπά η νέα γενιά. Αλλά για τι είδους κοινωνικά φαινόμενα επρόκειτο;» (σ. 188)

ΈΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΚΟΛΥΜΒΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΔΥΣΗ «Ένα παράδειγμα θα μας κατατοπίσει αμέσως: εμάς τους ψυχολόγους, όπως και τους βιολόγους και τους κοινωνιολόγους. Άλλοτε μας μάθαιναν να κάνουμε καταδύσεις, αφού προηγουμένως είχαμε μάθει κολύμπι. Και όταν μας μάθαιναν να βουτάμε, μας μάθαιναν να κλείνουμε τα μάτια μας και κατόπιν να τα ανοίγουμε μέσα στο νερό. Σήμερα η τεχνική έχει αντιστραφεί, Αρχίζουμε την εκμάθηση συνηθίζοντας τα παιδιά να κρατούν τα μάτια τους στη θάλασσα ανοιχτά. Έτσι, προτού ακόμα μάθουν να κολυμπούν, ασκούμε τα παιδιά στο να ελέγξουν κυρίως τα επικίνδυνα, αλλά ενστικτώδη αντανακλαστικά των ματιών, τα εξοικειώνουμε πριν από οτιδήποτε με το νερό, αίρουμε τις φοβίες, δημιουργούμε ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης, επιλέγουμε στάσεις και κινήσεις. Υπάρχει επομένως μια τεχνική της κατάδυσης και μια τεχνική της εκπαίδευσης της κατάδυσης που ανακαλύφθηκαν στις μέρες μου.» (σ. 189)

ΈΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ «Ήταν μια ιδέα που μπορούσα να γενικεύσω. Η θέση των βραχιόνων, εκείνη των χεριών κατά τη διάρκεια του βαδίσματος συνιστούν μια κοινωνική ιδιοσυγκρασία και δεν αποτελούν απλώς προϊόν δεν ξέρω ποιων καθαρά ατομικών και σχεδόν τελείως ψυχικών συναρμογών και μηχανισμών» (σ. 192)

Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ HABITUS ΚΑΙ Ο ΟΛΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ «Για πολλά λοιπόν χρόνια με απασχολούσε η ιδέα αυτή περί της κοινωνικής φύσης του habitus (έξης). Παρακαλώ σημειώστε ότι χρησιμοποιώ την, κατανοητή στη Γαλλία, λατινική λέξη habitus. Η λέξη αυτή αποδίδει πολύ καλύτερα από τη λέξει habitude (συνήθεια), την ‘έξιν’, το ‘κατέχειν’ και την «επιτηδειότητα» του Αριστοτέλη […] Αυτές οι ‘συνήθειες’ ποικίλουν όχι μόνο σε σχέση με τα άτομα και τις μιμήσεις τους, αλλά κυρίως σε σχέση με την κοινωνία, την εκπαίδευση, την κοσμιότητα και τη μόδα, το κύρος. […] Και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να έχουμε μια σαφή άποψη για όλα αυτά τα γεγονότα της βάδισης, της κολύμβησης, κ.ο.κ., εάν δεν εισάγουμε μια τριπλή θεώρηση στη θέση της μονοδιάστατης θεώρησης, είτε αυτή είναι μηχανική και φυσική –όπως η όποια ανατομική και φυσιολογική θεωρία του βαδίσματος- είτε, αντίθετα είναι ψυχολογική ή κοινωνιολογική. Αναγκαία είναι η τριπλή θεώρηση, η θεώρηση του ‘ολικού ανθρώπου’» (σ. 193)

ΜΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΚΥΡΟΣ Το παιδί αλλά και οι ενήλικες μιμούνται άτομα που έχουν κύρος και θεωρούνται πετυχημένα. «Όλο το κοινωνικό στοιχείο βρίσκεται ακριβώς σε αυτή την έννοια του κύρους του προσώπου που επιτελεί τη διατεταγμένη, επιβεβλημένη, ενδεικνυόμενη πράξη, σε σχέση με το άτομο που το μιμείται. Η μιμητική πράξη που επακολουθεί περιλαμβάνει το ψυχολογικό και το βιολογικό στοιχείο. Το όλον όμως, το σύνολο, καθορίζεται από το αδιάσπαστο των τριών αυτών στοιχείων.» (σ. 194)

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΥ ΒΙΩΝΟΝΤΑΙ ΩΣ ΦΥΣΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ «Αποκαλώ τεχνική μια δραστική παραδοσιακή πράξη […] Πρέπει να είναι παραδοσιακή και δραστική, αποτελεσματική. Δεν υπάρχει τεχνική, ούτε μεταβίβαση, εάν δεν υπάρχει παράδοση. […] Ποια είναι όμως η διαφορά ανάμεσα στην αποτελεσματική παραδοσιακή θρησκευτική πράξη, την αποτελεσματική παραδοσιακή συμβολική πράξη, νομική πράξη, τις πράξεις της από κοινού ζωής των ανθρώπων, τις ηθικές πράξεις από τη μια πλευρά και τις παραδοσιακές τεχνικές πράξεις από την άλλη; Η διαφορά έγκειται στο ότι οι τελευταίες βιώνονται από το δράστη, τον αυτουργό (auteur) ως πράξεις μηχανικής, φυσικής ή φυσικοχημικής τάξης, που τελούνται προς αυτό το σκοπό.» (σ. 197)

ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Ταξινόμηση κατά φύλο (υπάρχουν δύο διαφορετικές αγωγές, διαφορετικές κοινωνίες, των ανδρών και των γυναικών). Ταξινόμηση κατά ηλικία («Υπάρχουν λοιπόν πράγματα που τα θεωρούμε κληρονομικά, ενώ στην πραγματικότητα είναι φυσιολογικής, ψυχολογικής, κοινωνικής προέλευσης. Ένα ορισμένο σχήμα των τενόντων, ακόμα και των οστών, είναι αποτέλεσμα του ιδιαίτερου τρόπου που στεκόμαστε ή καθόμαστε.» (σ. 201)) Ταξινόμηση με βάση την αποδοτικότητα («Τις διαδικασίες εκγύμνασης που εφαρμόζουμε στα ζώα, οι άνθρωποι τις εφαρμόζουν οικιοθελώς στους εαυτούς τους και στα παιδιά τους» (σ.201)) Μεταβίβαση των τεχνικών («Για να μάθουμε γιατί δεν κάνει την τάδε κίνηση και κάνει την δείνα, δεν αρκεί ούτε η φυσιολογία ούτε η ψυχολογία της κινητικής ασυμμετρίας του ανθρώπου. Χρειάζεται να μάθουμε τις παραδόσεις που την επιβάλλουν» (σ. 203))

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ Ο τοκετός, η στάση της γέννησης (όρθια, ξαπλωμένη, κ.ά.), και η άμεση φροντίδα του βρέφους (τεχνικές επίδεσης του ομφάλιου λώρου) αποτελούν τεχνικές που μαθαίνονται.

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Ο τρόπος θηλασμού, και η μεταφορά του βρέφους είναι πολύ σημαντικές παράμετροι στη σχέση μητέρας παιδιού (επαφή μεταξύ των φύλων, εγγύτητα των σωμάτων). Ο απογαλακτισμός είναι πολύ σημαντικός (απογαλακτισμός και γονιμότητα). Η χρήση κούνιας («Η ανθρωπότητα μπορεί κάλλιστα να διαιρεθεί σε λαούς με κούνιες και λαούς δίχως κούνιες» (σ. 206)). Το παιδί μετά τον απογαλακτισμό εξασκείται στο φαγητό, στο βάδισμα, στην όραση, την ακοή, την αίσθηση του ρυθμού, της μορφής και της κίνησης, της ίδιας της αναπνοής.

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ Συνήθως υπάρχει διαφοροποίηση κατά φύλα, στην εκπαίδευση που αφορά τις σωματικές δεξιότητες. Είναι αποφασιστική στιγμή για την οριστική εκμάθηση των τεχνικών του σώματος που θα διατηρήσουν σε όλη τους της ζωή ως ενήλικες.

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΝΗΛΙΚΙΟΤΗΤΑΣ

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ «Η άποψη ότι η κατάκλιση είναι κάτι το φυσικό, είναι ολότελα ανακριβής». (σ. 208) Σε ορισμένες κοινωνίες για τον ύπνο είναι διαθέσιμο μόνο το σκληρό έδαφος, σε άλλες εξειδικευμένα ερείσματα του λαιμού, μαξιλάρια και υλικά μέσα για εξασφάλιση ζεστασιάς. Σε ορισμένες κοινωνίες οι άνθρωποι μαθαίνουν να κοιμούνται όρθιοι, ή πάνω σε άλογα.

ΕΓΡΗΓΟΡΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΥΣΗ Ο τρόπος με τον οποίο κάθεται κάποιος/α είναι θεμελιώδης. Ορισμένες κοινωνίες έχουν αναπτύξει τεχνικές ανάπαυσης στη στάση του πελαργού, με ή χωρίς τη χρήση μπαστουνιού. Πολλοί λαοί διαθέτουν τραπέζια, άλλοι όχι.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ Η βάδιση διαφοροποιείται κατά κοινωνία (ρυθμός αναπνοής, θέση χεριών, στάση σώματος). Στο τρέξιμο, η θέση των βραχιώνων, η αναπνοή, η αντοχή ποικίλουν. Ο χορός διαφοροποιείται, σε μορφή, σε σχέση με την κίνηση στο χώρο, την κυκλικότητα και τις αρμόζουσες κινήσεις κατά φύλο. Το άλμα, η αναρρίχηση, η κατάβαση, η κολύμβηση, η ώθηση, έλξη και ανύψωση αποτελούν τεχνικές του σώματος που μαθαίνονται.

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Η περιποίηση του στόματος, το φτύσιμο και το βήξιμο είναι τεχνικές που μαθαίνονται. Το τρίψιμο, το σαπούνισμα και το πλύσιμο συνδέονται είναι τεχνικές του σώματος. Η υγιεινή των φυσικών αναγκών γνωρίζουν πολλές κοινωνικές διαφοροποιήσεις.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ Η διαδικασία του φαγητού, τεχνικών μέσω όπως είναι το μαχαίρι και το πιρούνι, ο τρόπος που μαθαίνουν τα παιδιά να πίνουν συνιστούν τεχνικές του σώματος.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ «Τίποτα δεν είναι πιο τεχνικό από τις ερωτικές στάσεις» (215) «Υπάρχουν όλες οι τεχνικές των κατά φύση ή παρά φύση σεξουαλικών πράξεων. Θωπεία των σεξουαλικών οργάνων κατά φύλο, ανάμειξη αναπνοών, φιλιά κ.ο.κ. Εδώ οι ερωτικές τεχνικές και η ηθική συνδέονται στενά.» (σ. 216)

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ «Αυτό που προκύπτει σαφέστατα […] είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις βρισκόμαστε μπροστά σε φυσιο-ψυχο-κοινωνιολογικές συναρμογές μιας σειράς πράξεων. Οι πράξεις αυτές είναι λίγο-πολύ συνήθεις και λίγο-πολύ παλιές στη ζωή του ατόμου και στην ιστορία της κοινωνίας.» (σ. 217) «Ένας από τους λόγους για τους οποίους οι σειρές αυτές των πράξεων μπορούν να συναρθρωθούν ευκολότερα στο άτομο , είναι ακριβώς ότι συναρθρώνονται από και για χάρη της κοινωνικής εξουσίας» (σ. 217) Η ψυχολογία του ατόμου λειτουργεί ως γρανάζι, ανάμεσα στις ισχυρές κοινωνικές αιτίες και του βιολογικού-φυσιολογικού μηχανισμού («Οι περιπτώσεις επινόησης ή καθιέρωσης αρχών είναι σπάνιες. Οι περιπτώσεις προσαρμογής αποτελέσουν θέμα ατομικής ψυχολογικής κατάστασης. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, καθορίζονται από την εκπαίδευση και, τουλάχιστον, από τις περιστάσεις της από κοινού ζωής, το συγχρωτισμός και την επαφή.» (σ. 218))