Ιχνηλατώντας δαρβινικές έννοιες στη λογοτεχνία: Ιχνηλατώντας δαρβινικές έννοιες στη λογοτεχνία: ανάδειξη δομικών στοιχείων ιστολογίου (blog) για εκπαιδευτική χρήση. Μ. Ξέστερνου

Ερευνητική πορεία: Δειγματοληπτική εξέταση κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας του τέλους 19ου–αρχών 20ου αιώνα τα οποία παρουσιάζουν στοιχεία επίδρασης του δαρβινισμού. Οι κεντρικοί πόλοι επιρροής που αναδεικνύονται στην παρούσα μελέτη, προτείνεται να αποτελέσουν τα δομικά στοιχεία ενός ιστολογίου που θα αξιοποιηθεί διδακτικά ως μέσο επικοινωνίας και τράπεζας δεδομένων με αντικείμενο τα δαρβινικά ίχνη στη νεοελληνική λογοτεχνία .

Για τους ιστορικούς της Τέχνης ο δαρβινισμός απετέλεσε τον μεγαλύτερο διαμορφωτικό παράγοντα του νατουραλισμού, του καλλιτεχνικού κινήματος που έκανε την εμφάνισή του στο τέλος του 19ου αιώνα.

νατουραλισμός στην τέχνη νατουραλισμός στην τέχνη Όροι όπως «βιομορφές», «μεταβολή», «μεταμόρφωση» και «εξέλιξη» γεννήθηκαν τότε –μαρτυρώντας τη διεισδυτικότητα της δαρβινικής συλλογιστικής ακόμη και στο πεδίο της Τέχνης.

Ο φιλόσοφος, ιστορικός και κριτικός έθεσε ως στόχο να ανακαλύψει τους νόμους που καθορίζουν σύμφωνα με το σχήμα αίτιο-αποτέλεσμα τη λογοτεχνία, όπως και κάθε ζωντανό οργανισμό. Έτσι, διατύπωσε τη θεωρία ότι οι συνθήκες μέσα από τις οποίες αναδύεται μια λογοτεχνία, δηλαδή η φυλή (la race), το περιβάλλον-φυσικό, κοινωνικό, πολιτικό- (le milieu) και η στιγμή (le moment) προκαθορίζουν τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά και την εξέλιξη της λογοτεχνίας Hippolyte Taine (Ιππόλυτος Τάιν, 1828-1893),

Το έργο του Εμίλ Ζολά, Thérese Raquin (1867), θεωρείται το πρώτο νατουραλιστικό μυθιστόρημα: οι αντιδράσεις και οι επιλογές των πρωταγωνιστών παρουσιάζονται να προκαθορίζονται αναπόφευκτα από τυφλές εσωτερικές παρορμήσεις, από «το νευρικό σύστημα και το αίμα τους» που τους εξουσιάζουν

τα έργα Νανά (1880) και Germinal (1885).

τρία διακριτά στάδια-επίπεδα του δαρβινισμού: α. κληρονομικότητα β. ποικιλότητα γ. επιλογή

Πρώτες Μεταφράσεις του Δαρβίνου στην Ελλάδα «Βιογραφικό σχεδίασμα ενός μικρού παιδός», περ. ΕΣΤΙΑ, τεύχος 104, του 1879 (μτφ. Σ. Μηλιαράκη) Καταγωγή των Ειδών, 1915, από τον Ν. Καζαντζάκη

Θέλω το μέγα πνεύμα σου Δαρβίνε να υμνήσω H Ζαρίμη εντοπίζει ένα από τα πρώτα λογοτεχνήματα με θεματική αναφορά στο πρόσωπο του Δαρβίνου τη χρονιά του θανάτου του (1882) στο φιλολογικό περιοδικό Μη χάνεσαι και εικάζει ως δημιουργό του τον ποιητή και γιατρό Π. Νιρβάνα: Θέλω το μέγα πνεύμα σου Δαρβίνε να υμνήσω Όμως ο νους μου σταματά στο τόσο μεγαλείο: Αντί εμπρός, η πέννα μου ζητά να στρέψη οπίσω, Σαν άλογο που μυριστή στο δρόμο του θηρίο, Ή νοιώση άβυσσο εκεί π’ ατάραχο βαδίζει, Και στέκεται, και χλιμαντρά κι αδιάκοπα αφρίζει

Στροφή 7 Μα πώς, ρωτούν, ο τέλειος επλάσθη τελευταίος ; Και άλλοι - πώς ; ο άνθρωπος κατάγετ’ από στρείδια ; Και να ! θρησκευτικός αγών βγαίνει στη μέση νέος, Και στο Δαρβίνο ρίχνονται οι ευλαβείς σαν φίδια! Μα για σταθήτε μια στιγμή, θεοσεβείς, σταθήτε, Αν αγαπάτε το θεό, τον Δάρβιν αν μισήτε !

Στροφή 12. Χιλιάδες έτυχε φοραίς, να ιδήτε, πιο μεγάλη Μία σταλαγματιά νερού, τυριού κανένα θρίμμα ; Άι δεν γνωρίσατε εκεί του βίου μας την πάλη Στου κόσμου του αόρατου το κάθε ένα βήμα ; Εκεί, εκεί θα νοιώσετε την αλληλοσφαγία, Εκεί την μεταμόρφωση και τη δημιουργία...

Στροφή 13. Όλα αλλάζουν, τίποτε αιώνιο δεν μένει, Ημέρα - νύχτα γίνεται δημιουργία νέα, Βαδίζουν’ όλα, και κανέν το άλλο δεν προσμένει Κι όλα κρατούν την πρόοδο, στο χέρι τους σημαία... Ναι, όλοι τρέχετε εμπρός, πάντοτε προχωρήτε, Και μη σταθήτ’ αν ο θεός δεν σας ειπή - Σταθήτε !!»

Εμμανουήλ Ροΐδης

Γρηγόριος Ξενόπουλος, Πλούσιοι και Φτωχοί Γρηγόριος Ξενόπουλος, Πλούσιοι και Φτωχοί «[...] ήμερα […] γλυκά [και] αδύνατα μάτια [...] μάτια αρνιών». «Το ίδιο άγρια, το ίδιο δυνατά, το ίδιο κοίταζαν σα να σε φάνε [...] Το σόι λοιπόν [...] Η ράτσα [...] Μήπως, αλήθεια, το γνώρισμά της, η σφραγίδα της, ήταν τ’ αλλόκοτα αυτά μάτια;» (Ξενόπουλος, 1926: 39-40).

Γρηγόριος Ξενόπουλος - Συχνές αναφορές στο ρόλο της κληρονομικότητας Λεπτομερής περιγραφή καθημερινών σκηνών με πιστότητα φωτογραφική Κληρονομική διάκριση ανάμεσα σε αριστοκράτες και φτωχούς

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Φόνισσα

Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Φόνισσα Η Φραγκογιαννού, η Χαδούλα, σκοτώνει συστηματικά όλα τα νεογέννητα κορίτσια του νησιού της για κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους. Λειτουργεί ως δύναμη φυσικής επιλογής για να μειωθεί ο γυναικείος πληθυσμός. επηρεάστηκε από το έργο του T.R. Malthus, Essay on the principle of population (1797), ο Δαρβίνος πραγματεύεται το θέμα της θανάτωσης παιδιών θηλυκού γένους σε πρωτόγονους πολιτισμούς ως μορφή τεχνητής επιλογής για οικονομικούς λόγους

Με τους φόνους η Φραγκογιαννού προσπαθεί να γυρίσει το ρολόι πίσω, να εμποδίσει τα θύματα της να εισέλθουν στην κοινωνία

Πιστεύει ότι μέσω της φυσικής επιλογής η κοινωνική ανισότητα και η κοινωνική αδυναμία θα αντιμετωπιστούν και θα εξαλειφθούν.

Πιστεύει ότι μέσω της φυσικής επιλογής η κοινωνική ανισότητα και η κοινωνική αδυναμία θα αντιμετωπιστούν και θα εξαλειφθούν.

Με τη σειρά της η ίδια καταφεύγει στη φύση Με τη σειρά της η ίδια καταφεύγει στη φύση

ενώ ο θάνατός της στη θάλασσα μπορεί αλληγορικά να θεωρηθεί ότι έχει καθαρτικό χαρακτήρα, ένα είδος απορρόφησης από τη φύση.

Κωστή Παλαμά αναδύονται στοιχεία επιρροής των θεωριών της βιολογικής εξέλιξης, του νέο-δαρβινισμού και του Herbert Spencer

απόσπασμα «Η Αγάπη», στο ποιητικό έργο Ο δωδεκάλογος του Γύφτου (Λόγος Τρίτος) (Κ. Παλαμάς : 59−71) «Γιατὶ κάτι ξέρω, κάτι νὰ σοῦ δώσω ἔχω κι ἐγώ· ἄδεια στέκεται μιὰ στάμνα στὸ βαθὺ μπροστὰ νερό, καὶ θὰ στὴ γιομίσω. Ξέρω τὴν πανώρια μουσική· θὰ τὴ ζήσῃς θεῖα μαζί μου στὸ δικό μου τὸ βιολί. Σάρκα ἡ μουσικὴ θὰ γίνῃ μὲ τὴν πλάστρα μας φωτιά, κι ἀπὸ μᾶς θὰ γεννηθοῦνε τἀψεγάδιαστα παιδιά,

ποὺ ὅμοια τους θὰ σπείρουν κι ἄλλα, κι ὅ,τι γύρω τους ἀχνό, ἄρρωστο, ἄσκημο, θὰ ρέψῃ στὸν ἀφανισμό. Τῆς χαρᾶς θὰ λάμψῃ ὁ Νόμος ποὺ προστάζει, βασιλιᾶς "φτάνει νὰ εἶσαι ἀπὸ ὑγεία κι ἀπὸ δύναμη· νικᾷς!" Κι ὁ ἄνθρωπος μέσα στὰ θάμπη τῆς ἀκέριας νέας ζωῆς θὰ εἶναι πάντα ἢ κυβερνήτης ἢ τραγουδιστής. …………………… Ὦ φωλιές! Ὦ ἀηδόνια! Πᾶνε

……………………. Περδικόστηθη Τσιγγάνα, ὦ μαγεύτρα, ποὺ μιλεῖς τὰ μεσάνυχτα πρὸς τἄστρα γλῶσσα προσταγῆς! Στὰ μεστὰ στὰ νικηφόρα στήθια σου ηὗρα μοναχὰ τῆς γυναίκας τὴν ἀπάτη καὶ τῆς σάρκας τὴ σκλαβιά, …»

Α. Καρκαβίτσα, Ζητιάνος Οι άνθρωποι υφίστανται τις καταστροφικές συνέπειες της κληρονομικότητας. Ο ήρωας είναι ο διάδοχος της οικογενειακής παράδοσης στο επάγγελμα της επαιτείας, γεννήθηκε κι ανατράφηκε γι’ αυτό το σκοπό

Κυρίως όμως οι γυναίκες, θύματα προλήψεων και δεισιδαιμονιών κουτοπόνηρες κι ευκολόπιστες ασφυκτιούν μπρος στην προκαθορισμένη μοίρα που τις κληροδότησε η μητέρα τους και θέλουν να δώσουν τέλος σ' αυτή την κληρονομική διαδοχή του κακού. «Θέλω σερνικό παιδί. Μπορείς να μου δώσεις σερνικό παιδί;».

Κονδυλάκη Οι Άθλιοι των Αθηνών η επιβολή του ισχυρού στον ανίσχυρο και η αφήγηση των πράξεων των ηρώων δίχως ηθικοπλαστικούς χαρακτηρισμούς εκ μέρους του αφηγητή προσδίδουν δαρβινικά ίχνη στη νατουραλιστική θεώρηση του συγγραφέα. Η φτωχή Μαριώρα έρχεται αντιμέτωπη με την υστερόβουλη προθυμία του αστυνόμου και του πολιτικού Σταρόπουλου να τη διευκολύνουν έναντι ανταλλαγμάτων. Τα ταπεινά κίνητρα τους βρίσκουν εξήγηση από την εν γένει ψυχογραφία των ηρώων. Το κακό μένει ατιμώρητο (η Μαριώρα δεν μπορεί να πείσει τη σύζυγο του πλούσιου κυρίου της για τους ανήθικους σκοπούς του) και οι δυνατοί επιβάλλονται.

Απ΄την άλλη,η σύζυγος του Σταρόπουλου, πλούσιου, υποκριτή και εκμεταλλευτή, «τον ηγάπα με την δειλήν αγάπην, ην εμπνέει η φυσική και η ηθική ισχύς εις τα ασθενή πλάσματα»

Ι. Κονδυλάκη, Πατούχας Όταν ο Πατούχας επιστρέφει στο πατρικό του σπίτι μετά από μακρά παραμονή στο βουνό, ο πατέρας του είναι πεπεισμένος πως κίνητρο του γιου του είναι η παντοδυναμία του γενετήσιου ενστίκτου: «Μωρέ, δε φεύγει, δεν ήρθε αυτός για να φύγη. Το πράμα που τον είχε τραβήξει αυτή τη φορά στο χωριό ήτονε πολύ δυνατό, παντοδύναμο».

γίνεται επίσης ξεκάθαρα λόγος για την κληρονομικότητα κοινωνικών και ψυχικών χαρακτηριστικών που κάνουν διακριτούς τους ραγιάδες από τους τούρκους: «Οἱ Χριστιανοὶ δὲν ἦσαν μὲν οἱ πρὸ τοῦ 21 ραγιάδες, εἶχον ὅμως ἀκόμη ὁπωσδήπτε τὸ συναίσθημα τοῦ θέσει ὑποδεεστέρου, και τοῦ συναισθήματος τούτου ἡ ἀντανάκλασις ἐφαίνετο εἰς τὴν φυσιογνωμίαν αὐτῶν ὅσον καὶ ἄν ἤθελον νὰ τὴν κρύψουν. Ἐκ τῆς γενεᾶς, ἥτις εἶχε γνωρίσει τοὺς «μαύρους χρόνους τῆς σκλαβιᾶς», ἔζων ἀκόμη τόσον πολλοί, ὥστε νὰ μεταδίδουν καὶ εἰς τὴν φυσιογνωμίαν τῆς νεωτέρας γενεᾶς κάτι τι ἀπὸ τὴν κατήφειαν καὶ τὴν συστολὴν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, μολονότι αὐτοὶ πάλιν ἦσαν οἱ πρῶτοι τολμήσαντες νὰ ἐξεγερθῶσι κατὰ τοῦ φοβεροῦ δεσπότου καὶ παρασκευάσωσιν εἰς τοὺς νεωτέρους τὴν σχετικὴν ἄνεσιν τὴν ὁποίαν εἶχον».

περιβαλλοντική επιρροή που διαμορφώνει το είδος, τη ράτσα: «Ὁ Μανώλης, ἄν ἐγνώριζεν ἀπὸ τὴν θρησκείαν ἐλάχιστα πράγματα, ἀπὸ τὴν ἱστορίαν ὅμως ἐγνώριζεν ἀρκετά, ὥστε νὰ ἐννοῇ αὐτὰ τὰ αἰσθήματα, τὰ ὁποῖα ἄλλως ἦσαν εἰς τὸ αἷμα του, ὅπως ἦσαν εἰς τὸ αἷμα ὅλων τῶν Κρητῶν.Μὲ τὸ γάλα τῆς μητρός του εἶχε θηλάσει τὸ μῖσος καὶ τὴν ἐκδίκησιν κατὰ τῶν Τούρκων».

σαφής υπαινιγμός στην κοινή καταγωγή του ανθρωπίνου είδους: «Ἀδύνατον νὰ φαντασθῇ ἄνθρωπος ὅτι εἰς τὸ εἰδύλλιον ἐκεῖνο ἐνήδρευε μῖσος θανάσιμον μεταξὺ δύο λαῶν, τοὺς ὁποίους ἐχώριζεν ἡ θρησκεία, ἀλλ' ὄχι καὶ ἡ καταγωγὴ, καὶ οἵτινες εὐκαιρίαν ἐζήτουν ν' ἀλληλοφαγωθοῦν». (Κονδυλάκης, 1961: 74−89).

Από τη δειγματοληπτική μας έρευνα στα νεοελληνικά κείμενα, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τους κεντρικούς πόλους επιρροής του δαρβινισμού ως εξής:

Α. Επιστημονική αντίληψη για τη λογοτεχνία Β. Η παντοδυναμία της φύσης και του περιβάλλοντος Γ. Ζητήματα απουσίας ηθικής

Α. Επιστημονική αντίληψη για τη λογοτεχνία: -σκηνές με αντικειμενικότητα, ακρίβεια και πιστότητα -ο λογοτέχνης, σαν θετικός επιστήμονας, υποβάλλει σε εξαντλητικό έλεγχο το περιβάλλον και την κληρονομικότητα των ηρώων του.

Β. Η παντοδυναμία της φύσης και του περιβάλλοντος: -έντονη παρουσία του ζωικού και φυτικού βασιλείου στα λεκτικά σχήματα και τις εικόνες -φυσιοκρατική ερμηνεία των πράξεων και των γεγονότων -φυσιογνωμιστικές παρατηρήσεις και κατάταξη σε είδη, τάξεις, ράτσες -κληρονομικότητα των χαρακτηριστικών, βιολογικός ντετερμινισμός - η επιλογή των θετικών χαρακτηριστικών στους απογόνους: εξέλιξη, μεταμόρφωση, πρόοδος -κληρονομικό διπολικό σχήμα πλούσιων και φτωχών - η περιβαλλοντική επιρροή διαμορφώνει το είδος -η φυσική επιλογή ορίζει την επιβίωση του είδους

Γ. Ζητήματα απουσίας ηθικής: -τυφλές εσωτερικές παρορμήσεις, κυρίαρχη δύναμη του ενστίκτου -σύγκριση του ανθρώπου με τα ζώα -το κακό όχι μόνο μένει ατιμώρητο, μα και θριαμβεύει -επιβολή του ισχυρού στον ανίσχυρο.

Οι παραπάνω πόλοι θα αξιοποιηθούν ως υποενότητες στην ανάρτηση ενός ιστολογίου στο πλαίσιο διαθεματικού μαθήματος για τη δαρβινική επίδραση στη λογοτεχνία. Η μαθητική τάξη λειτουργώντας ομαδοσυνεργατικά δημιουργεί ένα ιστολόγιο επικοινωνίας στο διαδίκτυο με στόχο την ανταλλαγή απόψεων για τα αναρτημένα λογοτεχνικά κείμενα που παρουσιάζουν δείγματα δαρβινικής επιρροής. Επιπλέον καλεί τους bloggers να προσφέρουν νέα παραδείγματα-αποσπάσματα από τα προσωπικά τους αναγνώσματα ώστε να διαμορφωθεί μία τράπεζα δεδομένων.

Παράλληλα παραπέμπει τους αναγνώστες της σε άλλους δικτυακούς τόπους για περαιτέρω έρευνα. η Πύλη για την Ελληνική γλώσσα (http://www.greek-language.gr το Σπουδαστήριο του Νέου Ελληνισμού (http://www.snhell.gr/) ψηφιακή συλλογή του Πανεπιστημίου του Cambridge μέσω του ιστοχώρου Charles Darwin Online (http://darwin- online.org.uk/ )

Παιδαγωγική χρήση ιστολογίου «writing is monologue; blogging is conversation» (W. Richardson) τα ιστολόγια : είτε ωςπεριβάλλοντα που υποστηρίζουν τη γλωσσική διδασκαλία, είτε ως πρακτική γραμματισμού είτε ως κοινωνικές πρακτικές με τη διαμόρφωση εγγράμματων ταυτοτήτων (Παυλίδου, 2008).

επικοινωνία με τους άλλους, Η έρευνα των εκπαιδευτικών ιστολογίων της δυτικής Ευρώπης από το Δαπόντε (2008) συνοψίζει τους λόγους δημιουργίας τους στα παρακάτω: επικοινωνία με τους άλλους, βοήθεια στους μαθητές και υποστήριξη διδασκαλίας, δημόσια προβολή μιας συλλογικής εργασίας, προσωπική έκφραση, έκφραση δημόσιας διαμαρτυρίας, υποστήριξη από ειδικούς, ημερολόγιο μαθημάτων, ενημέρωση γονέων, αδελφοποίηση σχολείων και Ευρωπαϊκά προγράμματα, παρακίνηση μαθητών για μελέτη, κριτική των προγραμμάτων σπουδών και τέλος, διαφάνεια του σχολείου στην κοινότητα.

όπως ανέδειξε ο Huffaker (2005), με τη χρήση των ιστολογίων προωθείται τόσο η ατομική όσο και η κοινωνική μάθηση, δεδομένου ότι τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα της αυτοέκφρασης μέσω της συγγραφής κειμένων που δημοσιεύονται στο ιστολόγιο τους, ενώ ταυτόχρονα μπορούν να σχολιάζουν τα κείμενα άλλων παιδιών, προσφέροντας έτσι ανατροφοδότηση στο γραπτό λόγο τους.

…πρέπει να «αφήσουμε» το μάθημα της λογοτεχνίας στους χρήστες του διαδικτύου και την παντοδυναμία της εικόνας; έρευνα των Hering et al. (2006) οι οποίοι εξετάζουν τις αλλαγές που παρατηρούνται στο γραμματισμό με τη χρήση του νέου αυτού μέσου: ενώ αυξάνεται ο βαθμός της πολυτροπικότητας των κειμένων εξαιτίας του διαδικτύου, αυτό που παρατηρείται στα ιστολόγια είναι η αύξηση του γραπτού λόγου.

Προσοχή… - Συχνή ενημέρωση του ιστολογίου - Σεβασμός στο μορφωτικό αγαθό και τα ανθρώπινα δικαιώματα: Χάρτα Καλής Χρήσης του Διαδικτύου