Γραμματισμός στην προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία. Αθανάσιος Αϊδίνης Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Αλφαβητισμός Γραμματισμός Πρώιμος Γραμματισμός Αναδυόμενος Γραμματισμός Πρώτη Ανάγνωση και Γραφή Αρχικός Γραμματισμός Γραμματισμός στην πρώτη σχολική ηλικία

Πρώτη Ανάγνωση και Γραφή Κυριαρχία δύο αντίθετων απόψεων για τη διδασκαλία αλλά και την κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής (γνωστή και ως «η μεγάλη διαμάχη»): διδασκαλία φωνημάτων (teaching phonics) ολιστική προσέγγιση (whole language approach) Οι απόψεις αυτές βασίζονται αρχικά σε διδακτικές προσεγγίσεις και αργότερα αποκτούν και θεωρητικό υπόβαθρο με βάση ψυχολογικές θεωρίες (Isaacs, 1930). Από την πλευρά της ψυχολογίας μια καλή θεωρία για την κατάκτηση της εγγραμματοσύνης θα πρέπει να εκπληρώνει 2 βασικές απαιτήσεις (Stuart, Masterson, Dixon and Quilan, 1999): Θα πρέπει με σαφήνεια να περιγράφει τις διαδικασίες της ανάπτυξης Θα πρέπει να καταλήγει σε ένα μοντέλο επεξεργασίας που να είναι συμβατό με το τι είναι γνωστό από έρευνες για φυσιολογική και μη φυσιολογική επεξεργασία του γραπτού λόγου από τους ενήλικες, έτσι ώστε να εξηγεί δυσλειτουργίες της επεξεργασίας του γραπτού λόγου

Από την πλευρά της παιδαγωγικής το εκπαιδευτικό έργο είναι αποτέλεσμα τεσσάρων κατηγοριών αποφάσεων σε σχέση με δύο κατηγορίες προϋποθέσεων (Τσιάκαλος, 2002): Α) Κατηγορίες αποφάσων Παιδαγωγικές προθέσεις (επιδιώξεις, σκοποί) Περιεχόμενο διδασκαλίας (γνωστικό αντικείμενο, αναλυτικά προγράμματα) Μέθοδοι διδασκαλίας (διδακτικά μοντέλα, σχέδια διδασκαλίας, οργάνωση μαθήματος, οργάνωση τάξης) Μέσα που χρησιμοποιούνται κατά την οργάνωση του μαθήματος Β) Κατηγορίες προϋποθέσεων Ανθρώπινοι παράγοντες Κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες

Θεωρία ικανότητας για μάθηση Learnability Theory (Byrne, 1998) Τι μαθαίνεται. Φύση της γραπτής γλώσσας και επίπεδο αναπαράστασης, παιδαγωγικές προθέσεις, περιεχόμενο διδασκαλίας. Η φύση του μαθητή. Ποιες στρατηγικές και ποιες ικανότητες έχει αναπτύξει το παιδί; (π.χ. φωνολογική ενημερότητα, μορφοσυντακτική ενημερότητα) Οι υποθέσεις που κάνει το παιδί για αυτό που μαθαίνει. Ποιες υποθέσεις κάνει το παιδί γι’ αυτό που μαθαίνει; Το περιβάλλον μάθησης. Μέθοδοι διδασκαλίας, μέσα που χρησιμοποιούνται για την οργάνωση του μαθήματος πάντοτε βασισμένα στη φύση του μαθητή και στις υποθέσεις που αυτός κάνει γι’ αυτό που μαθαίνει. Κριτήριο επιτυχίας. Εξαρτάται από τις παιδαγωγικές προθέσεις. Κατανόηση και κριτική αξιολόγηση αυτού που διάβασε, επίτευξη επικοινωνιακής πρόθεσης γι’ αυτό που έγραψε.

Πρώτη ανάγνωση και γραφή Πότε αρχίζει; Πότε ολοκληρώνεται; Συμπεριλαμβάνει τον αναδυόμενο γραμματισμό, δηλαδή όλες εκείνες τις εμπειρίες και τις γνώσεις που έχει το παιδί πριν αρχίσει η συστηματική διδασκαλία του γραπτού λόγου στην Α΄ τάξη. Εδώ συμπεριλαμβάνονται γνώσεις και εμπειρίες τόσο από το οικογενειακό περιβάλλον όσο και από την προσχολική εκπαίδευση. Ο αναδυόμενος γραμματισμός έρχεται σε αντίθεση με την άποψη της αναγνωστικής ετοιμότητας.

Πρωταρχικό στοιχείο στη διαδικασία: Η ανακάλυψη της αλφαβητικής αρχής. Αλφαβητική αρχή: Η γνώση ότι τα γράμματα αναπαριστούν ήχους της προφορικής γλώσσας με ένα συστηματικό τρόπο. Για την κατάκτηση της ανάγνωσης και της γραφής το παιδί πρέπει να μάθει Ότι οι ήχοι που υπάρχουν στη γλώσσα του αναπαρίστανται στο γραπτό κώδικα. Ότι αυτή η αναπαράσταση είναι σταθερή ανεξάρτητα από τη θέση του συγκεκριμένου γράμματος μέσα στη λέξη. Αυτή η γνώση οδηγεί στην αποκωδικοποίηση, η οποία αποτελείται από 3 συστατικά στοιχεία: Γνώση του ήχου του γράμματος, δηλαδή των αντιστοιχιών ανάμεσα στα γραφήματα και τα φωνήματα. Ικανότητα φωνημικής κατάτμησης, δηλαδή ότι ένας ήχος είναι ένα ψυχολογικά διακριτό συστατικό στοιχείο της λέξης. Γνώση της φωνημικής μη μεταβλητότητας, δηλαδή της γνώσης ότι ένα εύρος ήχων αναπαρίστανται με το ίδιο γράμμα.

Συνήθεις ερωτήσεις για την επιλογή της μεθόδου διδασκαλίας: Πρέπει να διδαχθούν τα φωνήματα; Αν ναι, πότε και πού ξεκινώ; Τι ποσοστό της διδασκαλίας καταλαμβάνει η διδασκαλία φωνημάτων; Ποια μέθοδο ή προσέγγιση ακολουθώ; Τι είδους κείμενα χρησιμοποιώ; Τι είδους δραστηριότητες;

Μέθοδοι διδασκαλίας Αλφαβητική Φωνητική Συλλαβική Αναλυτικοσυνθετική Decroly (Ολική) Ολιστική Επικοινωνιακή Δομητική Εξισορροπημένη

Μεταγλωσσικές Ικανότητες Ικανότητες που αναπτύσσονται στον προφορικό λόγο αλλά επηρεάζουν σημαντικά την κατάκτηση του γραπτού λόγου. Μεταγλώσσα: η γλώσσα, φυσική ή τυπική, που χρησιμοποιείται για να μιλάμε για τη γλώσσα και αποτελεί μια από τις δευτερεύουσες λειτουργίες της γλώσσας.

Jacobson: Πρωταρχικές και δευτερεύουσες λειτουργίες της γλώσσας. Πρωταρχικές Λειτουργίες: Εκφραστική λειτουργία (η ανάμειξη του ομιλητή ή της ομιλήτριας στο τι λέει) Προθετική λειτουργία (το μέρος του μηνύματος που αποσκοπεί στο να επηρεάσει τον συνομιλητή) Παραστατική λειτουργία (το περιεχόμενο του μηνύματος και όχι η πράξη της ομιλίας) Δευτερεύουσες Λειτουργίες: Φατική Λειτουργία (η γλώσσα δεν εξυπηρετεί την επικοινωνία αλλά τη διατήρηση της επαφής ανάμεσα στους συνομιλητές) Ποιητική Λειτουργία (παιχνίδι πάνω στη γλώσσα) Μεταγλωσσική Λειτουργία (η ομιλία για τις λέξεις, τη γλωσσική δραστηριότητα που έχει την ίδια τη γλώσσα ως αντικείμενο)

Ορισμοί για τη μεταγλωσσική ενημερότητα: Η γνώση του υποκειμένου για τα χαρακτηριστικά, τη δομή, τη λειτουργία και τη χρήση της γλώσσας (Chomsky, 1979) H ηθελημένη καθοδήγηση, από το άτομο, των διαδικασιών της προσοχής και της επιλογής που λαμβάνουν χώρα στην επεξεργασία της γλώσσας (Hakes, 1980) Η ικανότητα χρήσης διαδικασιών ελέγχου για την πραγματοποίηση γνωστικών δραστηριοτήτων στα αποτελέσματα των γνωστικών μηχανισμών που εμπλέκονται στη διαδικασία κατανόησης προτάσεων (Tunmer, Herriman and Nesdale, 1988)

Η μεταγλώσσα ή οι μεταγλωσσικές ικανότητες αποτελούν υποπεδίο της μεταγνώσης που αφορά στη γλώσσα και τη χρήση της και που, με άλλα λόγια, περιλαμβάνει: 1) δραστηριότητες στοχασμού για τη γλώσσα και τη χρήση της 2) την ικανότητα του υποκειμένου ηθελημένα να καθοδηγεί και να σχεδιάζει τις δικές του μεθόδους γλωσσικής επεξεργασίας (τόσο στην κατανόηση όσο και στην παραγωγή) (Gombert, 1992)

Είδη μεταγλωσσικών ικανοτήτων: Μεταφωνολογικές ικανότητες Μετασυντακτικές ικανότητες Μετασημασιολογικές ικανότητες Μεταπραγματολογικές ικανότητες

Μεταφωνολογικές ικανότητες Μεταφωνολογική ή φωνολογική ενημερότητα είναι η ικανότητα της αναγνώρισης φωνολογικών συστατικών μερών των γλωσσικών μονάδων και ηθελημένου χειρισμού αυτών. Ερωτήματα: Σε ποια ηλικία εμφανίζεται η μεραφωνολογική ικανότητα και κάτω από ποιες συνθήκες; Ποια η σχέση μεταξύ της μεταφωνολογικής ικανότητας και της ανάγνωσης και γραφής; Φωνολογικές μονάδες: φώνημα, συλλαβή, ενδοσυλλαβικές μονάδες

Έργα μεταφωνολογικής αναγνώρισης Κριτήρια φωνολογικής αναγνώρισης-ταύτισης αναγνώριση λέξεων που ομοιοκαταληκτούν (μαλώνω, ξαπλώνω, περπατώ) ή αρχίζουν με την ίδια συλλαβή (φόνος, φόδρα, πέτρα) ή φώνημα (πόρτα, κόρη, κότα) ή τελειώνουν με την ίδια συλλαβή (τροφή, στενό, βουνό) ή φώνημα (δέμα, κλάμα, πίτα) ή έχουν κοινή τη μεσαία συλλαβή ή φώνημα (καλύβα, κότερο, μητέρα) Κριτήρια φωνολογικής κατάτμησης Διαχωρισμός λέξεων σε συλλαβές Διαχωρισμός λέξεων σε φωνήματα

Έργα μεταφωνολογικού ελέγχου Κριτήρια απάλειψης ή αντικατάστασης Απάλειψη συλλαβής (πατέρας – τέρας) Απάλειψη φωνήματος (πατέρας – παρας) Αντικατάσταση συλλαβής (πατέρας – νοτέρας) Αντικατάσταση φωνήματος (πατέρας – σατέρας) Κριτήρια φωνολογικής σύνθεσης Σύνθεση λέξης ακούγοντας μια διαδοχή συλλαβών Σύνθεση λέξης ακούγοντας μια διαδοχή φωνημάτων

Αναγνώριση λέξεων που ομοιοκαταληκτούν από την προσχολική ηλικία Μέτρηση συλλαβών από την προσχολική ηλικία Αναγνώριση λέξεων που αρχίζουν με την ίδια συλλαβή από την προσχολική ηλικία Όλα τα υπόλοιπα μετά την ηλικία των 7 ετών και τελειοποιούνται μετά τα 10-11 χρόνια Η μεταφωνολογική ενημερότητα, τουλάχιστον κάποιο μέρος της, μπορεί να διδαχθεί από μικρές ηλικίες και έχει θετικά αποτελέσματα στην εκμάθηση του γραπτού λόγου Δεν υπάρχει εξήγηση στις ατομικές διαφορές που παρατηρούνται στην ανάπτυξη της φωνολογικής ικανότητας

Μετασυντακτικές ικανότητες Η μετασυντακτική ενημερότητα αναφέρεται στην ικανότητα άσκησης γνωστικών διαδικασιών στο αποτέλεσμα των μηχανισμών που είναι υπεύθυνοι για την απόδοση ενδοπροτασιακών δομικών αναπαραστάσεων σε ομάδες λέξεων Πιο απλά είναι η ικανότητα συνειδητού συλλογισμού για τις συντακτικές πτυχές της γλώσσας και άσκησης σκόπιμου ελέγχου στην εφαρμογή γραμματικών κανόνων

Μεθοδολογία για έρευνα: Έργα εκτίμησης της γραμματικότητας μιας πρότασης (Πρωί σήμερα βρέχει) Έργα εκτίμησης της αποδεκτότητας μιας πρότασης (Στα χέρια φοράμε παπούτσια) Έργα διόρθωσης μιας αντιγραμματικής πρότασης Έργα εξήγησης μιας αντιγραμματικής πρότασης Μίμηση αντιγραμματικών προτάσεων Συμπλήρωση προφορικών ερεθισμάτων (Ο Γιώργος σήμερα πήγε στο ….)

Ικανότητα διόρθωσης των λαθών τους από 2 χρονών. Αναγνώριση αντιγραμματικών προτάσεων από 7 χρονών. Διόρθωση και εξήγηση του λάθους μετά τα 7 χρόνια Διόρθωση μορφολογικών λαθών προηγείται της διόρθωσης λαθών που αφορούν στη σειρά των λέξεων. Μορφοσυντακτική ενημερότητα χρήσιμη για ορθογραφημένη γραφή και κατανόηση

Μετασημασιολογικές και μεταλεξικές ικανότητες Η ικανότητα να συλλογίζεσαι και να μεταχειρίζεσαι τις υπομονάδες της προφορικής γλώσσας. Μεταλεξική ενημερότητα η ικανότητα να απομονώνει κάποιος τη λέξη και να την αναγνωρίζει ως στοιχείο του νοητικού λεξικού και η εκούσια προσπάθεια πρόσβασης στο εσωτερικό λεξικό. Μετασημασιολογική ενημερότητα η ικανότητα αναγνώρισης του συστήματος της γλώσσας ως ενός συμβατικού και αυθαίρετου κώδικα και η ικανότητα χειρισμού των λέξεων.

Μεθοδολογία για έρευνα Διαχωρισμός προτάσεων σε λέξεις Διαχωρισμός του σημαίνοντος από το σημαινόμενο Ορισμός της έννοιας του όρου‘λέξη’ Έργα λεξικής ασάφειας (γράμμα) Έργα λεξικής συνωνυμίας (σκύλος, κουτάβι) Οι ικανότητες αυτές αναπτύσσονται μετά από την ηλικία των 7 ετών και συνδέονται με την ένταξη του παιδιού στη σχολική εκπαίδευση

Μεταπραγματολογικές και Μετακειμενικές ικανότητες Η ικανότητα πραγματοποίησης γνωστικών διαδικασιών στο αποτέλεσμα των μηχανισμών που είναι υπεύθυνοι για την ένωση μεμονωμένων προτάσεων σε μεγαλύτερα σύνολα προτάσεων μέσω της εφαρμογής πραγματολογικών και επαγωγικών κανόνων. Μεταπραγματολογική ικανότητα είναι η επίγνωση των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στο γλωσσικό σύστημα και το πλαίσιο μέσα στο οποίο χρησιμοποιείται, τόσο στην παραγωγή όσο και στην κατανόηση. Μετακειμενική ικανότητα είναι η άσκηση εκούσιου ελέγχου – τόσο στην παραγωγή όσο και στην κατανόηση – στη σύνδεση των εκφωνημάτων σε μεγαλύτερες γλωσσικές μονάδες, τη σύνδεση, δηλαδή, των γλωσσικών στοιχείων μέσα στο κείμενο (διαπροτασιακή συμβατότητα, χρήση της αναφοράς, πλάγιος λόγος).

Μεθοδολογία για έρευνα Αναγνώριση και χειρισμός της αναφορικής επάρκειας του μηνύματος Ικανότητα προσαρμογής του λόγου ανάλογα με το πλαίσιο επικοινωνίας και τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά του συνομιλητή Επίγνωση των κοινωνικών κανόνων της γλώσσας Συνεκτικότητα του κειμένου Συνοχή του κειμένου Έλεγχος της δομής του κειμένου Απόκτηση των ικανοτήτων μετά την ηλικία των 6-7 χρόνων

Μοντέλα για την απόκτηση των μεταγλωσσικών ικανοτήτων Μοντέλο της Karmiloff-Smith 4 στάδια Στάδιο άδηλης γνώσης (το παιδί αποκτά τις πρώτες γλωσσικές ικανότητες, οι οποίες αντιπαραβάλλονται και δεν ενοποιούνται παρά τα όποια κοινά έχουν Στάδιο της πρωταρχικής έκδηλης γνώσης (αποτέλεσμα της εσωτερικής αναδιοργάνωσης της άδηλης γνώσης, όπου οι γλωσσικές ικανότητες αλληλοσυνδέονται στη βάση των κοινών τους στοιχείων. Στάδιο της δευτερογενούς έκδηλης γνώσης (ο συνειδητός έλεγχος της πρωταρχικής έκδηλης γνώσης) Στάδιο της τριτογενούς έκδηλης γνώσης (γλωσσική ανακωδικοποίηση της δευτερογενούς έκδηλης γνώσης σε έναν πιο αφηρημένο κώδικα ώστε να είναι δυνατή η λεκτική παρουσίασή της)

Μοντέλο του Gombert 4 φάσεις Φάση της απόκτησης των βασικών γλωσσικών ικανοτήτων (εκμάθηση από τα παιδιά των πρώτων γλωσσικών ικανοτήτων με βάση τη γλώσσα των ενηλίκων και με θετική ή αρνητική ανατροφοδότηση, με αποτέλεσμα να ενισχύονται κάποιες παραγωγές λόγου και να απορρίπτονται κάποιες άλλες. Φάση της απόκτησης επιγλωσσικού ελέγχου (τα νέα εκτενέστερα μοντέλα που παρέχονται από τους ενηλίκους καθώς και η καλύτερη ανάλυση του λόγου που κάνει το παιδί, οδηγούν σε μια εσωτερική σύνθεση της αρχικής άδηλης γνώσης που οδηγεί σε μια λειτουργική γνώση του συστήματος της γλώσσας). Φάση απόκτησης μεταγλωσσικής ικανότητας (σηματοδοτεί τον συνειδητό έλεγχο των διαδικασιών που έχουν κατακτηθεί κατά τη δεύτερη φάση). Φάση αυτοματοποίησης των μεταδιαδικασιών (η ικανότητα χρήσης μεταγλωσσικών διαδικασιών όταν οι αυτοματοποιημένες διαδικασίες διακοπούν, εξαιτίας κάποιου εμποδίου.