Η Ιστορία των Rom στην Ελλάδα και τον κόσμο Μελίνα Αβραάμ Ειρήνη Γαβριλάκη

Καταγωγή Όλες οι εθνικές ομάδες που σήμερα ονομάζουμε Τσιγγάνους κατάγονται από τη ΒΔ Ινδία, κοντά στην πεδιάδα του Σιντ. Σύμφωνα με κάποιες αντιλήψεις, κατά τον 8ο αιώνα μ. Χ. η Ινδική κοινωνία ήταν βαθιά διασπασμένη σε τέσσερις κάστες, τους βραχμάνους ή ιερείς, τους κσατρίγια ή ευγενείς-πολεμιστές, τους βαϊσίγια ή έμπορους-αστούς και τους δούλους. Οι τελευταίοι, αποκλεισμένοι και χωρίς καμία κοινωνική υπόσταση, ξεσηκώθηκαν, απέτυχαν και πήραν τον δρόμο της διασποράς. Έτσι, κατά το 900μ.Χ., οι Ρομά ξεκίνησαν το ταξίδι τους προς τη Μέση Ανατολή και στη συνέχεια διασκορπίστηκαν σ’ όλες τις ηπείρους της Γης.

Όνομα Το πρώτο ιστορικό κείμενο αναφέρει την άφιξη 12.000 Τζοτ (Τσιγγάνων) στην Περσία, στα μέσα του 10ου αιώνα. Εδώ είναι γνωστοί με το όνομα Ντόμ, αργότερα στην Αρμενία αυτοαποκαλούνται Λομ, ενώ Rom τελικά ονομάζονται κατά τη διαμονή τους στην Ελλάδα. Το όνομα επικυρώθηκε και από το Παγκόσμιο Συνέδριο Τσιγγάνων στο Λονδίνο το 1971.

Η διείσδυση στο Βυζάντιο Υπό την πίεση των Σελτζούκων, στα μέσα του 11ου αιώνα, οι Ρομά κινούνται προς το Βυζάντιο. Εκμεταλλευόμενοι την αμάθεια και τη δεισιδαιμονία που επικρατεί, επιδίδονται στη μαγεία, τη μαντική, τη μουσική και τις τέχνες του τσίρκου. Γύρω στο 1400 μ.Χ., νομάδες Τσιγγάνοι ψυχαγωγούσαν την Αυλή του Ανδρόνικου Β΄ στην Κωνσταντινούπολη με ακροβατικά κ.λπ. Οι Βυζαντινοί τους ταυτίζουν με την αίρεση των Αθίγγανων (άθεοι και ειδωλολάτρες) και εδώ παίρνουν για πρώτη φορά το παρατσούκλι. Παρ’ όλα αυτά, την περίοδο αυτή δεν έγιναν ιδιαίτερος στόχος, μιας και η περιοχή τους παρείχε μια σχετική ασφάλεια.

Ως τα μέσα του 15ου αιώνα όμως,οι Τούρκοι τους αναγκάζουν να αφήσουν τις τουρκοκρατούμενες χώρες της Βαλκανικής και της Μ. Ασίας και περνώντας απ’ το Δούναβη να καταφύγουν στη Ρουμανία και την Ουγγαρία. Την ίδια περίοδο, οι Έλληνες της Θράκης τους δίνουν το παρατσούκλι κατσίβελος (ιταλικά cattivello: φαύλος, άθλιος) ενώ, λίγο αργότερα, λόγω φτώχειας αναγκάζονται να περάσουν στα Ιόνια Νησιά και εκεί να ιδρύσουν ένα ανεξάρτητο φέουδο, το Feudo Acinganorum. Μόνη τους παρηγοριά παραμένει η μουσική.

Οι Rom στη νεότερη Ελλάδα Στην Ελλάδα φτάνουν στις αρχές του 14ου αιώνα, κυρίως στις βενετοκρατούμενες περιοχές, ενώ πολλοί έρχονται και κατά την ανταλλαγή πληθυσμών το 1922 από την Κωνσταντινούπολη και τη Μ. Ασία. Θεωρείται ιδανικός τόπος διαβίωσης λόγω του πλουραλισμού της κοινωνίας και της κουλτούρας. Γίνονται κολίγοι, αγρότες και εργάτες και έχουν δική τους γειτονιά, το Γιφτομαχαλά ή Γιφτορούγα, ενώ όσα χωριά δεν έχουν δικό τους γύφτο θεωρούνται άσημα και χωρίς πλούτο.

Την περίοδο αυτή, ο βοεβόδας της Αθήνας είχε συγκροτήσει ολόκληρη ορχήστρα με Τσιγγάνους μουσικούς, που έπαιζε στην Ακρόπολη την ώρα της βραδινής προσευχής. Επίσης, σύμφωνα με πηγές, κατά την Επανάσταση του 1821, Τσιγγάνοι οργανοπαίχτες ψυχαγωγούσαν τους αγωνιστές πριν και μετά τη μάχη, ενώ αρκετές φορές εμφανίζονταν και οι ίδιοι ως πολεμιστές κατά των Τούρκων.

Το πέρασμα στην πολύμορφη Ευρώπη Το πέρασμα στην πολύμορφη Ευρώπη Η δύσκολη κατάσταση στα Βαλκάνια σύντομα τους αναγκάζει να κινηθούν βόρεια προς την Ευρώπη. Έτσι, το 15ο αιώνα διασχίζουν τη Γερμανία και αργότερα τη Μολδαβία, τη Βλαχία και την Ουγγαρία. Ένα άλλο τμήμα τους προχωρά στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Το 1419 εισέρχονται στη Γαλλία και κατευθύνονται προς την Ολλανδία και τις Βρυξέλλες. Στις χώρες αυτές καταφέρνουν να κινούνται αρκετά εύκολα, λόγω των επιστολών προστασίας που λαμβάνουν από τον αυτοκράτορα Σιγισμούνδο και τον Πάπα για ελεύθερη μετακίνηση ως προσκυνητές.

Το 1447, μια πολυάριθμη ομάδα εγκαθίσταται στη Βαρκελώνη, ενώ, στις αρχές του 16ου αιώνα, βρίσκονται στην Πορτογαλία. Κάποιοι συνεχίζουν το ταξίδι τους προς την Αγγλία, τη Σκωτία και Ουαλία και κάποιοι άλλοι προς τη Ρωσία. Το 1544, οι Βρετανοί τους ξεφορτώνουν με τη βία στη Νορβηγία και από εκεί κατευθύνονται προς τη Σουηδία, τη Δανία, τη Φιλανδία, την Εσθονία και την Πολωνία. Το δεύτερο μεγάλο κύμα μετανάστευσης στην Δυτική Ευρώπη έγινε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όταν οι Τσιγγάνοι της Ρουμανίας αφέθηκαν ελεύθεροι να μεταναστεύσουν προς όλες τις κατευθύνσεις. Το τρίτο ακολούθησε με τους Τσιγγάνους της Γιουγκοσλαβίας, το 1960, ενώ το τέταρτο εξελίσσεται από το 1985 μέχρι και σήμερα.

Στην Αμερική, την Αφρική και την Ασία Ανάμεσα στον 16ο και 19ο αιώνα, τα περισσότερα δυτικοευρωπαϊκά κράτη προσπάθησαν να λύσουν το «πρόβλημα» των Τσιγγάνων με την υπερπόντια εκτόπιση. Επειδή τους θεωρούσαν αιρετικούς και επικίνδυνους οργάνωσαν τη συστηματική δίωξή τους προς τη Ν. Αμερική, το Μεξικό και το Περού. Το 17ο αιώνα οι Τσιγγάνοι της Σκωτίας εκτοπίζονται στη Τζαμάικα και τα νησιά Μπαρμπέιντος, ενώ οι Πορτογάλοι τους στέλνουν στην Αγκόλα και το Πράσινο Ακρωτήρι της Αφρικής. Ομάδες Τσιγγάνων συναντά κανείς και στην Καραϊβική, την Κεντρική και Βόρεια Αμερική, ακόμα και στην Αλάσκα. Τέλος, ομάδες Ρομά συναντώνται και στην Ασία από τις αρχές του 18ου αιώνα.

Στη σύγχρονη Ελλάδα Οι περισσότεροι Rom ζουν στη Β. Ελλάδα, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, τη Δ. Πελοπόννησο και τη Δ. Αττική. Είναι εγκατεστημένοι, ημιεγκατεστημένοι ή μετακινούμενοι, έχουν ελληνική υπηκοότητα, εγγράφονται στα δημοτολόγια και έχουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που έχουν οι Έλληνες πολίτες (από το 1970, μιας και πριν το 1955 δεν θεωρούνταν Έλληνες πολίτες και έβγαζαν ειδικό δελτίο ταυτότητας από το τμήμα αλλοδαπών)

Δεν έχουν Ιδιαίτερο τύπο κατοικίας, άλλοι μένουν σε διαμερίσματα (Αγ Δεν έχουν Ιδιαίτερο τύπο κατοικίας, άλλοι μένουν σε διαμερίσματα (Αγ. Βαρβάρα), άλλοι σε παραπήγματα και άλλοι σε κλασικές κατοικίες της υπαίθρου (Φλάμπουρο Σερρών). Το στυλ των τροχόσπιτων που χρησιμοποιούν στη Δυτική Ευρώπη δεν υιοθετήθηκε εδώ. Η κοινωνική τους δομή στηρίζεται στη γενεαλογική συγγένεια και είναι χωρισμένοι σε φάρες (γένη). Συγγενείς είναι όσοι ανήκουν στην ίδια φάρα σε βάθος 3-4 γενεών και η οικογένεια τους είναι σχεδόν πάντα πατριαρχική (τα αγόρια έχουν περισσότερα προνόμια από τα κορίτσια). Ως προς το θρήσκευμα είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι, μερικοί Μουσουλμάνοι στη Θράκη (20%) και λίγοι πιστοί της Εκκλησίας της Πεντηκοστής.

Εκτός από αυτά, αντιμετωπίζουν καθημερινά διώξεις, απαγορεύσεις, διακρίσεις και προσπάθειες επιβολής της χωρικής συμπεριφοράς της περιρρέουσας κοινωνίας, προσπάθειες εγκατάστασης με όρους και συνθήκες ξένες ως προς την κοινωνία τους. Χαρακτηριστικά προβλήματα είναι ότι αγοράζουν οικόπεδα μη οικοδομήσιμα, πολλές φορές και στη διπλάσια ή τριπλάσια τιμή ,επειδή οι περίοικοι δεν τους θέλουν, δυσκολεύονται να πάρουν άδειες οικοδόμησης και συχνά έρχονται αντιμέτωποι με τα συνεργεία κατεδάφισης. Παρ’ όλα αυτά πάντα ζούσαν στο περιθώριο, έξω από τα κάστρα, στα σταυροδρόμια, μακριά από τον αστικό ιστό. Μέχρι και σήμερα, ζουν στις πιο υποβαθμισμένες περιοχές, συχνά δίπλα σε ασύμβατες προς κατοικία χρήσεις γης-νεκροταφεία, σκουπιδότοποι, βιομηχανικές περιοχές κ.λπ. Εκεί ζουν χωρίς νερό, ρεύμα και τις στοιχειώδεις συνθήκες υγιεινής διαβίωσης, σε σκηνές, παράγκες ή μέσα στα αυτοκίνητά τους.

Ρομανί Η ρομανί, η γλώσσα των Rom, ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, είναι συγγενής της σανσκριτικής και μάλιστα παράγωγή της. Έχει επείσακτα στοιχεία από άλλες γλώσσες, τα οποία αποκαλύπτουν τις χώρες στις οποίες έζησαν μετά την έξοδό τους από τις Ινδίες, καθώς και το χρόνο παραμονής τους στην καθεμία. Το λεξιλόγιο και η γραμματική της μοιάζει πολύ με όλες τις ζωντανές γλώσσες όπως τα κασμίρι, χίντι, γκουτζαράτι, μαραθί και ναπάλι.

Χωρίζεται σε 4 ομάδες: Καθαυτό ρομανί Βαλκανο-καρπαθο-βαλτική Κουρμπετ-τσεργκαρ (Βαλκάνια) Καλνταρ-λοβαρι (η πιο διαδεδομένη) Σιντι-Μανούς (λεξιλόγιο γερμανικής προέλευσης) Ιβηρική ομάδα (Κάλο, ισπανοτσιγγάνικη διάλεκτος) Στην Ελλάδα κυριαρχούν οι διάλεκτοι: Vlach (Ρούμελη, Φιλιππιτζήδες, Καλπαζάνοι, Χαντούρηδες) και Non-Vlach Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες ενοποίησης της γλώσσας παγκοσμίως (σύσκεψη του Jadwish της Βαρσοβίας, 1990)