Επικοινωνία: Μουσείο και Κοινό Θεωρίες Μάθησης Μαρία Οικονόμου m.economou@aegean.gr

Επικοινωνία με το Κοινό: Εισαγωγή Eπικοινωνία αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο ως ένας σημαντικός ρόλος του μουσείου Το μουσείο μεταφέρει μηνύματα με τις εκθέσεις του, αλλά και με το κτίριο του, τα φυλλάδια που τυπώνει, τη διοικητική του δομή, τις δραστηριότητες που οργανώνει, κλπ Όλο και περισσότερα μουσεία (αλλά σχεδόν κανένα στην Ελλάδα…) σχεδιάζουν πολιτική επικοινωνίας τι θέλουν να πουν σε ποιον θέλουν να το πουν (επισκέπτες και μη επισκέπτες / κατηγορίες) πώς θέλουν να το πουν Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: εκφράσεις Επικοινωνιακές πολιτικές ‘Συνήγοροι του επισκέπτη’ Υποδοχή των επισκεπτών Δημιουργία ευκαιριών για συμμετοχή, ‘εμπλοκή’ πιάνω, κατασκευάζω, σκέφτομαι, ρωτάω, εξερευνώ αντικείμενα Dr Maria Economou

Σύστημα Μουσειακής Επικοινωνίας Κατά την Hooper Greenhill: Επικοινωνία σε 3 επίπεδα Κοινωνίας (μηνύματα που κατασκευάζουν οι επισκέπτες, οι επιμελητές, οι διοικητικές αρχές) Οργανισμού (χρήση του χώρου, επιλογή εκθέσεων, σχεδιασμός των εκθεμάτων, χρήση της γλώσσας) Αντικειμένου (σχετικές ιστορίες, εκπαιδευτικές δραστηριότητες, ομάδες ταξινόμησης) Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: μονοδιάστατη και γραμμική; Από παλαιότερα μηχανιστικά μοντέλα επικοινωνίας (μονόδρομα, γραμμικά, μονοδιάστατα), π.χ. πομπός (επιμελητής) > μέσο (π.χ. έκθεση) > δέκτης (επισκέπτης) σε πιο σύνθετα, π.χ. ομάδα επαγγελματιών > μηνύματα, μέσα < ενεργητικοί κατασκευαστές που επικοινωνούν μηνυμάτων Hooper-Greenhill, E. 1999. ‘A new communication model for museums’, in The Educational Role of the Museum. London: Routledge, 17-26. [not in Aegean lib] Αναγνώριση ότι η επικοινωνία στο μουσείο είναι κοινωνική λειτουργία, οι άνθρωποι δημιουργούν τα δικά τους μηνύματα με ενεργητικό τρόπο, επιρροή μεταδόμησης για πολυσημία και πολλαπλά μηνύματα Dr Maria Economou

Μηνύματα - με ή χωρίς πρόθεση Το μουσείο κατασκευάζει μηνύματα (π.χ. συγκεκριμένες ιστορίες ή προσεγγίσεις για εκθέσεις) Πώς ξεκάθαρα είναι τα μουσεία για αυτήν τη διαδικασία; Οι επισκέπτες κατασκευάζουν τα δικά τους μηνύματα ανάλογα με τα ενδιαφέροντα, τις γνώσεις, το υπόβαθρο τους) Πόσα γνωρίζουμε για το πώς προσλαμβάνονται αυτά τα μηνύματα; Dr Maria Economou

Επιρροής της Σημειολογίας Επιρροή Ferdinand de Saussure - δομικό/γλωσσολογικό μοντέλο Μελέτη των κρυφών ή αθέλητων μηνυμάτων (π.χ. Barthes, Kristeva) Σημειολογία της επικοινωνίας: Μελέτη των ηθελημένων και συμβατικών συστημάτων επικοινωνίας (e.g. Prieto, Martinet, Mounin) συμβατικός κώδικας που αποκτιέται μέσω κοινωνικής μάθησης αναγνωρισμένη πρόθεση να επικοινωνήσει Dr Maria Economou

Σημειολογία και Μουσειακή Επικοινωνία Σημειολογία της επικοινωνίας στα μουσεία σημεία και σύμβολα (π.χ. κείμενα, αντικείμενα, χάρτες σε εκθέσεις) Η διαδικασία της ερμηνείας μπορεί να ενώσει (ή να μην ενώσει) τα σημαίνοντα (ενσαρκώσεις) σε σημαινόμενα (μηνύματα) (π.χ. Τι μπορεί να αποκτήσει νόημα για τους επισκέπτες λόγω κάποιας σχέσης που αντιλαμβάνονται μεταξύ του εαυτού τους και της έκθεσης/αντικειμένων) Hooper-Greenhill, E. 1999. ‘A new communication model for museums’, in The Educational Role of the Museum. London: Routledge, 17-26. Dr Maria Economou

Χαρακτηριστικά των επισκεπτών Στατιστικές απογραφές και ανεξάρτητες έρευνες για τα χαρακτηριστικά των επισκεπτών στα μουσεία του δυτικού κόσμου δείχνουν ότι το κοινό των μουσείων σε σύγκριση με το σύνολο του πληθυσμού έχει υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης υψηλότερα εισοδήματα είναι πιο νέο σε ηλικία και πιο κινητικό Dr Maria Economou

Χαρακτηριστικά των επισκεπτών Στατιστικές απογραφές και ανεξάρτητες έρευνες για τα χαρακτηριστικά των επισκεπτών στα μουσεία του δυτικού κόσμου δείχνουν ότι το κοινό των μουσείων σε σύγκριση με το σύνολο του πληθυσμού έχει υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης υψηλότερα εισοδήματα είναι πιο νέο σε ηλικία και πιο κινητικό Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: αποτελέσματα από έρευνες Falk και Dierking (η επίσκεψη στο μουσείο σαν αλληλεπίδραση μεταξύ 3 διαφορετικών χώρων/συμφραζομένων: προσωπικού κοινωνικού φυσικού Falk, J. H. and Dierking, L. D. 1992. The Museum Experience. Washington, DC: Whalesback Books. [not in Aegean lib] Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: αποτελέσματα από έρευνες (2) Paulette McManus πώς συμπεριφέρονται και μαθαίνουν ομάδες και άτομα σε μουσεία επιστήμης και φυσικής ιστορίας - έρευνα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Λονδίνο McManus, P. M. 1987. ‘It's the company you keep ... the social determinants of learning-related behaviour in a science museum’, International Journal of Museum Management and Curatorship 6, 263-70. McManus, P. M. 1988. ‘Good companions ... more on the social determination of learning-related behaviour in a science museum’, International Journal of Museum Management and Curatorship 7, 37-44. McManus, P. M. 1989. ‘Oh, Yes, They Do: How Museum Visitors Read Labels and Interact with Exhibit Texts’, Curator 32 (3), 174-189. Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: αποτελέσματα από έρευνες (3) Nick Merriman (1989)- ιδέες του Pierre Bourdieu / γιατί οι πρακτικές των επισκέψεων αντικατοπτρίζουν κοινωνικούς διαχωρισμούς: ‘Οι μουσειακές εκθέσεις μπορούν να θεωρηθούν σαν ένας κώδικας, ένα ειδικό είδος επικοινωνίας που πρέπει να αποκωδικοποιηθεί σωστά για να γίνει κατανοητό. Όπως με τα σχολεία, η γλώσσα των μουσείων μιλιέται μόνο από ορισμένες ομάδες ανθρώπων που διαθέτουν ικανοποιητικό εκπαιδευτικό υπόβαθρο (ανάλογο με αυτό των επιμελητών των συλλογών) ώστε να κατανοήσουν το μήνυμα του μουσείου’ (σ. 161). Bourdieu et al 1969; Bourdieu, P. 1984. Distinction: a social critique of the judgement of taste. London: Routledge & K. Paul [ΛΕΣΒΟΣ , ΠΑΡΑΡΤ   Call. No.: 306.40944 BOU γαλλικά/ ΛΕΣΒΟΣ , ΠΑΡΑΡΤ   Call. No.: 306.0944 BOU αγγλικά] / Bourdieu, P. και Passeron, J.-C. 1977. Reproduction in Education, Society and Culture. London: Sage Publications. [RHODES   Call. No.: 306 BOU] Dr Maria Economou

Ποιος πηγαίνει στο μουσείο; Pierre Bourdieu: εξέταση των κοινωνικών συνθηκών των μουσειακών πρακτικών καλλιεργημένο γούστο - όχι φυσικό χάρισμα, αλλά κοινωνικά μαθημένο και κατανεμημένο άνισα / βοηθάει κάποιες κοινωνικές ομάδες να ξεχωρίζουν μέσω της αγάπης τους για την τέχνη η αισθητική ευχαρίστηση προϋποθέτει μάθηση (μέσω συνήθειας και εξάσκησης) / μία καλλιεργημένη ευχαρίστηση σημασία της εκπαίδευσης και της οικογένειας Bourdieu, P. & Darbel, A. 1997. The Love of Art: European Museums & Their Public. Cambridge: Polity Press. [ΛΕΣΒΟΣ , ΠΑΡΑΡΤ   Call. No.: 708.94 BOU] (πρωτότπυπο στα Γαλλικά το 1969) Dr Maria Economou

Κοινό μουσείων & θεωρίες του Bourdieu 1 O Pierre Bourdieu μελέτησε το μουσείο τέχνης & προσπάθησε να προσδιορίσει κοινωνικές συνθήκες που ορίζουν: από τη μία, τη δύναμη απόδοσης αισθητικής αξίας σε ορισμένα αντικείμενα ή έργα τέχνης (βάση στην οποία στηρίζεται η εξουσία των επιμελητών συλλογών) και από την άλλη, την ικανότητα άσκησης αυτής της αισθητικής εκτίμησης (λόγοι που κάποιοι άνθρωποι επισκέπτονται τα μουσεία ενώ κάποιοι άλλοι όχι) Bourdieu, P. & Darbel, A. 1997. The Love of Art: European Museums & Their Public. Cambridge: Polity Press. [ΛΕΣΒΟΣ , ΠΑΡΑΡΤ   Call. No.: 708.94 BOU] (πρωτότπυπο στα Γαλλικά το 1969). / Bourdieu, P. 1984. Distinction: a social critique of the judgement of taste. London: Routledge & K. Paul [ΛΕΣΒΟΣ , ΠΑΡΑΡΤ   Call. No.: 306.40944 BOU γαλλικά/ ΛΕΣΒΟΣ , ΠΑΡΑΡΤ  Call. No.: 306.0944 BOU αγγλικά] Dr Maria Economou

Κοινό μουσείων & θεωρίες του Bourdieu 2 Εφόσον τα μουσεία είναι εξαιρετικά προσιτά, γιατί η πρόσβαση να είναι προνόμιο των ‘καλλιεργημένων τάξεων’; Τα πράγματα που μας αρέσουν είναι μόνο αυτά των οποίων το νόημα καταλαβαίνουμε Η απόλαυση των έργων τέχνης είναι μία ‘καλλιεργημένη ευχαρίστηση’ που αποκτιέται με συχνή και παρατεταμένη εξάσκηση, και όχι ένα φυσικό χάρισμα (πολιτιστικό κεφάλαιο) Καθοριστικός ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου Dr Maria Economou

Κοινό μουσείων & θεωρίες του Bourdieu 3 Πολιτιστικό κεφάλαιο: Είδος εσωτερικού κώδικα Εξοπλίζει τα άτομα τα οποία το κατέχουν με μία κατανόηση ή ικανότητα να αποκωδικοποιούν τις πολιτιστικές σχέσεις και αγαθά Η κατοχή του συντελείται σταδιακά μέσα από μακρόχρονη διαδικασία απόκτησης ή ενστάλαξης ιδεών Τα μουσεία παίζουν σημαντικό ρόλο στο σύστημα καθώς έχουν την εξουσία να αποφασίζουν τι είναι άξιο και τι είναι ανάξιο αισθητικού θαυμασμού, προσδιορίζοντας έτσι το επίπεδο καλλιέργειας που είναι απαραίτητο για να τα απολαύσουμε Dr Maria Economou

Μουσείο για όλους ή για λίγους κι εκλεκτούς; - Bourdieu ‘Το μουσείο παρουσιάζει σε όλους, σαν δημόσια κληρονομιά, τα μνημεία της παλιάς δόξας, όργανα για τη μεγαλόπρεπη εξύμνηση των σπουδαίων ανθρώπων παλιών εποχών: ψεύτικη γενναιοδωρία, εφόσον η δωρεάν είσοδος είναι επίσης προαιρετική είσοδος, που περιορίζεται σε αυτούς που, οπλισμένοι με την ικανότητα να ιδιοποιούνται τα έργα τέχνης, έχουν το προνόμιο να κάνουν χρήση αυτής της ελευθερίας, και που επομένως βρίσκουν τον εαυτό τους νομιμοποιημένο στην προνομιακή τους θέση’ Bourdieu & Darbel, 1997, 113 Dr Maria Economou

Έρευνα στάσης απέναντι στο παρελθόν - Nick Merriman Μελέτησε μουσεία κυρίως ιστορίας και αρχαιολογίας στη Βρετανία Στάση διαφορετικών ομάδων απέναντι στο παρελθόν και στον τρόπο παρουσίασης και ερμηνείας του Ξεκίνησε από την αρχή ότι τα μουσεία είναι ενδιαφέροντα μέρη που αξίζει κανείς να επισκεφτεί και που έχουν να προσφέρουν κάτι στον καθένα και ότι στόχος των δημόσιων μουσείων θα πρέπει να είναι να απευθύνονται σε όλη την κοινότητα Έρευνα με μεγάλο δείγμα, μέσω ταχυδρομείου με επισκέπτες αλλά και μη επισκέπτες Nick Merriman, Beyond the Glass Case. Leicester: Leicester University Press, 1991 Dr Maria Economou

Πορίσματα έρευνας - Nick Merriman Χαρακτηριστικά επισκεπτών μουσείων: ηλικιακή ομάδα μεταξύ 35-59 ιδιοκτήτες του σπιτιού τους κάτοχοι αυτοκινήτου φοιτητές ή εργαζόμενοι απόφοιτοι ιδιωτικού σχολείου παραμονή στην εκπαίδευση και μετά το κατώτατο υποχρεωτικό όριο Μη επισκέπτες: πάνω από 60 ένοικοι σε εργατικές κατοικίες όχι αυτοκίνητο συνταξιούχοι, άνεργοι ή σε μερική απασχόληση όχι ιδιωτικό σχολείο εγκατάλειψη της εκπαίδευση στην κατώτατη ηλικία Dr Maria Economou

Μη επισκέπτες/επισκέπτες & στάση έναντι των μουσείων - Merriman Μη επισκέπτες - πιο ευχάριστοι τρόποι για να εξερευνήσουν το παρελθόν: δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα περισσότερο στο σπίτι και στον ιδιωτικό παρά στο δημόσιο χώρο (πχ να δουν πρόγραμμα για το παρελθόν στην τηλεόραση ή να διαβάσουν για το θέμα) Η επίσκεψη στο μουσείο εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο συμμετοχής στην ‘πολιτιστική κληρονομιά’ Η επίσκεψη τέτοιων χώρων είναι μία συνήθεια που υποστηρίζεται μεταξύ των πιο μορφωμένων και εύπορων ομάδων (αυτών που κατέχουν το πολιτιστικό κεφάλαιο για να αποκωδικοποιήσουν, να κατανοήσουν και να απολαύσουν αυτούς τους τρόπους παρουσίασης) Αυτές οι ομάδες αποδίδουν υψηλότερες αξίες στην ‘κληρονομιά’ απ’ ό,τι άλλες ομάδες Dr Maria Economou

Κοινωνική θέση & στάση έναντι της ιστορίας - Merriman Η σημασία διαφορετικών ειδών ιστορίας σε σχέση με το κοινωνικό στάτους των ερωτηθέντων Υψηλής κοινωνικής θέσης Μεσαίας κοινωνικής θέσης Χαμηλής κοινωνικής θέσης 1. Παγκόσμια ιστορία 1. Οικογενειακή ιστορία 1. Οικογενειακή ιστορία 2. Βρετανική ιστορία 2. Βρετανική ιστορία / 2. Τοπική ιστορία / Τοπική ιστορία Ιστορία ιδιαίτ. πατρίδας 3. Ιστορία ιδιαίτ. Πατρίδας 3. Ιστορία ιδιαίτ. πατρίδας 3. Βρετανική ιστορία 4. Τοπική ιστορία 4. Παγκόσμια ιστορία 4. Παγκόσμια ιστορία 5. Οικογενειακή ιστορία Dr Maria Economou

Μη επισκέπτες/επισκέπτες & στάση έναντι του παρελθόντος- Merriman Μη επισκέπτες - πιο ευχάριστοι τρόποι για να εξερευνήσουν το παρελθόν: πράγματα που έχουν να κάνουν με τα συμφραζόμενα: αντικείμενα και κατασκευές που τις βλέπουν στον αρχικό τους χώρο, κατά προτίμηση στο ύπαιθρο, συνήθως με ένα στοιχείο ανακάλυψης από τους ίδιους, και σε ιδανικές περιπτώσεις, με κάποια μορφή προσωπικής σύνδεσης, είτε με την οικογένεια, είτε με την γύρω περιοχή Μαθήματα για μουσεία; Dr Maria Economou

Επικοινωνία με όλους: διαφορετικές προσεγγίσεις (1) Μπορούν άραγε να αλλάξουν αυτές οι στατιστικές; Πώς; ειδικό προσωπικό για προσέγγιση της κοινότητας και επικοινωνία με μη επισκέπτες, μειονότητες, ανθρώπους με διανοητικές ή φυσικές αναπηρίες ειδικές εκθέσεις για τυφλούς ή για ανθρώπους με μειωμένη όραση (π.χ. “Please touch” Βρετανικό Μουσείο δεκαετία 1980) καλώντας τους επισκέπτες να αγγίξουν τα αντικείμενα Dr Maria Economou

Επικοινωνία με όλους: διαφορετικές προσεγγίσεις (2) χρήση των τοπικών ραδιοφωνικών σταθμών και της τηλεόρασης προσωρινές εκθέσεις σε πολυκαταστήματα και βιτρίνες για να φέρουν το μουσείο και τις συλλογές του πιο κοντά στο κοινό και την καθημερινή ζωή τμήμα των συλλογών βγαίνει ‘εκτός των τειχών’ του μουσείου - ‘προγράμματα προσέγγισης’ (οutreach), δραστηριότητες που προσπαθούν ενεργά να ‘ανοίξουν’ προς όλη την κοινωνία (reach out) και συχνά προς μειονότητες ή περιθωριοποιημένες ομάδες Θεανώ Μουσούρη, ‘Μουσεία για όλους; Προγράμματα προσέγγισης στο διεθνή χώρο’ Αρχαιολογία και Τέχνες 73 (Δεκέμβριος 1999), σσ. 65-69. Δέσποινα Καλεσοπούλου, ‘Ανοιχτός διάλογος με την κοινότητα: Μια ελληνική πρόταση στα προγράμματα προσέγγισης’ στο Αρχαιολογία και Τέχνες, 73 (Δεκέμβριος 1999), σσ. 69-74. Dr Maria Economou

Επικοινωνία με όλους: αλλαγές μέσα στο μουσείο Αλλαγές μέσα στο μουσείο Χρήση διαφορετκών μέσων παρουσίασης (χάρτες, γραφικά, εικόνες, βίντεο, κλπ) Απλά κείμενα που εξηγούν ειδικούς όρους φροντίδα και για τη φυσική διάσταση της επίσκεψης (σχεδιασμός χώρων ξεκούρασης ή άνετης παρατήρησης των εκθεμάτων, μελέτη του τρόπου κυκλοφορίας των επισκεπτών και καλής οργάνωσης του χώρου, εύκολο προσανατολισμό) Dr Maria Economou

George Hein - Κονστρουκτιβιστική θεωρία Ρόλος του δασκάλου να διευκολύνει και να καταστήσει δυνατή τη διαδικασία της ενεργούς μάθησης (για το μουσειοπαιδαγωγό: μέσω χρήσης και εξέτασης των αντικειμένων, μέσω συζητήσεων που σχετίζονται με συγκεκριμένες εμπειρίες Μουσείο: πολλά κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια για μάθηση > μεγάλη ποικιλία ερμηνειών που δίνουν οι επισκέπτες (συχνά απρόβλεπτες και ιδιόμορφες) Hein, G. 1998. Learning in the Museum. London: Routledge [not inAegean Lib] Dr Maria Economou

Κονστρουκτιβιστική θεωρία - George Hein Γνώση - σύνθετη διαδικασία αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε μαθητευόμενο και κοινωνικό περιβάλλον Οι επισκέπτες μπορούν να μάθουν καλύτερα όταν κατασκευάζουν ενεργητικά τη γνώση στο μυαλό τους σε εκθέσεις οι οποίες είναι προσιτές σωματικά, κοινωνικά και διανοητικά στον κάθε επισκέπτη Το μουσείο μπορεί να δημιουργήσει συνδέσεις με αυτά που είναι ήδη οικεία στον επισκέπτη, από αισθήματα για το φυσικό χώρο μέχρι απόψεις για ιδέες και νοήματα Hein, G. 1998. Learning in the Museum. London: Routledge [όχι στη Βιβλ] Dr Maria Economou

Κονστρουκτιβιστική θεωρία - George Hein (2) Εφαρμογή της από τα μουσεία: Προσανατολισμός, ήρεμη και αποτελεσματική υποδοχή στην αρχή της επίσκεψης Εκτός από σύνδεση με ό,τι είναι οικείο, παράλληλα καινούριες διανοητικές προκλήσεις για μάθηση και εμπλοκή με το άγνωστο Η ισορροπία μεταξύ των δύο δεν είναι εύκολη και συχνά πρέπει να δοκιμαστεί με διαφορετικούς τρόπους στην πράξη Hein, G. 1998. Learning in the Museum. London: Routledge [όχι στη Βιβλ] Dr Maria Economou

Κονστρουκτιβιστική θεωρία - George Hein (3) Εφαρμογή της από τα μουσεία: Σύνδεση με πολλούς διαφορετικούς τρόπους μάθησης Εκθέσεις που απευθύνονται σε όσο το δυνατόν περισσότερες αισθήσεις Ποικιλία ευκαιριών για αλληλεπίδραση με τα εκθέματα & άντληση πληροφοριών Hein, G. 1998. Learning in the Museum. London: Routledge [όχι στη Βιβλ] Dr Maria Economou

Κονστρουκτιβιστική θεωρία και ευρύτερες αλλαγές στα μουσεία και τη μουσειολογία Στηρίζεται σε 2 βασικές αρχές: αναγνώριση και παραδοχή από το μουσείο ότι κατασκευάζει ερμηνείες και δεν εκθέτει τη μοναδική αλήθεια, και σημασία της μελέτης των επισκεπτών και του συχνά απροσδόκητου τρόπου με τον οποίο αυτοί μεταφράζουν και οικειοποιούνται τα μηνύματα του μουσείου Dr Maria Economou

Ο Howard Gardner και η Θεωρία των Πολλαπλών Ευφυϊών Επτά διαφορετικοί τύποι ευφυίας γλωσσική λογική / μαθηματική μουσική χωρική σωματική / κινησιακή διαπροσωπική (π.χ. κοινωνικές δεξιότητες) ενδοπροσωπική (π.χ. ενόραση) Gardner, Howard. 1993. Multiple intelligences: the theory in practice. New York, NY : Basic Books [not in Aegean lib] Gardner, Howard. 1993. Frames of mind : the theory of multiple intelligences. London :Fontana Press [SYROS   Call. No.: 153.9 GAR 085657] Προσωπική σελίδα του Gardner http://pzweb.harvard.edu/PIs/HG.htm Dr Maria Economou

Ο Howard Gardner και η Θεωρία των Πολλαπλών Ευφυϊών (2) Η εκπαίδευση συνήθως επικεντρώνεται κυρίως στην γλωσσική και τη λογική/μαθηματική ευφυία. Οι τέχνες στηρίζονται και ενσωματώνουν τα άλλα 5 είδη ευφυίας, ‘τρόπους μάθησης και γνώσης’ Η διδασκαλία των ίδιων των τεχνών, αλλά και η χρήση τους για να διδαχθούν άλλες ειδικότητες, επιτρέπει στους παιδαγωγούς να προσεγγίσουν μαθητές που τώρα δεν τα καταφέρνουν στο σχολείο, και να αγγίξουν όλους τους μαθητές πιο βαθιά Gardner, Howard. 1990. Art education and human development. Los Angeles, CA : Getty Center for Education in the Arts. (Occasional paper) [not in Aegean lib] Gardner, Howard & Mindy Kornhaber, Warr 1996. Intelligence : multiple perspectives. Fort Worth, Tex. & London : Harcourt Brace Colleg [not in Aegean lib] Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά μουσειοσκευές δραστηριότητες άμεση επαφή με τα αντικείμενα παιχνίδια, κυνήγι θησαυρού, κουιζ μάσκες, κουστούμια, θέατρο ερωτηματολόγια και φυλλάδια σχέση με τους δασκάλους, γονείς σχέση με το πρόγραμμα και τη διδακτέα ύλη Dr Maria Economou

Επικοινωνία με το Κοινό: μόνο με μαθητές σχολείων; ηλικιωμένοι και μουσείο οικογένειες και μουσείο ενήλικες και μουσείο έφηβοι και μουσείο νήπια και μουσείο άνθρωποι με φυσικές/διανοητικές αναπηρίες και μουσείο κοινότητα / τοπική κοινωνία και μουσείο εθνικές μεινότητες και μουσείο προγράμματα προσέγγισης Μουσούρη, Θ. 1999. ‘Μουσεία για όλους; Προγράμματα προσέγγισης στο διεθνή χώρο’ Αρχαιολογία και Τέχνες 73 (Δεκέμβριος), 65-69 Καλεσοπούλου, Δ., 1999, ‘Ανοιχτός διάλογος με την κοινότητα: Μια ελληνική πρόταση στα προγράμματα προσέγγισης’ στο Αρχαιολογία και Τέχνες, 73, Αθήνα: 69-74. Dr Maria Economou