Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη Στίγμα Διαχρονική και Σύγχρονη Πρόκληση Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη Επίκουρη Καθηγήτρια Ψυχιατρικής Επιστημονικά Υπεύθυνη του Προγράμματος «αντι-στίγμα» του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.

Περίγραμμα παρουσίασης Θεωρητικό πλαίσιο για το στίγμα Ομάδες ευάλωτες στον κοινωνικό στιγματισμό Η ομάδα των ψυχικά ασθενών και η εμπειρία από το Πρόγραμμα «αντι-στίγμα» του ΕΠΙΨΥ Το Πρόγραμμα “antistigma – athina”: μια πρόκληση για αντιστιγματιστική δράση www.antistigmaathina.gr

Θεωρητικό πλαίσιο για το στίγμα Τι είναι στίγμα; Ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από το άτομο το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής και το αναγκάζει να κρύψει την αιτία που προκαλεί αυτή την αρνητική κοινωνική αντιμετώπιση. Το στίγμα είναι ένα «σημάδι» κοινωνικής αποδοκιμασίας που προσκολλάται σε άτομα ή ομάδες, εκλαμβάνοντας μειωτικό και απαξιωτικό χαρακτήρα για την κοινωνική τους ταυτότητα, με βάση ένα χονδροειδές αρνητικό γνώρισμα που τους αποδίδεται. www.antistigmaathina.gr

Η διαχρονική πορεία του στίγματος Η έννοια του κοινωνικού στίγματος έχει ρίζες που εισδύουν στο βάθος του χρόνου……….. Η λέξη «στίγμα», που χρησιμοποιείται διεθνώς, προέρχεται από την ελληνική γλώσσα, όπου σημαίνει το ανεξίτηλο σημάδι σε κάποιον που η κοινωνία επιθυμεί να ξεχωρίζει, υποδηλώνοντας αρνητικές και απαξιωτικές ιδιότητες σ’ αυτόν. Στην αρχαία Ελλάδα «στίγμα» ήταν το σημάδι που έκαναν στους σκλάβους προκειμένου να τους διαχωρίσουν από τους ελεύθερους πολίτες και να καταστήσουν ορατή την υποδεέστερη θέση τους στην κοινωνική δομή. Στο Μεσαίωνα στιγμάτιζαν με πυρακτωμένο σίδερο τους «παρεκκλίνοντες» για να καταστεί ευδιάκριτη ή «μιαρή» συμπεριφορά τους και έτσι η λέξη «στίγμα» πήρε τη σημασία της δημόσιας διαπόμπευσης. www.antistigmaathina.gr

Το στίγμα σήμερα Με το πέρασμα των αιώνων, η σημασία του στίγματος διαφοροποιήθηκε και κατέληξε να είναι συνώνυμη με δυσμενείς διακρίσεις σε ανθρώπους «διαφορετικούς». Σήμερα, η λέξη «στίγμα» χρησιμοποιείται κυρίως για να δείξει ότι ορισμένες καταστάσεις ή ιδιότητες που είναι ενδεικτικές αποκλίσεων ή ιδιαιτεροτήτων, εγείρουν μια αρνητική κοινωνική αντίδραση. www.antistigmaathina.gr

Στίγμα www.antistigmaathina.gr

Στίγμα www.antistigmaathina.gr

Στίγμα μια σύνθετη έννοια και διαδικασία που εμπεριέχει: Στίγμα μια σύνθετη έννοια και διαδικασία που εμπεριέχει: τα στερεότυπα τις προκαταλήψεις τις διακρίσεις και οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό www.antistigmaathina.gr

Στερεότυπα Τα στερεότυπα είναι κοινωνικά διαμορφωμένες, απλουστευτικές πεποιθήσεις, που συχνά εμπεριέχουν παρερμηνείες και διαστρεβλώσεις, γίνονται αποδεκτές συλλογικά και οδηγούν σε άκριτες γενικεύσεις για άτομα και ομάδες. www.antistigmaathina.gr

Προκαταλήψεις Οι προκαταλήψεις είναι μια συναισθηματικές αντιδράσεις που βασίζονται στα στερεότυπα. Χαρακτηρίζονται από την ετοιμότητα του ατόμου να ενεργήσει ανάλογα με το περιεχόμενό τους απέναντι στο αντικείμενο αναφοράς τους (το άτομο ή την ομάδα), χωρίς να έχει προηγουμένως διαμορφώσει προσωπική κρίση εάν η συμπεριφορά αυτή είναι δικαιολογημένη. www.antistigmaathina.gr

Διακρίσεις Οι διακρίσεις είναι προκατειλημμένες συμπεριφορές που προκύπτουν ως αρνητική συνέπεια των προκαταλήψεων. Έτσι, άτομα ή ομάδες σε μια κοινωνία ενεργούν σε βάρος άλλων ατόμων ή ομάδων και τους αποστερούν από τα δικαιώματά τους ως ισότιμα μέλη αυτής της κοινωνίας. www.antistigmaathina.gr

Στίγμα Αυτοστιγματισμός: υποκειμενικό βίωμα του ατόμου που απορρέει από την υιοθέτηση των αρνητικών στερεοτύπων που του αποδίδονται (εσωτερίκευση) Κοινωνικός Στιγματισμός: αρνητική κοινωνική αντίδραση σε βάρος ατόμων ή ομάδων www.antistigmaathina.gr

Ομάδες που πλήττονται από το στίγμα Ψυχικά ασθενείς Άτομα με σωματική αναπηρία Χρήστες ουσιών Φορείς και πάσχοντες από AIDS Μετανάστες, πρόσφυγες Τσιγγάνοι Αλλόθρησκοι Άστεγοι Ομοφυλόφιλοι Φυλακισμένοι / Αποφυλακισμένοι www.antistigmaathina.gr

Στίγμα “Στίγμα είναι να μου δημιουργούν το αίσθημα του διαφορετικού” www.antistigmaathina.gr

Στίγμα “Στίγμα είναι να με βάζουν στο περιθώριο αγνοώντας τις ανάγκες μου” www.antistigmaathina.gr

Συνέπειες του Στίγματος (Ι) Συνέπειες του Στίγματος (Ι) Στο άτομο Στην οικογένεια Στις υπηρεσίες και τις πολιτικές www.antistigmaathina.gr

Συνέπειες του Στίγματος (ΙΙ) Συνέπειες του Στίγματος (ΙΙ) Στο άτομο Ευκαιρίες απασχόλησης , ανεργία  Προβλήματα στη στέγαση Ποιότητα ζωής, ικανοποίηση από τη ζωή  Αυτοστιγματισμός (αυτοεκτίμηση , αυτοπεποίθηση , κοινωνική απόσυρση ) Συμπεριφορά ως προς το πρόβλημα / τη διαφορετικότητα (ντροπή, ενοχή, απόκρυψη, απροθυμία για αναζήτηση βοήθειας, “διπλά” και αντιφατικά μηνύματα) Φαύλος κύκλος www.antistigmaathina.gr

Συνέπειες του Στίγματος (ΙΙΙ) Συνέπειες του Στίγματος (ΙΙΙ) Στην οικογένεια Επιβάρυνση (οικονομική - ψυχολογική)  Ποιότητα ζωής (περιορισμός κοινωνικών σχέσεων και επαφών)  Συμπεριφορά ως προς το πρόβλημα / τη διαφορετικότητα (ντροπή, ενοχή, απόκρυψη, απροθυμία για αναζήτηση βοήθειας, “διπλά” και αντιφατικά μηνύματα) Φαύλος κύκλος www.antistigmaathina.gr

Συνέπειες του Στίγματος (ΙV) Στις υπηρεσίες και τις πολιτικές Αρνητική φήμη, απροθυμία για προσέγγιση και αναζήτηση βοήθειας Απαξίωση των υπηρεσιών Μειωμένα έσοδα και επιχορηγήσεις Αδυναμία προσέλκυσης καλά εκπαιδευμένου προσωπικού Έκπτωση στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών Φαύλος κύκλος www.antistigmaathina.gr

Τι μπορεί να γίνει για τη μείωση του στίγματος και των διακρίσεων; Τι μπορεί να γίνει για τη μείωση του στίγματος και των διακρίσεων; www.antistigmaathina.gr

Στρατηγικές για την καταπολέμηση του στίγματος Διαμαρτυρία Ενημέρωση / Εκπαίδευση Προσωπική επαφή Συνηγορία www.antistigmaathina.gr

ένα πρόβλημα παγκόσμιο ένα πρόβλημα οικουμενικό Στίγμα: ένα πρόβλημα παγκόσμιο ένα πρόβλημα οικουμενικό Τα παγκόσμια προβλήματα χρειάζονται παγκόσμιες λύσεις… www.antistigmaathina.gr

Ένα «κλασσικό» παράδειγμα Σχιζοφρένεια Στίγμα Schizophrenia Stigma www.antistigmaathina.gr

Στίγμα και ασθένεια Φυματίωση Καρκίνος Σύφιλη Aids Ψυχική νόσος Σε διάφορες εποχές και κοινωνίες, πολλές ήταν οι ασθένειες και τα συμπτώματα που συνδέθηκαν με το στίγμα. Στιγματίζονταν κυρίως διαταραχές με ορατά σημάδια : Φυματίωση Καρκίνος Σύφιλη Aids Ψυχική νόσος Σχιζοφρένεια www.antistigmaathina.gr

1996: The WPA Global Programme Against Stigma and Discrimination because of Schizophrenia www.antistigmaathina.gr

Ελληνικό Πρόγραμμα κατά του Στίγματος της Σχιζοφρένειας 2000: Ε λ λ ά δ α ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ Ελληνικό Πρόγραμμα κατά του Στίγματος της Σχιζοφρένειας www.antistigmaathina.gr

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ Πρόγραμμα κατά του Στίγματος των Ψυχικών Διαταραχών «αντι-στίγμα» www.antistigmaathina.gr

Πρόγραμμα «αντι-στίγμα», ΕΠΙΨΥ Βασικοί Στόχοι Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση της κοινής γνώμης Βελτίωση των αντιλήψεων και στάσεων του κοινού Ανάπτυξη δράσεων για τη μείωση των προκαταλήψεων και των διακρίσεων www.antistigmaathina.gr

Πρόγραμμα «αντι-στίγμα», ΕΠΙΨΥ Τομείς Δραστηριοποίησης Έρευνα Εκπαίδευση Συνηγορία Επικοινωνία www.antistigmaathina.gr

Α: Έρευνα www.antistigmaathina.gr

Έρευνα γνώσεων για τη σχιζοφρένεια και στάσεων απέναντι στα άτομα με σχιζοφρένεια 1. Έρευνα στο γενικό πληθυσμό Τηλεόραση  βασική πηγή πληροφόρησης (66%), στην οποία κυριαρχούν αρνητικές περιγραφές για τους ασθενείς (60.5%) Γνώσεις  ελλιπείς και εμποτισμένες με μύθους και στερεότυπα για τους ασθενείς όπως ότι έχουν διχασμένη προσωπικότητα (81.3%) είναι βίαιοι και επικίνδυνοι (74.6%) δεν μπορούν να εργαστούν (78%) www.antistigmaathina.gr

Έρευνα γνώσεων για τη σχιζοφρένεια και στάσεων απέναντι στα άτομα με σχιζοφρένεια Κοινωνική απόσταση: αναφέρεται στην «απόσταση» που διατηρούν μεταξύ τους άτομα ή ομάδες στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, ως αποτέλεσμα φυλετικών, εθνικών, πολιτισμικών, ηλικιακών ή άλλων διαφορών. Επιθυμητή κοινωνική απόσταση: η «απόσταση» που επιθυμεί να διατηρήσει κάποιος από τα άτομα μιας κοινωνικής ομάδας σε μια ποικιλία καταστάσεων που προϋποθέτουν διαφορετικό βαθμό εγγύτητας και συναναστροφής. Στην έρευνα, η επιθυμητή κοινωνική απόσταση θεωρείται ως ο βασικός δείκτης κοινωνικού στιγματισμού www.antistigmaathina.gr

Έρευνα γνώσεων για τη σχιζοφρένεια και στάσεων απέναντι στα άτομα με σχιζοφρένεια Στάσεις  αρνητικές, που κλιμακώνονταν ανάλογα με το βαθμό της προσωπικής επαφής και σχέσης με τον ασθενή. Συγκεκριμένα δε θα έπιαναν μαζί του κουβέντα (32.9%) δε θα έμεναν στην ίδια γειτονιά (35.2%) δε θα του έδιναν δουλειά (61%) δε θα έμεναν μαζί του (75%) Ένας στους δύο είναι αντίθετος στην προοπτική δημιουργίας ξενώνα στη γειτονιά του (51.3%) www.antistigmaathina.gr

Έρευνα γνώσεων για τη σχιζοφρένεια και στάσεων απέναντι στα άτομα με σχιζοφρένεια 2. Έρευνα σε ειδικές ομάδες πληθυσμού Έρευνα παρέμβασης σε μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Έρευνα στην αστυνομία Έρευνα παρέμβασης σε οικογένειες ασθενών με σχιζοφρένεια Έρευνα σε φοιτητές Ιατρικής πριν και μετά την εκπαίδευση στην Ψυχιατρική Έρευνα σε κατοίκους περιοχών όπου επρόκειτο να εγκατασταθούν στεγαστικές δομές για ψυχικά ασθενείς www.antistigmaathina.gr

Σχετικά δημοσιεύματα… www.antistigmaathina.gr

Β: Εκπαίδευση www.antistigmaathina.gr

Εκπαίδευση Εκπαιδευτικά προγράμματα σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας Εκπαιδευτικά προγράμματα σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας Ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις σε ασθενείς και οικογένειες Εκπαιδευτικές παρεμβάσεις σε μαθητές Δημοτικού - Γυμνασίου. www.antistigmaathina.gr

Γ: Συνηγορία www.antistigmaathina.gr

Προάσπιση δικαιωμάτων Σύλλογοι Ασθενών – Χρηστών Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας Σύλλογοι Οικογενειών (Σ.Ο.Ψ.Υ.: Υποστηρικτικές ομάδες συγγενών, υποστηρικτικές ομάδες αδελφών κλπ.) www.antistigmaathina.gr

Δ: Επικοινωνία www.antistigmaathina.gr

Ενημέρωση και Ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης Ενημέρωση και Ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης Δημιουργία επικοινωνιακού υλικού Επιστημονικές - Ενημερωτικές - Πολιτιστικές εκδηλώσεις Συνεργασία με τα ΜΜΕ Έκδοση ειδικού εγχειριδίου για τους Επαγγελματίες των ΜΜΕ «Ψυχική ασθένεια και ΜΜΕ» Εκδόσεις Κυνηγοί στίγματος Γραμμή επικοινωνίας Ιστοσελίδες www.antistigmaathina.gr

www.epipsi.gr www.depressionanxiety.gr www.openthedoors.com stigma@epipsi.gr 210 – 6170819, 210 -- 6170820 www.depressionanxiety.gr www.openthedoors.com www.antistigmaathina.gr

antistigma-athina: πρόκληση για δράση προηγούμενη εμπειρία νέα ερευνητικά ευρήματα βάση για την καταπολέμηση του στίγματος στο Δήμο της Αθήνας www.antistigmaathina.gr

antistigma-athina: πρόκληση για δράση Έρευνα γενικού πληθυσμού στο Δήμο της Αθήνας για τις αντιλήψεις και τις στάσεις απέναντι σε διάφορες κοινωνικές ομάδες (ψυχικά ασθενείς, άτομα με σωματική αναπηρία, χρήστες ουσιών, οροθετικούς, μετανάστες, αποφυλακισμένους, άστεγους). www.antistigmaathina.gr

Έρευνα για το στίγμα στο Δήμο της Αθήνας Ενδιαφέροντα ευρήματα: 8 στους 10 Αθηναίους συνδέουν τουλάχιστον μία από αυτές τις ομάδες με ακραία επικινδυνότητα (δημόσιος κίνδυνος) και με ανικανότητα προς εργασία Με βάση την επιθυμητή κοινωνική απόσταση, που αποτελεί και το δείκτη κοινωνικού στιγματισμού, οι πιο στιγματισμένες ομάδες είναι οι χρήστες ουσιών και οι ψυχικά ασθενείς, ενώ οι λιγότερο στιγματισμένες είναι οι μετανάστες και τα άτομα με σωματική αναπηρία. σε συντριπτικό ποσοστό οι Αθηναίοι θεωρούν πως ο Δήμος θα πρέπει να πραγματοποιήσει δράσεις για την αντιμετώπιση του στίγματος στις ομάδες που πλήττονται. ένα μεγάλο μέρος των ερωτηθέντων εξέφρασαν την πρόθεση να συμβάλλουν και οι ίδιοι σε ενέργειες αποστιγματισμού (2009). www.antistigmaathina.gr

Ενδιαφέρουσα σύμπτωση και ελπιδοφόρο εύρημα: Παλαιότερη έρευνα του ΕΠΙΨΥ για το στίγμα σε περιοχές όπου επρόκειτο να δημιουργηθούν στεγαστικές δομές για ψυχικά ασθενείς έδειξε ότι, παρά τις τότε θορυβώδεις αντιδράσεις μιας μικρής μειοψηφίας, μεγάλη μερίδα του πληθυσμού ήταν θετικά διακείμενη ως προς την παροχή βοήθειας στα άτομα με ψυχική ασθένεια και δεν είχε πρόθεση να αναλάβει δράση εναντίον της στέγασής τους στην περιοχή (ΕΠΙΨΥ 2005). Και στις δύο έρευνες φάνηκε να υπάρχει μια «σιωπηλή» πλειοψηφία, που, αν και ανενεργή, δήλωσε θετικά διακείμενη απέναντι στις ομάδες που στιγματίζονται και διατεθειμένη να συμβάλει στον αποστιγματισμό τους. www.antistigmaathina.gr

antistigma-athina: πρόκληση για δράση Αυτή τη «σιωπηλή πλειοψηφία» πρέπει να κινητοποιήσουμε, να την καταστήσουμε ενεργό συμμέτοχο στην προσπάθειά μας να καταπολεμήσουμε το στίγμα και τις διακρίσεις. Είναι ένας κόσμος έτοιμος να ανταποκριθεί στο κάλεσμα για να αποσταθεροποιήσουμε την κυριαρχία της προκατάληψης και να αλλάξουμε τη στάση της κοινωνίας μας απέναντι στα πιο ευάλωτα και «διαφορετικά» μέλη της. Το ζήτημα του αποστιγματισμού είναι μια πρόκληση στα ιδανικά κάθε κοινωνίας που θέλει να ονομάζεται δίκαιη, ανθρωπιστική και ευνομούμενη. www.antistigmaathina.gr

και όχι μια ιδιότητα των ατόμων». Ας μην ξεχνάμε: «Το στίγμα είναι μια κοινωνική κατασκευή, είναι η αντανάκλαση του πολιτισμού μιας κοινωνίας και όχι μια ιδιότητα των ατόμων». www.antistigmaathina.gr

Γράμμα Μαθητή Ε’ Δημοτικού στον Δήμαρχο μετά από ενημερωτική παρέμβαση του Προγράμματος «αντι-στίγμα» του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ., στο σχολείο του www.antistigmaathina.gr

Ευχαριστώ για την προσοχή σας www.antistigmaathina.gr