Οι γενετικές αναδιοργανώσεις ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Η ενσωμάτωση των απομονωμένων αληθειών Αναγνώρισα τον εαυτό μου στη βλέψη προς την ολότητα, η οποία δεν είναι η αναζήτηση μιας ολικής και απόλυτης γνώσης, αλλά η προσταγή για διασύνδεση των σκόρπιων αληθειών και των ανταγωνιστικών αληθειών. Ενθάρρυνα την εγκυκλοπαιδίζουσα βλέψη μου, αυτή την προσπάθεια τού να κάνω να επικοινωνήσει και, ει δυνατόν, να συνδεθεί, αυτό που είναι αποσυνδεμένο.

Η ενσωμάτωση των αντιθέτων Ανακαλύπτω στον Χέγκελ τη σκέψη που αποδέχεται και υιοθετεί την αντίθεση, που αναπτύσσεται με τον διαρκή ανταγωνισμό των ιδεών. Ανακάλυπτα γοητευμένος ότι πάνω από τον περιορισμένο λόγο της νόησης υπήρχε ένας ανώτερος διαλεκτικός λόγος που τρεφόταν από την αντίθεση αντί να την απορρίπτει.

Η ενσωμάτωση της αμφιβολίας H αμφιβολία γινόταν το «αρνητικό», δηλαδή η ίδια η ενέργεια του πνεύματος˙ αυτή η ενέργεια περιελάμβανε τη δυνατότητα άρνησης της άρνησης. Μπορούσα έτσι να αποδεχτώ τις αντιθέσεις ως αλήθειες και θετικές δυνάμεις. Ο μαρξισμός μου (ο Μαρξ είχε ενώσει θεωρία και πράξη), προσδιορισμένος επί πλέον από τη μεσσιανική μου τάση, με έκανε να ενστερνίζομαι τη θρησκεία της επίγειας «σωτηρίας». Βεβαίως, ακόμα και τη στιγμή της πιο έντονης πίστης μου ήξερα πως δεν θα υπήρχε ποτέ σοσιαλιστικός «παράδεισος» στη γη και πως οι συμφορές των ανθρώπων δεν θα σβήνονταν δια παντός. Πίστεψα όμως στην πρόοδο της ανρθωπότητας και επίσης, στο ότι το ανθρώπινο ον θα μπορούσε, χάρη στις προόδους της επιστήμης, να βρει πρόσβαση στη «δυνάμει αθανασία».

ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ Μετά το 1947, η αισχύνη του σταλινικού κομμουνισμού και, συσχετιστικά, η αμφισβήτηση του μαρξισμού είναι αυτά που θα ενεργοποιήσουν μια αποφασιστική γενετική αναδιοργάνωση.

Η εξαρθρωμένη, τμηματική και ημιτελής ολότητα Επηρεασμένος από τον Αντόρνο: η ολότητα είναι η μη-αλήθεια. Ο Αντόρνο ήθελε να πει πως το ανέφικτο της σύλληψης της ολότητας, έκανε την αξίωση για ολότητα να είναι μη-αλήθεια. Δεν εγκατέλειπα τη βλέψη μου για μια σφαιρική γνώση, συνέδεα όμως σ’ αυτή, διαλογικώς, τη συνείδηση του τμηματικού και ημιτελούς χαρακτήρα κάθε ανθρώπινης γνώσης. Αυτό που κρατούσα ήταν η ανάγκη για μια όχι πλέον ολική αλλά πολυδιάστατη γνώση, ως απαραίτητο αντίδοτο στη μονοδιάστατη σκέψη.

Το αξεπέραστο των αντιθέσεων H κριτική που ξεπερνούσε τις αντιθέσεις μέσα σε συνθέσεις. Η ορθολογικότητα πρέπει να περιλαμβάνει, όχι την άρση ή το ξεπέρασμα των αντιθέσεων, αλλά την αναγνώριση ακριβώς του ότι οι αντιθέσεις δεν είναι δυνατόν να δαμαστούν ολοκληρωτικά.

Η επανενεργοποίηση της αμφιβολίας στην εξεταστική σκέψη Η αμφιβολία είχε αρχίσει το έργο της υπονόμευσης στη διάρκεια των ετών της αμφισβήτησής μου του κομμουνισμού. Κώστας Αξελός (1924 -): Εξεταστική σκέψη.

Η εγκατάλειψη των πανουργιών του λόγου και η ενδυνάμωση μιας ηθικής τής αντίστασης Πιστεύω πως υιοθέτησα ανέκκλητα μια ηθική αντίστασης ενάντια στο τετελεσμένο γεγονός και γενικότερα ενάντια στις βαρβαρότητες της εποχής μας. Όμως η ηθική μου αντιμετωπίζει τις δυσκολίες και τις αντιθέσεις της και το πρόβλημα των ζωτικών συμβιβασμών.

Η πολυπλοκοποίηση της ανθρωπολογίας Ο άνθρωπος δεν ορίζεται μόνον από την τεχνική και τον λόγο. Ορίζεται επίσης από το φανταστικό και τη συναισθηματικότητα. Το ανθρώπινο ον κατοικεί τη γη όχι μόνον πεζά, αλλά και ποιητικά. Ο άνθρωπος είναι πολυ-προσωπικότητα.

Η πλανητική σκέψη Αποδέχτηκα την ιδέα περί πλανητικής σκέψης (Χάιντεγκερ και Αξελός). Θεωρώ τους σύγχρονους καιρούς υπό το πρίσμα της γέννησης και της ανάπτυξης της πλανητικής εποχής. Αναπτύσσω την ιδέα πως είμαστε στην πλανητική εποχή του σιδήρου και στην προϊστορία του ανθρωπίνου πνεύματος.

Η πρώτη διαμόρφωση μιας διάγνωσης για τον πολιτισμό Το κακό της κοινωνίας μας δεν βρίσκεται μόνο στον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό, αλλά και στις υπαναπτύξεις του ανεπτυγμένου πολιτισμού μας.

Η σχετικοποίηση του Μαρξ Από τον μαρξισμό πέρασα στον μετα-μαρξισμό. Αυτό δεν σημαίνει ότι απορρίφθηκε ο Μαρξ, αλλά ότι γίνεται ένα αστέρι σ’ έναν αστερισμό υπό σχηματισμό.

Η πολιτική αυτονομία και αναθεώρηση Έγινα οριστικά αυτόνομος στην πολιτική. Αισθάνομαι πιο αποτελεσματικός, όταν εκφράζω τις δικές μου ιδέες κάτω από την υπογραφή μου, παρά κάτω από την ετικέτα ενός κόμματος. Η αντίθεσή μου στον σταλινικό κομμουνισμό έγινε ανέκκλητη. Βαδίζω προς την πολύπλοκη σκέψη.

ΤΡΙΤΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ Από το 1982 και μετά Χρειάστηκε να περιμένω πενήντα χρόνια και να ξαναρχίσω μια μαθητεία, όπου ιδέες και θεωρίες, άγνωστες ως τότε σε μένα με σημάδεψαν αποφασιστικά (κυβερνητική, θεωρία των συστημάτων, φυσική προβληματική της αταξίας και πολλές άλλες). Χωρίς αυτές τις συνεισφορές δεν θα πραγματοποιούσα την τελευταία περιπέτεια, της πολύπλοκης δηλαδή σκέψης που μου επέτρεψε να συλλάβω την αλληλεξάρτηση των προβλημάτων, μεταξύ των οποίων το αδιάσπαστο του ανθρωπο-βιο-κοσμολογικού προβλήματος (La Méthode ).

H πολυπλοκότητα έδιωξε την ολότητα Δεν υπάρχει πλέον μοναδική ή τελευταία βάση στη γνώση. Δεν υπάρχει πλέον κυριάρχη τάξη σ’ ένα σύμπαν όπου χάος, αταξίες και τυχαιότητες οδηγούν αναγκαστικά στη διαπραγμάτευση με την αβεβαιότητα. Υπάρχει, λοιπόν, η ανάγκη να εισαγάγουμε κάθε ιδαίτερη γνώση στο σύνολο ή στο συνολικό σύστημα του οποίου αποτελεί μια βαθμίδα ή ένα τμήμα. Η πολύπλοκη σκέψη δεν είναι η αντικατάσταση της απλότητας με την πολυπλοκότητα, είναι μια άσκηση διαρκούς διαλογικής μεταξύ του απλού και του πολύπλοκου.

Μια αντίληψη της αυτο-οικο-οργάνωσης Μια αντίληψη της αυτο-οικο-οργάνωσης επιτρέπει να θεμελιώσουμε με επιστημονικούς όρους τις έννοιες της αυτονομίας, της ατομικότητας και του υποκειμένου. Η αυτονομία της αυτο-οικο-οργάνωσης εξαρτάται απ’ αυτό που αντλεί από το οικοσύστημά της, σύστημα που αναδρά στα συστατικά του οικοσυστήματος και ρυθμίζει το σύνολο των δραστηριοτήτων του. Η ζωντανή αυτο-οργάνωση δεν μπορεί να νοηθεί παρά μόνο μέσα από την αρχή του περιοδικά αυτοπαραγόμενου κύκλου και την ολογραμματική σχέση ανάμεσα στα τμήματα και στο όλο. Το υποκείμενο ήταν το παράλογο κατάλοιπο της κλασικής επιστημονικής ερμηνείας.

Η πολύπλοκη επιστημολογία Η πολύπλοκη επιστημολογία παίρνει μορφή μέσα από τη γνώση της γνώσης, που περιλαμβάνει τη γνώση των ορίων της γνώσης. Δεν υπάρχει γνώση «καθρέφτης» του αντικειμενικού κόσμου. Η γνώση είναι πάντα ερμηνεία και σύνθεση. Απ’ αυτό προκύπτει πως κάθε παρατήρηση και κάθε σύλληψη πρέπει να περιλαμβάνουν τη γνώση του παρατηρητή-αντιλήπτορα. Όχι γνώση δίχως αυτο-γνώση. Η γνώση της γνώσης επιτρέπει την αναγνώριση των πηγών της αβεβαιότητας.

Μια πολύπλοκη και ανοιχτή ορθολογικότητα ορίζεται από την αντίθεση στην ορθολογικοποίηση Περιλαμβάνει τη γνώση του ημιτελούς της, τον διάλογο με το παράλογο και το μη ορθολογικοποιήσιμο, την αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας. Οι τρεις αρχές της πολύπλοκης σκέψης είναι: • η διαλογική αρχή που βασίζεται στον πολύπλοκο συνδυασμό θέσεων. • η παλίνδρομη αρχή, όπου κάθε στιγμή είναι ταυτόχρονα παραγόμενη και παράγουσα, προκαλούμενη και προκαλούσα, και όπου προϊόν είναι παραγωγός αυτού που το παράγει, η προκαλούσα συνέπεια αυτού που το προκαλεί. • η ολογραμματική αρχή όπου όχι μόνο το τμήμα είναι μέσα στο όλο, αλλά και όπου το όλο είναι κατά κάποιον τρόπο μέσα στο τμήμα.

Η πολύπλοκη ανθρωπολογία Η βιολογική και φυσική φύση του ανθρώπου αναγνωρίζεται συγχρόνως με την πολιτισμική και ψυχική πραγματικότητά του. Ο άνθρωπος είναι και εσωτερικότητα, υποκειμενικότητα, παραλογισμός, παιχνίδι, έκσταση. Εγκαταλείπεται ριζικά κάθε ιδέα αθανασίας. Η ανθρωπολογία τοποθετείται έτσι στον ανθρωπο-βιο- κοσμολογική. Η ανθρωπότητα αναγνωρίζεται στις γήινες ρίζες της και στο γήινο πεπρωμένο της. Η κατάκτηση της φύσης καταγγέλλεται.

Οι συνθήκες της δράσης και της ηθικής Οι συνθήκες της δράσης και της ηθικής προσδιορίζονται από την πολυπλοκότητά τους. Το στοίχημα είναι η απάντηση που επιβάλλεται μέσα στην ηθική αβεβαιότητα (όταν υπόκειται κανείς σε δύο ταυτόχρονες και αντίθετες προσταγές;) και η στρατηγική είναι η διαδιακασία που επιβάλλεται στην αβεβαιότητα της δράσης (η δράση ξεφεύγει από τις προθέσεις του δημιουργού).

Ο Edgr Morin έκανε τρεις φορές τη γενετική του αναδιοργάνωση γιατί δεν σταμάτησε να επανέρχεται στα εφηβικά του ερωτήματα: •ποιος είμαι, •από πού έρχομαι, •πού πηγαίνω; Εφηβικά ερωτήματα που σχετίζονται με τις αρχές, με το μέλλον, με το νόημα και το μη νόημα. Δεν το έβαλε κάτω, γιατί δεν αφιερώθηκε σε μία μόνο τμηματική γνώση του ειδικού και γιατί συνεχώς επανερχόταν: •πού ήμουν, •τι πίστευα, •τι ήταν σημαντικό για μένα, •πού ήταν οι αλήθειές μου, •αν υπήρχε μία αλήθεια. Και στα πενήντα του, μπροστά στη σφίγγα που πάντοτε τον περίμενε, αναδύθηκε μέσα από την ίδια τη διαδικασία της γενετικής αναδιοργάνωσης η πολύπλοκη σκέψη.

Εντγκάρ Μορέν, Τα δαιμόνιά μου, Μετάφραση Δημήτρης Δημουλάς, Πρόλογος Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος, εκδ. Εικοστού Πρώτου, Αθήνα, 1999 Γεννήθηκε στο Παρίσι, 1921 Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας (Centre National de la Recherche Scientifique - CNRS)