Ι. Γιδαράκου (Ομότιμη Καθηγήτρια ΓΠΑ) Α. Κουτσούρης (Καθηγητής ΓΠΑ) ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ι. Γιδαράκου (Ομότιμη Καθηγήτρια ΓΠΑ) Α. Κουτσούρης (Καθηγητής ΓΠΑ) koutsouris@aua.gr

1.1. Ορισμοί – βασικές έννοιες 1. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ – ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 1.1. Ορισμοί – βασικές έννοιες Τουρισμός: Το σύνολο των δραστηριοτήτων και σχέσεων που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση των τουριστών, των επιχειρηματιών που προσφέρουν υπηρεσίες και προϊόντα στους τουρίστες, των διοικητικών αρχών της χώρας και της φιλοξενούσας κοινότητας στη διαδικασία προσέλκυσης και φιλοξενίας των τουριστών και επισκεπτών. ή Τουρισμός: Σύμπλοκο δραστηριοτήτων, υπηρεσιών και επιχειρήσεων/βιομηχανιών που εξυπηρετούν ανάγκες των τουριστών (παρέχουν ταξιδιωτικές εμπειρίες: μεταφορά, καταλύματα, εγκαταστάσεις εστίασης και αναψυχής, καταστήματα και άλλες δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου για ομάδες ατόμων ή μεμονωμένα άτομα). Το σύνολο των τουριστικών δαπανών μέσα στα σύνορα ενός κράτους ή μιας στενότερης περιοχής (πιο οικονομική αντίληψη)

Δυσκολία ενός περιεκτικού ορισμού του τουρισμού (λόγω της φύσης της «βιομηχανίας» του τουρισμού) Πολυδιάστατη, διασπασμένη «βιομηχανία» Παράμετροι: Τουρίστας: αποζητά ψυχικές ή φυσικές εμπειρίες Επιχειρήσεις: προφέρουν αγαθά και υπηρεσίες Αρχές φιλοξενούσας χώρας ή περιοχής Φιλοξενούσα κοινότητα

Κατηγορίες ορισμών Ο τουρισμός ως κοινωνική δραστηριότητα (‘θεωρητικός’/ανθρωπολογικός ορισμός - conceptual Definition) Ο τουρισμός ως οικονομική δραστηριότητα (τεχνικός ορισμός - Technical definition) «Θεωρητικός» ορισμός: Δίνει έμφαση στην κατανόηση του νοήματος του τουρισμού και των σκοπών των συμμετεχόντων (π.χ. είδος απόδρασης από την καθημερινότητα, κίνητρα) καθώς και στον αντίκτυπο Τεχνικός ορισμός: αντιπροσωπεύει κριτήρια με τα οποία ορίζουμε και μετράμε τον τουριστικό κλάδο για στατιστικούς ή νομικούς σκοπούς (π.χ. τυπολογίες, δραστηριότητες)

O Ορισμός από τον W.T.O. Τουρισμός = Οι δραστηριότητες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και μένουν σε τόπους έξω από το σύνηθες περιβάλλον τους, όχι περισσότερο από ένα έτος, για ψυχαγωγία, δουλειές ή άλλο σκοπό.  α) « Σύνηθες περιβάλλον»: Δεν περιλαμβάνονται ταξίδια μέσα στην περιοχή της συνήθους διαμονής και συχνά και τακτικά ταξίδια μεταξύ κατοικίας και τόπου εργασίας, καθώς και άλλα ταξίδια ρουτίνας. β) Δραστηριότητες εκτός της εργασίας

Παρατηρήσεις Ο τουρισμός είναι πλέγμα κλάδων Οι περισσότεροι τεχνικοί ορισμοί λαμβάνουν υπόψη - την απόσταση του ταξιδιού - το χρόνο που διαρκεί - το σκοπό της μετακίνησης Ο τόπος μετακίνησης, ο σκοπός και ο χρόνος παραμονής στον τόπο μετακίνησης είναι βασικά στοιχεία για τη διάκριση διαφόρων τύπων ταξιδιωτών ή τουριστών Ταξίδι, ταξιδιώτης, επισκέπτης, είναι έννοιες που συναρθρώνονται με τον τουρισμό. Ποιος είναι ο τουρίστας και τι σχέση έχουν με αυτόν;

Εννοιολογική οριοθέτηση στοιχείων που συναρθρώνονται με τον τουρισμό Ταξίδι: Οι ενέργειες και δραστηριότητες που απαιτούνται από τα άτομα προκειμένου να κάνουν μια μετακίνηση σε τόπο ή τόπους έξω από τον τόπο της συνήθους κατοικίας τους, για οποιονδήποτε σκοπό εκτός από την καθημερινή τους μετακίνηση για λόγους εργασίας. Ταξιδιώτης (traveler): Κάθε άτομο που ταξιδεύει μεταξύ δύο ή περισσότερων χωρών ή τόπων μέσα στη χώρα της συνήθους διαμονής του. Όλοι οι τύποι των ταξιδιωτών που εμπλέκονται στον τουρισμό περιγράφονται ως επισκέπτες. Επισκέπτης (visitor): Βασική έννοια του συστήματος των τουριστικών στατιστικών [Ορισμός (1963): «επισκέπτης θεωρείται κάθε άτομο που επισκέπτεται μια χώρα άλλη από αυτή που κατοικεί, για οποιονδήποτε λόγο, εκτός από το να εργαστεί»]

Κατηγορίες επισκεπτών Α. Ημερήσιοι επισκέπτες (εκδρομείς) (same-day visitors): Επισκέπτες που δεν διανυκτερεύουν στην περιοχή/χώρα που επισκέπτονται Β. Τουρίστες: Επισκέπτες που διανυκτερεύουν τουλάχιστον μια νύχτα σε τόπο διαφορετικό από εκείνο της μόνιμης κατοικίας τους. [Ορισμός (1937): «τουρίστας θεωρείται κάθε άτομο που μετακινείται για ένα διάστημα τουλάχιστον 24 ωρών σε μία χώρα άλλη από αυτή που βρίσκεται η κατοικία του» (1937) => αλλοδαποί τουρίστες που ταξιδεύουν για οποιονδήποτε λόγο] τουρίστες = προσωρινοί επισκέπτες που μένουν στη χώρα για τουλάχιστον 24 ώρες για α) διακοπές (ψυχαγωγία, υγεία, εκπαίδευση, θρησκεία, αθλητισμό), β) επαγγελματικούς και οικογενειακούς λόγους και γ) αποστολές ή συναντήσεις ή συνέδρια [που δεν συνδέεται με δραστηριότητα που ανταμείβεται από τον - κάποιον στον - τόπο προορισμού του] Παράμετροι εννοιολογικής οριοθέτησης του τουρίστα : α. διάρκεια του ταξιδιού (τουλάχιστον 24 ώρες και έως 1 έτος) β. σκοπός του ταξιδιού (αποκλείεται η εργασία) γ. εθνικότητα (αλλοδαποί ή ημεδαποί) Αναψυχή: Οι ενέργειες και δραστηριότητες των ατόμων που χρησιμοποιούν δημιουργικά και ευχάριστα το χρόνο τους. Μπορεί να είναι ενεργητική ή παθητική συμμετοχή σε ατομικά ή ομαδικά σπορ, διασκεδάσεις, θεάματα, άτυπες μορφές εκπαίδευσης, κ.λπ.

Διακρίσεις τουρισμού Σε σχέση με μια δεδομένη χώρα: 1. Διεθνής τουρισμός (international tourism): Οι μετακινήσεις διαπερνούν τα σύνορα της χώρας 1α. Inbound tourism («εισαγόμενος» τουρισμός: Επισκέψεις στη χώρα από κατοίκους άλλης χώρας. 1β. Outbound tourism («εξαγόμενος» τουρισμός) : Επισκέψεις από κατοίκους της χώρας σε άλλη χώρα. 2. Εσωτερικός τουρισμός (internal tourism): Επισκέψεις από κατοίκους της χώρας σε περιοχές της ίδιας χώρας. 3. Εγχώριος τουρισμός (domestic tourism): Ο εσωτερικός τουρισμός και οι επισκέψεις από κατοίκους άλλων χωρών προς τη χώρα (2+1α). 4. Εθνικός τουρισμός (national tourism): Ο εσωτερικός τουρισμός και οι επισκέψεις από κατοίκους της χώρας προς άλλες χώρες (2+1β).

ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ Περιλαμβάνονται στις στατιστικές ΑΛΛΟΙ τουρισμού   ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ ΕΚΔΡΟΜΕΙΣ 1. Σκοποί ταξ/ού: 1. Σκοποί ταξ/ού: όλοι πλην εργασίας όλοι πλην εργασίας 2. Διάρκεια ταξ/ού 2. Διάρκεια ταξ/ού > 24 ώρες έως 24 ώρες 3. Εθνικότητα 3. Εθνικότητα Αλλοδαποί ή Αλλοδαποί ή ημεδαποί μόνιμοι ημεδαποί μόνιμοι κάτοικοι εξωτ/κού κάτοικοι εξωτ/κού ΑΛΛΟΙ Δεν περιλαμβάνονται στις στατιστικές μόνιμοι και προσωρινοί μετανάστες, διπλωμάτες, στρατιωτικοί, πρόσφυγες, διαμετακομιζόμενοι επιβάτες που δεν εγκαταλείπουν το λιμάνι ή το αεροδρόμιο, νομάδες, εργαζόμενοι στην παραμεθόριο

Κατηγοριοποίηση ταξιδιωτών Ταξιδιώτες Ταξιδιώτες με στόχο το ταξίδι και τον τουρισμό διεθνείς Διηπειρωτικοί ηπειρωτικοί εγχώριοι διαπεριφερειακοί περιφερειακοί Λοιποί μετακινούμενοι για εργασία μαθητές μετανάστες Εποχικοί εργαζόμενοι

Το σύστημα του τουρισμού Τομέας προσφοράς τουρ. προϊόντων & υποδομών Κράτος και πολιτική του Ενδιάμεσοι φορείς τουρισμού Καταναλω- τές (μαζικού & εναλλακτ Τουρισμού) Ιδιωτικός (διαμονή υπηρεσίες ψυχαγωγίας Δημόσιος (μεταφορές-υποδομές κλπ)

Χαρακτήρες του τουριστικού προϊόντος Τουριστικό προϊόν: Το σύνολο των εμπειριών από τη στιγμή της προσμονής του ταξιδιού ως την αναπόλησή τους μετά το ταξίδι. Ή το σύνολο των υλικών και άυλων αγαθών, των εμπειριών και υπηρεσιών που απολαμβάνει κάποιος στη διάρκεια του ταξιδιού του Είναι σύνθετο στη φύση του και περιλαμβάνει πλήθος από απτά και μη απτά προϊόντα και υπηρεσίες λόγω του πλήθους των διαφορετικών κλάδων/επιχειρήσεων (ιδιωτικού και δημόσιου χαρακτήρα) που συνθέτουν τη βιομηχανία του τουρισμού Σύνθεση από: α. περιβαλλοντικούς και πολιτισμικούς πόρους του τόπου προορισμού. β. υποδομές σε εγκαταστάσεις και υπηρεσίες εξυπηρέτησης. γ. δίκτυα προσπέλασης/διακίνησης προς και εντός του τόπου προορισμού. Διάκριση σε: α. υλικής μορφής (π.χ. ακτές, μνημεία, περιοχές φυσικού κάλλους, προϊόντα οικονομικής δραστηριότητας) β. άυλης μορφής (π.χ. αισθητικές και πολιτισμικές αξίες, προσδοκίες, στάση κατοίκων της περιοχής, κ.λπ.) Μπορεί να είναι: 1.α. ποσοτικοποιήσιμο ( λαμβάνει τιμή ανά μονάδα, διακινείται στην αγορά) 1.β. μη ποσοστικοποιήσιμο

2. α. Ανανεώσιμο (προσφερόμενες υπηρεσίες) 2. β. Μη ανανεώσιμο (π.χ. τοπία, μνημεία, αξίες/ ζήτημα αιχμής της κριτικής του μαζικού τουρισμού) = σημεία αιχμής για την κριτική που υφίσταται ο μαζικός τουρισμός 3.α. Δημόσιο αγαθό ή υπηρεσία (σημεία αιχμής η υπερεκμετάλλευση και κακοδιαχείριση) 3.β. Ιδιωτικό αγαθό ή υπηρεσία 3.γ. Σύνθεση δημόσιου αγαθού και υπηρεσίας Χαρακτηρίζεται από: α. ανελαστικότητα (π.χ. μια απότομη αύξηση της ζήτησης δεν μπορεί να συνοδευτεί από αντίστοιχη αύξηση της προσφοράς) β. Χωρική ακινησία (κατανάλωση στον τόπο παραγωγής  μετακίνηση του τουρίστα, όχι του προϊόντος). γ. ευαισθησία σε μορφές κρίσης (οικονομικές, περιβαλλοντικές, πολιτικές) δ. εποχική διακύμανση.

1.2. Η τουριστική «βιομηχανία» - Οικονομική σημασία του τουρισμού Τουριστική «βιομηχανία»: σύνολο κλάδων που προμηθεύουν υπηρεσίες και προϊόντα στους τουρίστες/καταναλωτές Ιδιάζουσα βιομηχανία: Δεν αποτελεί βιομηχανία υπό την κλασική έννοια της βιομηχανίας. Δεν περιλαμβάνει ένα (ενιαίο) τύπο επιχειρήσεων. Αποτελείται από σύνολο κλάδων που παράγουν συνήθως υπηρεσίες και όχι απτά κατά κανόνα προϊόντα όπως η βιομηχανία. Οι υπηρεσίες καταναλώνονται από τουρίστες/καταναλωτές, που είναι και οι ίδιοι μέρος του τουριστικού προϊόντος (δεν είναι αυτόνομοι καταναλωτές, όπως στη βιομηχανία). Ο τόπος υποδοχής των τουριστών είναι επίσης μέρος του τουριστικού προϊόντος.

Κλάδοι, θεσμικοί φορείς, υπηρεσίες και άτομα που εμπλέκονται στον τουριστικό τομέα α. Άμεσα εμπλεκόμενοι Τουριστικά καταλύματα (ξενοδοχεία, ενοικ/να δωμάτια, ξενώνες, camping κλπ) Τουριστικά γραφεία, διεθνείς εταιρείες οργανωμένων ταξιδιών (tour operators), ταξιδιωτικοί πράκτορες, ξεναγοί Εταιρείες και επιχειρήσεις εστίασης και αναψυχής, (εστιατόρια, κέντρα διασκέδασης που λειτουργούν αποκλειστικά την τουριστική περίοδο). Επιχειρήσεις μεταφορών και ενοικίασης μεταφορικών μέσων που λειτουργούν αποκλειστικά την τουριστική περίοδο (charter εταιρείες, εταιρείες ενοικίασης αυτοκινήτων, ποδηλάτων, κανό, κλπ) Βιομηχανίες και βιοτεχνίες που παράγουν είδη αποκλειστικά για τουρίστες (είδη λαϊκής τέχνης, ενδύματα, κλπ) Κρατικοί οργανισμοί που απασχολούνται αποκλειστικά με τον τουρισμό (ΕΟΤ, Τουριστική Αστυνομία, αρχαιολογικοί χώροι, μουσεία κλπ).

β. Έμμεσα εμπλεκόμενοι Επιχειρήσεις εγκατεστημένες σε τουριστικές περιοχές οι οποίες στη διάρκεια της τουριστικής περιόδου αυξάνουν τα κέρδη τους (κέντρα διασκέδασης, εστιατόρια, κ.λπ.). Εργαζόμενοι στον πρωτογενή τομέα ή στο δευτερογενή (π.χ. κατασκευές) στις τουριστικές περιοχές. Κρατικές και ιδιωτικές επιχειρήσεις μεταφορών (αεροπορικές εταιρείες, σιδηρόδρομοι, λεωφορεία, ατμοπλοϊκές εταιρείες, κ.λπ.). Θεσμικοί φορείς και εταιρείες που σχετίζονται με τα ΜΜΕ (διαφήμιση, προβολή, τυπογραφεία, κ.λπ.) Οικοδομικές και κατασκευαστικές επιχειρήσεις (κατασκευή εξοχικών κατοικιών, ξενοδοχείων, έργων υποδομής, κ.λπ.) και κτηματομεσιτικές εταιρείες (αγοραπωλησίες και ενοικιάσεις κατοικιών και οικοπέδων ). Κλάδοι της οικονομίας που κερδίζουν από τον τουρισμό, όπως ο κλάδος τροφίμων/ποτών. Φορείς, σωματεία και οργανώσεις που άμεσα ή έμμεσα δραστηριοποιούνται σε ζητήματα που σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη

Οικονομική σημασία και διεθνείς τάσεις Σε παγκόσμιο επίπεδο (WTTC, 2011 ): Αποτελεί τη μεγαλύτερη παγκόσμια βιομηχανία σε δαπάνη και αρ. απασχολούμενων Συμμετοχή : - στο σχηματισμό του παγκόσμιου ΑΕΠ: 9,1% (άμεσες& έμμεσες δρασ/τες) 2,8% άμεσες - στην απασχόληση: 8,7% και 3,3% αντίστοιχα - στην αξία των παγκόσμιων εξαγωγών: 8% - στο παγκόσμιο εξωτερικό εμπόριο υπηρεσιών: 35% (>70% στις LDCs) Τάσεις για την επόμενη δεκαετία: - ετήσια αύξηση του παγκόσμιου οικονομικού προϊόντος 4-5% - δημιουργία θέσεων εργασίας στον τομέα: 5,5 εκατ. θέσεων - αύξηση της παγκόσμιας τουρ. κίνησης μεταξύ 2000-2020: 141% Στην Ευρώπη-27 Συμμετοχή: - στο ΑΕΠ: 7,8% (άμεσες+ έμμεσες) και 2,9% (άμεσες) με τάσεις αύξησης - στην απασχόληση: 8,4% και 4,2% αντίστοιχα - στο συνολικό εξωτερικό εμπόριο σε υπηρεσίες: 30% (έτος 2007)

Τάσεις: - ετήσια αύξηση διεθνούς τουρισμού τις δύο προηγούμενες δεκαετίες: 3,8% - πρόβλεψη για 1995-2020: 3,1% Συγκέντρωση στην Ευρώπη: - 60% της παγκόσμιας τουριστικής αγοράς - ο πιο προσφιλής τόπος προορισμού - αύξηση 50% των διεθνών αφίξεων ως το 2020 (διπλασιασμός εναέριας κυκλοφορίας) Στην Ελλάδα Συμμετοχή (WTTC 2008): - στο ΑΕΠ: 15,7% (άμεσες & έμμεσες δραστηριότητες), 5,6% άμεσες δραστηριότητες - στην απασχόληση: 18,4% (άμεσες & έμμεσες, 7,9% άμεσες δραστηριότητες), 833.200 και 440.400 αντίστοιχα θέσεις εργασίας (υπερσκέλισε τη συμβολή του πρωτογενή τομέα). - στο σύνολο των εξαγωγών (τουρ. υπηρεσιών & εμπορευμάτων): 30% (έτος 2007) - Στο σύνολο των επενδύσεων σε κεφάλαια: 14,3%

Έχει σημαντικό θετικό ισοζύγιο από τις δραστηριότητες του τουρισμού. 8η στη σειρά στις 10 πρώτες χώρες της Ε.Ε με θετικό ισοζύγιο και 10η παγκοσμίως. Στηριζόμαστε κυρίως στον εξωτερικό τουρισμό (74% του συνόλου των διανυκτερεύσεων). Στην Ε.Ε.-25 το 60% προέρχεται από κατοίκους της χώρας. Αδυναμίες του τουριστικoύ κλάδου στην Ελλάδα Ο τουρισμός συνδέεται με τον ήλιο και τη θάλασσα: Έντονα εποχικός χαρακτήρας (πεντάμηνη περίπου διάρκεια, εντατική χρήση υποδομών και διαθέσιμων πόρων των τουρ. προορισμών). Άνιση γεωγραφική κατανομή (71% των διανυκτερεύσεων σε παράκτιες περιοχές Αιγαίου, Κρήτης, Ιονίου, πολύ περιορισμένη κίνηση προς την ενδοχώρα). Υποβαθμισμένο επίπεδο τουριστικών υπηρεσιών (νόμιμες και παράνομες οικοδομήσεις παραθεριστικών κατοικιών, υπερπροσφορά κλινών και ανάγκη συμπίεσης των τιμών των υπηρεσιών σε βάρος της ποιότητας, χαμηλή ανταγωνιστικότητα). Προκλήσεις αναδυόμενων τουριστικών προορισμών (π.χ. Τουρκία, Κροατία)

Αναγκαιότητα για: - Βελτίωση τουριστικών υποδομών, επικέντρωση στην ποιότητα. - Σύνδεση παράκτιου τουρισμού με εναλλακτικό τουρισμό, με δράσεις συνέργιας επιχειρηματιών συμβατικού τουρισμού και επιχειρήσεων και επιχειρηματιών με άμεση και έμμεση σχέση με δραστηριότητες εναλλακτικού τουρισμού (π.χ. συνεργασία στο επίπεδο τροφοδοσίας των τουριστικών μονάδων με τοπικά αγροτικά προϊόντα, συνεργασία ταξιδιωτικών γραφείων μαζικού τουρισμού με επιχειρηματίες εναλλακτικού τουρισμού).

Εξέλιξη του διεθνούς τουρισμού στον κόσμο 1960 1970 1980 1991 1998 2010* Αφίξεις διεθνών τουριστών (10 εις την 6η) 71,0 168,0 279,0 448,5 625,2 1018,0 ΄Ενδειξη 100,0 237,0 393,0 631,7 880,3 1434,0 Τουριστικές συναλ. Εισπράξεις (10 εις την 9η) 6,8 17,9 91,6 260,8 444,7 1500,0 263,0 1347,0 3835,0 6544,1 22058,0 Πηγή: W.T.O., Από Βαρβαρέσος (2000): Τουρισμός, εκδόσεις Προπομπός.

Εξέλιξη των αφίξεων του διεθνούς τουρισμού σύμφωνα με την περιφερειακή τους κατανομή (επί 10 εις την 6η). Περιοχή 1980 % 1991 1998 2000* 2010* Αφρική 6,0 2,1 13,0 2,9 24,9 4,0 25,0 3,5 195,0 19,1 Αμερική 55,3 19,8 96,4 21,5 120,2 19,2 138,0 19,7 Αν. Ασία-Ειρηνικός 15,5 5,6 51,5 11,5 86,9 13,9 122,0 17,4 229,0 22,5 Ευρώπη 69,9 277,4 61,8 372,5 59,6 397,0 56,5 525,0 51,6 Μέση Ανατολή 5,5 2,0 7,0 1,6 15,6 2,5 14,0 21,0 Νότια Ασία 1,7 0,6 3,2 0,7 5,1 0,8 0,9 11,0 1,1 Σύνολο 279,0 100 448,5 625,2 702,0 1018,0 *προβλέψεις Πηγή: W.T.O. Από Βαρβαρέσος (2000): Τουρισμός, εκδ.Προπομπός.

Γενικές τάσεις τουρισμού Ως προς το χρόνο διακοπών : πιο συχνές διακοπές και μικρότερης διάρκειας. Ως προς τους προορισμούς: - Κυριαρχία των παραθαλάσσιων περιοχών (π.χ. στην Ευρώπη: 60% θάλασσα, 25% πόλεις, 23% ύπαιθρος). - Αμερική και Ευρώπη πιο προσφιλείς χώροι προορισμού (Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία πιο προσφιλείς χώρες προορισμού). - Η Ευρώπη θα παραμείνει κορυφαίος τουριστικός προορισμός ενώ η Αμερική θα υπερσκελιστεί από τους προορισμούς των περιοχών Ασίας και Ειρηνικού. - Αύξηση ενδοπεριφερειακών ταξιδιών και εσωτερικού τουρισμού - Αύξηση του μεριδίου των ΚΑΕ, Ασίας και Αφρικής στον παγκόσμιο τ/σμό. - Περιοχές Ασίας και Ειρηνικού θα σημειώνουν ετήσια αύξηση 6,5% περίπου στα επόμενα 15 χρόνια, υψηλότερη από το γενικό μέσο όρο. - Αύξηση των τουριστών που επιλέγουν περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές. Παρατηρήσεις: Υποβάθμιση του τοπικού και παγκόσμιου περιβάλλοντος. Ανάγκη να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη η προστασία του περιβάλλοντος στις πολιτικές σχεδιασμού και ανάπτυξης του τουρισμού.

1.3. Η εξέλιξη του φαινομένου του τουρισμού – παράγοντες εξέλιξης Η αρχή : Οι αρχαίοι χρόνοι, η κλασική Ελλάδα, οι ρωμαϊκοί χρόνοι. Παράγοντες ανάπτυξης : πρώτες πόλεις ( εμπορικές επαφές), ανακάλυψη του τροχού (ευκολία μετακίνησης, διάνοιξη δρόμων) εφεύρεση χρήματος (ευκολία ανταλλαγών), κοινή ελληνική γλώσσα (δημιουργία ενιαίου χώρου, σφαιρών επιρροής), καθιέρωση ολυμπιακών αγώνων, έργα οδοποιΐας από τους Ρωμαίους (σύστημα δρόμων, πρώτα πανδοχεία). σκοποί ταξιδιών : εμπορικοί, θρησκευτικοί, ταξιδιωτικών εμπειριών (π.χ. Ηρόδοτος, Παυσανίας), ψυχαγωγίας, πολιτισμικοί, υγείας. Πόλοι έλξης : Ελλάδα, Αίγυπτος, Μ. Ασία (ρόλος Μεσογείου)

Ο Μεσαίωνας (ως το 1400): υποχώρηση τουρισμού / ανασφάλεια, κίνδυνοι, επικράτηση θρησκευτικού τουρισμού/ σταυροφορίες ( στη Βενετία τα πρώτα πρακτορεία μεταφοράς, πρώτα πακέτα τουριστικών υπηρεσιών στην Αγγλία), ταξίδια εξερευνήσεων και πρώτων ανακαλύψεων (Βίκινγς ως την Αμερική, Μάρκο Πόλο στην Ασία). Η Αναγέννηση : παράγοντες: Ανάπτυξη αστικών πόλεων (ώθηση προς εμπορικά και εκπαιδευτικά ταξίδια) σκοποί: - Ψυχαγωγία και διανοουμενίστικη περιέργεια (κυρίως νεαροί Άγγλοι ευγενείς προς τη Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία για να γνωρίσουν τον πολιτισμό τους). - Το grand tour (μεγάλη περιήγηση): Αρχή συστηματικής ανάπτυξης τουριστικών ταξιδιών της ανερχόμενης μεσαίας τάξης της εποχής (συμβολή του grand tour στην ανάπτυξη υποδομών: μεταφορές, ξενοδοχεία, οργάνωση τουριστικού τομέα, συμμετοχή τραπεζών σε διευκολύνσεις, ανάπτυξη τουριστικών κέντρων ). Τέλος του 14ου αιώνα ο πρώτος τύπος «διαβατηρίου» στην Αγγλία. Ανάγκη ανακάλυψης νέων αγορών  χρηματοδότηση εξερευνήσεων σε Αμερική, Αυστραλία, Ασία. Τέλος αναγέννησης  αρχή μαζικοποίησης του τουρισμού Ελλάδα : εποχή αναγέννησης (14ος – 17ος αιώνας): Ρομαντισμός, αρχαιολατρεία, ιστορική αναζήτηση: Προσέλκυση ταξιδιωτών, περιηγητών στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. (Το grand tour της Ευρώπης).

19ος αιώνας: κλειδί για τη μελλοντική μαζικοποίηση Βιομηχανική επανάσταση: - Ανάπτυξη μεταφορών, σιδηρόδρομος, ατμόπλοια / μαζικοποίηση- διεθνοποίηση ταξιδιών. - πρώτα τουριστικά πρακτορεία προσφοράς «πακέτου » υπηρεσιών, διεύρυνση εθνικών αγορών - διεύρυνση της αστικής μεσαίας τάξης, νέα επαγγέλματα στη βιομηχανία/βιοτεχνία, εμπόριο, αύξηση εισοδημάτων. - αύξηση πληθυσμού, νέα επαγγέλματα στο δευτερογενή & τριτογενή τομέα / ανάγκη θεσμικών πλαισίων για συνθήκες υγιεινής, εργασίας, κατοχύρωση δικαιωμάτων εργαζομένων, αύξηση ελεύθερου χρόνου αύξηση καταναλωτικών δαπανών για καλύτερη ποιότητα ζωής.  Ταχύτατη ανάπτυξη τουριστικών περιοχών με παραθαλάσσια θέρετρα και ιαματικές πηγές, σε Ευρώπη, Αμερική. 20ος αιώνας: συνέχιση τάσεων: - το αυτοκίνητο: ισχυρή ώθηση, δίκτυο δρόμων. - το αεροπλάνο: μετά το 1930 συστηματικές πτήσεις μικρού αριθμού επιβατών από εταιρείες σε ΗΠΑ, Ευρώπη. - αλυσίδες ξενοδοχείων και μεγάλα πρακτορεία. - σχετική σταθερότητα της παγκόσμιας οικονομίας στις πιο πολλές Α.Χ. - καλύτερες τιμές, ασφαλέστερα ταξίδια. Ο τουρισμός αναπτυξιακή δραστηριότητα που παράγει εισόδημα, απασχόληση, επαγγελματική εξειδίκευση.

1930 και εξής : ιστορική δεκαετία για την εξέλιξη του τουρισμού 1930 και εξής : ιστορική δεκαετία για την εξέλιξη του τουρισμού - θεσμοθέτηση των πληρωμένων διακοπών (Γαλλία, Αγγλία). Πίεση από οργανώσεις εργαζομένων για ψήφιση νόμων για διακοπές με αποδοχές. - πρώτοι διεθνείς οργανισμοί τουρισμού. - τα μεσαία στρώματα πιέζουν και αποκτούν δικαίωμα για περισσότερο ελεύθερο χρόνο. - νέα διάρθρωση παραγωγικών σχέσεων, διαφοροποίηση εργάσιμου, ελεύθερου χρόνου, νέα πεδία θεσμικών παρεμβάσεων του κράτους στην εργασία. - η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου υπολογίσιμος κλάδος της οικονομίας. - τα αναπτυγμένα κράτη προωθούν τον τουρισμό και διαμορφώνουν θεσμικά πλαίσια ελέγχου της βιομηχανίας του τουρισμού.  1930 : Ολοκλήρωση μιας πορείας που άρχισε τον 19ο αιώνα. Σύνοψη εξέλιξης ως το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο: Ο τουρισμός είναι φαινόμενο που συνδέεται με την πορεία ανάπτυξης της ανθρωπότητας και τη βελτίωση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών της ζωής των ανθρώπων. Στα πρώτα βήματα της ανθρωπότητας συνδέθηκε με τις τεχνολογικές ανακαλύψεις, τις εμπορικές ανταλλαγές και τους επεκτατικούς πολέμους, στις δε ειρηνικές περιόδους με τη ζωή των πλουσίων και των αριστοκρατών της εποχής. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση τείνει προς τη μαζικοποίηση λόγω των επιστημονικών επιτευγμάτων στις επικοινωνίες, την άνοδο της αστικής τάξης, τις αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις και τις θεσμικές κατοχυρώσεις στην εργασία.

Ο τουρισμός στη μεταπολεμική περίοδο 1950 και εξής: Εντυπωσιακοί ρυθμοί ανάπτυξης = υψηλοί δείκτες κίνησης τουριστών (αφίξεις, διανυκτερεύσεις), υψηλοί οικονομικοί/ αναπτυξιακοί δείκτες (δαπάνες, απασχόληση, επενδύσεις σε υποδομές). Παράγοντες : 1. Πολιτική και οικονομική σταθερότητα αναπτυγμένων χωρών - μακρά περίοδος ειρήνης στις αναπτυγμένες χώρες. - οικονομική ανάπτυξη/ οικονομική άνοδος πλατύτερων κοινωνικών στρωμάτων (περίσσευμα διαθέσιμου εισοδήματος, ασφάλεια ταξιδιών, κ.λπ.). - κατάργηση φραγμών / εμποδίων στις μετακινήσεις. - πτώση των καθεστώτων της ς Ανατολικής Ευρώπης -> άνοιγμα συνόρων 2. Αύξηση ελεύθερου χρόνου/ ανάπτυξη « κοινωνικού κράτους » - αύξηση χρόνου για τουρισμό/ ο ελεύθερος χρόνος δικαίωμα και αγαθό περισσότερων κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων/ θεσμοί και υπηρεσίες που νοηματοδοτούν την έννοια του κοινωνικού κράτους. 3.Δημογραφικοί και οικονομικοί παράγοντες - αύξηση του μέσου όρου ζωής. - καλύτερες συνθήκες εκπαίδευσης και πληροφόρησης. - αύξηση αστικού πληθυσμού/ κατανάλωση τουριστικών προϊόντων ως ένδειξη κοινωνικής ανόδου. - εργασία γυναικών/διπλό οικογενειακό εισόδημα. 4. Ανάπτυξη του οργανωμένου ταξιδιού