Απο την αρχαιοτητα στο βυζαντιο

Η διαίρεση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας Διοκλητιανός (284-312): Τετραρχία Δύο αυτοκράτορες (Ανατολή – Δύση) + δύο Καίσαρες Κωνσταντίνος (312-337): Ίδρυση νέας Ρώμης 312-324: Κωνσταντίνος (Δύση) – Λικίνιος (Ανατολή) 324: Νίκη Κωνσταντίνου επί του Λικινίου 326: Ίδρυση Κωνσταντινούπολης 337: Επανένωση της αυτοκρατορίας Από το 364 οριστικό τέλος της ενότητας Λατινική (Δυτική) αυτοκρατορία (Ρώμη) -476 (Οδόακρος) Ελληνική (Ανατολική) αυτοκρατορία (Κωνσταντινούπολη)

Από την Ηγεμονία στη Δεσποτεία Μετά τον Διοκλητιανό το πολίτευμα γίνεται απολυταρχικό Μοναδικό πολιτειακό όργανο: ο Αυτοκράτορας Αποκλειστικός φορέας όλων των εξουσιών Αποκλειστική πηγή όλων των εξουσιών Όσον αφορά τη νομοθετική εξουσία, υιοθετούνται οι απόψεις του Ουλπιανού: Ό,τι είναι αρεστό στον ηγεμόνα έχει ισχύ νόμου (quod principi placuit, legis habet vigorem) Ο ηγεμόνας δεν δεσμεύεται από τους νόμους (princeps legibus solutus est)

Βυζαντινοί χρόνοι (330-1453) Πολίτευμα: απόλυτη μοναρχία Ο αυτοκράτορας κυβερνά ελέω θεού Σταδιακή συρρίκνωση της έκτασης της βυζαντινής αυτοκρατορίας Βυζαντινό δίκαιο: συνέχεια του ρωμαϊκού Παρ’ ότι άλλα εδάφη είχαν κατακτηθεί πριν το 1453, άλλα αιώνες αργότερα (Κρήτη)

Μοναρχικός απολυταρχισμός Θεωρία της Μοναρχίας θείου δικαίου (Ευσέβιος) Το πρότυπο της βασιλικής ισχύος είναι ο Θεός Η μοναρχική εξουσία εκπορεύεται από το Θεό: Αυτοκράτωρ ελέω Θεού Ο αυτοκράτωρ κατέχει θεϊκές αρετές Η αυτοκρατορική εξουσία είναι άπειρη, δίχως τέλος, καθ’ ομοίωση της εξουσίας του Θεού Βυζαντινή μεγαλοπρέπεια Μεγαλειώδης ένδυση αυτοκράτορα, διάδημα Προσκύνηση (ανατολικής προέλευσης) Κάθε τι αυτοκρατορικό καθίσταται ιερό: υπάλληλοι, θησαυροφυλάκιο, αυτοκρατορικό συμβούλιο, κτήματα

Πρωτοβυζαντινή περίοδος (4ος – 7ος αι.) Πρωτοβυζαντινή περίοδος (4ος – 7ος αι.) Καθ’ όλα συνέχεια της ρωμαϊκής περιόδου Συμπίπτει με την μετακλασική περίοδο του ρωμαϊκού δικαίου Εφαρμόζεται το ρωμαϊκό δίκαιο (δημόσιο και ιδιωτικό) Το ρωμαϊκό δίκαιο επηρεάζεται από τα διάφορα τοπικά δίκαια Το δίκαιο επηρεάζεται από τον Χριστιανισμό Σημαντικότερο γεγονός: Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση

Ιουστινιανός: Ο αυτοκράτορας, Νόμος έμψυχος Ιουστινιανός: Ο αυτοκράτορας, Νόμος έμψυχος Ο Ιουστινιανός επιχειρεί να συνδυάσει την μη υποταγή του αυτοκράτορα στους νόμους με την νομιμοποιημένη εξουσία του: Συνδέει τη νομοθετική εξουσία του αυτοκράτορα με τον Θεό Εισάγει την έννοια της έννομης λειτουργίας της αυτοκρατορικής ιδιότητας Δημιουργείται μια αντίφαση, που εμφανίζεται στα προοίμια των διατάξεων (Νεαρών) και στον Πανδέκτη «Είναι ίδιον της αυτοκρατορικής εξουσίας να φυλάττει τους νόμους, από τους οποίους όμως δεν δεσμεύεται»

Η ανάγκη κωδικοποίησης της νομοθεσίας Η ανάγκη κωδικοποίησης της νομοθεσίας Η συσσώρευση αυτοκρατορικών διατάξεων και παλαιότερων νόμων (κανένας δεν είχε καταργηθεί) Γίνεται αναγκαία η εκπόνηση συλλογών νομοθεσίας Τον 3ο αι. εμφανίζονται δύο ημιεπίσημες κωδικοποιήσεις ιδιωτικού δικαίου: Γρηγοριανός Κώδικας Ερμογενειανός Κώδικας Το 438 ο Θεοδόσιος Β΄εκδίδει τον Θεοδοσιανό Κώδικα

O Θεοδοσιανός Κώδικας (438) Περιέχει όλη την αυτοκρατορική νομοθεσία από τον Κωνσταντίνο και μετά Ισχύει στο ανατολικό κράτος μέχρι τον Ιουστινιάνειο Κώδικα Στη Δύση, μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας Έπειτα χρησιμοποιείται από τους Βησιγότθους (Σύνοψη του Αλάριχου), μέχρι τον 12ο αιώνα.

Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση (533/4) Corpus Iuris Civilis (ονομάστηκε έτσι τον 12ο αι.) 1. Πανδέκτης (Digesta) Περιλαμβάνει έργα ρωμαίων νομικών 2. Κώδικας (Codex) Περιλαμβάνει νομοθετικές διατάξεις ρωμαίων αυτοκρατόρων 3. Eισηγήσεις (Institutiones) Αποτελεί διδακτικό εγχειρίδιο με ισχύ νόμου 4. Νεαρές (Novellae Constitutiones) Περιλαμβάνει νομοθετικές διατάξεις του Ιουστινιανού

Η κωδικοποίηση του Ιουστινιανού Αρχίζει τεράστιο έργο κωδικοποίησης των πηγών του δικαίου (αυτοκρατορικών διατάξεων – έργου των νομομαθών) Επιτροπή νομικών με επικεφαλής τον Τριβωνιανό Μακρά επεξεργασία, προκύπτει η κωδικοποίηση (Corpus Iuris Civilis) που αποτελείται από 4 έργα: Πανδέκτης (Digesta) Κώδικας (Codex) Εισηγήσεις (Institutiones) Νεαρές (Novellae)

Προσοχή! Η κωδικοποίηση του Ιουστινιανού περιλαμβάνει 4 έργα Ένα από αυτά είναι ο Ιουστινιάνειος Κώδικας

Α) Ο Iουστινιάνειος Κώδικας (Codex Iustinianus), 534 Περιέχει διατάξεις αυτοκρατόρων (Constitutiones), από τον Αδριανό έως τον Ιουστινιανό Αποτελείται από 12 βιβλία υποδιαιρούμενα σε τίτλους Περιεχόμενα: Ι-ΙΙ Εκκλησιαστικό δίκαιο, Πηγές δικαίου ΙΙΙ-VIII Ιδιωτικό δίκαιο ΙΧ Ποινικό δίκαιο Χ-ΧΙΙ Διοικητικό –φορολογικό δίκαιο

Β) Ο Πανδέκτης (Digesta), 533:επεξεργασία Περιέχει αποσπάσματα από το έργο των νομομαθών (ius) Ανθολογούνται 1600 βιβλία, αναφερόμενα τόσο στο ius civile όσο και στο ius praetorium Καλύπτουν 5 αιώνες (από τον 2ο π.Χ. έως τον 3ο μ.Χ.) Συχνά οι απόψεις των νομομαθών είναι αντικρουόμενες Συγκροτούνται 3 επιτροπές, μία για τα σχόλια στο ius civile, μία για τα σχόλια στο Ήδικτο, μία για το έργο του Ουλπιανού Περιλαμβάνονται αποσπάσματα 38 νομομαθών,από τον Μούκιο Σκαιβόλα (2ος αι. π.Χ.) ως τον Ερμογενιανό (3ος αι. μ.Χ., κυρίως όμως από τον Γάιο, Παύλο, Παπινιανό και τον Ουλπιανό

Ο Πανδέκτης: δομή Αποτελείται από 50 βιβλία Το κάθε βιβλίο διαιρείται σε τίτλους Ο κάθε τίτλος αντιστοιχεί σε ένα θέμα (π.χ. προίκα, υιοθεσία) και περιλαμβάνει αποσπάσματα από διάφορους νομομαθείς Το κάθε απόσπασμα είναι αριθμημένο D. 23, 5, 13, 2= βιβλίο 23, τίτλος 5, απόσπασμα 13, παράγραφος 2 του Πανδέκτη (αφορά σχόλιο του Παπινιανού στο νόμο του αυγούστου περί μοιχείας

Σημασία του Πανδέκτη Είναι αναχρονιστικό έργο , ουσιαστικά περιλαμβάνει παλαιότερο δίκαιο (θάνατος Ουλπιανού: 3 αιώνες πριν) Δεν είχε επιτυχία στους νομικούς κύκλους Σηματοδοτεί τη νίκη του ακαδημαϊσμού επί της πρακτικής Ιδεολογική σημασία: περιέχει το κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο, δηλ. αποκαθαρμένο από τις επιρροές μεταγενέστερων τοπικών εθίμων Όταν ανακαλύφθηκε ξανά στη Δύση τον 11ο αι. αποτελεί τη βάση επεξεργασίας για το νεότερο ιδιωτικό δίκαιο

Γ) Οι Εισηγήσεις (Institutiones), 583 Είναι εγχειρίδιο ιδιωτικού δικαίου για φοιτητές Συντάχθηκε με βάση τις Εισηγήσεις του Γαΐου Διαρθρώνεται σε 4 βιβλία Πρόσωπα Πράγματα και κληρονομίες Ενοχές Αδικοπραξίες και ένδικα βοηθήματα

Γ) Οι Νεαρές του Ιουστινιανού Σύνολο 158 διατάξεων του Ιουστινιανού (Novellae constitutiones) Περιέχουν νέο δίκαιο, προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις της εποχής Η Ν. 118 που θεσπίζει τις τάξεις της κληρονομικής διαδοχής υιοθετήθηκαν από τον γαλλικό ΑΚ Το μόνο έργο της κωδικοποίησης στην ελληνική γλώσσα Μεταφράστηκε στα λατινικά για χρήση στη Δύση (Epitome Iuliani)

Από τον Ιουστινιανό στους Ισαύρους Μετά τον Ιουστινιανό, οι αυτοκράτορες δεν παράγουν κανένα σημαντικό νομοθέτημα μέχρι τα μέσα του 8ου αι., επί Ισαύρων Οι Ίσαυροι κατάργησαν το Ιουστινιάνειο δίκαιο και υιοθέτησαν διαφορετικό δίκαιο

Μεσοβυζαντινή περίοδος (8ος αι. -12ος αι.) Μεσοβυζαντινή περίοδος (8ος αι. -12ος αι.) Περιλαμβάνει δύο σημαντικές νομοθεσίες: Νομοθεσία Ισαύρων (8ος αι.) Νομοθεσία Μακεδόνων (9ος αι.)

Η νομοθεσία των Ισαύρων Νομοθετικό έργο Λέοντος Γ΄ Ισαύρου (717-741): Εκλογή των Νόμων: Απλουστευμένη νομοθεσία σε ελληνική γλώσσα, σύντομη διατύπωση Απομάκρυνση από Ιουστινιάνεια κωδικοποίηση Αλλαγές στο οικογενειακό, κληρονομικό και ποινικό δίκαιο Επίδραση χριστιανισμού (εικονομάχοι αυτοκράτορες)  Νόμος Γεωργικός Νόμος Ροδίων Ναυτικός

Η Εκλογή των Ισαύρων, 741 Έργο του Λέοντος Γ΄ Ισαύρου και του γιου του Κωνσταντίνου Ε΄ Απομακρύνεται από την Ιουστινιάνεια νομοθεσία Περιέχει βασικούς κανόνες δικαίου, σε σύντομες φράσεις και απλή γλώσσα Καινοτομίες Στο οικογενειακό δίκαιο (υπό την επίδραση της Εκκλησίας) Στο ποινικό δίκαιο (‘φιλανθρωπότερο’): αντικατάσταση θανατικής ποινής από ακρωτηριασμούς, περιορισμός ταξικής ανισότητας στην επιμέτρηση ποινής, ακριβέστερος προσδιορισμός επιβλητέας ποινής

Ισχύς της Εκλογής Ο βίος της Εκλογής ήταν σύντομος, καθώς καταργήθηκε μετά από ενάμισυ αιώνα, από τη Μακεδονική δυναστεία, που επανέφερε σε ισχύ το Ιουστινιάνειο δίκαιο Εξαίρεση: Το ποινικό δίκαιο της Εκλογής, το οποίο διατηρήθηκε σε ισχύ και τους επόμενους αιώνες Ο Βασίλειος Α΄ προέβη στην Ανακάθαρσιν των παλαιών νόμων (κατάργηση νομοθεσίας Ισαύρων, αποκατάσταση ιουστινιάνειου δικαίου)

Η νομοθεσία της Μακεδονικής δυναστείας Βασίλειος Α΄ (867-886), Λέων ΣΤ‘ Σοφός (886–912) «Ανακάθαρσις» των νόμων (Ιουστινιανού), κατάργηση πεπαλαιωμένων νόμων Εισαγωγή Πρόχειρος Νόμος Βασιλικά Αποτελούν την βασική κωδικοποίηση, σε 60 βιβλία Είναι η ενσωμάτωση του ιουστινιάνειου δικαίου σε ελληνική γλώσσα Επαρχικόν βιβλίον 113 Νεαρές Λέοντος Στ΄

Η νομοθεσία των Μακεδόνων, 9ος αι. Βασίλειος Α΄: Εισαγωγή (886) Κωδικοποίηση σε 40 βιβλία Έκδηλη επίδραση εκκλησίας (Φώτιος), Θεωρία δύο εξουσιών (αυτοκράτορας – πατριάρχης ισοδύναμοι) Λέων Στ΄ Σοφός: Βασιλικά (889) Αποτελείται από 60 βιβλία Συνενώνει Ιουστινιάνειο δίκαιο (Κώδικας, Πανδέκτης) και το μεταφράζει στα ελληνικά Συλλογή 113 Νεαρών Πρόχειρος Νόμος (αναθεώρηση Εισαγωγής)

Η Εξάβιβλος του Αρμενοπούλου, 1345 Ο Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος ήταν ανώτερος δικαστής Θεσσαλονίκης τον 14ο αιώνα Εκπόνησε σημαντική νομοθετική συλλογή, την Εξάβιβλο, απευθυνόμενη σε δικαστές Η Εξάβιβλος Αποτελείται από έξι βιβλία με παράρτημα Τα 5 βιβλία περιέχουν όλη την ύλη του αστικού και αστικού δικονομικού δικαίου, ενώ το 6ο ποινικό δίκαιο Το κείμενο συνοδεύεται από πολλά σχόλια Μεταγενέστερα προστέθηκαν και πολλά άλλα σχόλια (Αυξημένη Εξάβιβλος)

Κων. Αρμενόπουλος: Εξάβιβλος, 1345 Ανώτατος δικαστής Θεσσαλονίκης του 14ου αι. Στην εποχή του, τα Βασιλικά και άλλα νομοθετήματα ήταν δυσεύρετα Για ιδιωτική διευκόλυνση, εκπόνησε την Εξάβιβλο: Συλλογή νομοθετημάτων, περιέχει όλη την ύλη αστικού και ποινικού δικαίου Διαρθρώνεται σε 6 βιβλία με παράρτημα Απευθύνεται στους εφαρμοστές του δικαίου, ιδίως δικαστές

Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος Γνώρισε τεράστια διάδοση κατά την τουρκοκρατία, εφαρμοζόμενη από τα εκκλησιαστικά δικαστήρια Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους ήταν η πιο προσιτή νομική συλλογή Χρησιμοποιήθηκε ως ο πρώτος Αστικός Κώδικας της νεότερης Ελλάδας

Νεότεροι χρόνοι (1821-> Για το ελληνικό κράτος: 1821 Για κάθε περιοχή: από τη λήξη του μεταβυζαντινού δικαίου (Ιόνιος Πολιτεία 1841, Σάμος 1897, Κρήτη 1903, Θεσσαλονίκη 1912, Ιωάννινα 1913, Θράκη 1920) Οι Εθνικές και τοπικές συνελεύσεις αντιμετωπίζουν το ζήτημα του εφαρμοστέου δικαίου Προκρίνεται η εφαρμογή βυζαντινορωμαϊκού δικαίου (το δίκαιο των ‘αειμνήστων ημών αυτοκρατόρων’) μέχρι την εκπόνηση κωδίκων Στην πράξη χρησιμοποιείται η Εξάβιβλος του Αρμενοπούλου