Ο Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ Διδάσκων: Αναπλ. Καθηγητής Ιωάννης Παπαθεοδώρου 4η ενότητα: «Ο κόσμος του κράματος» Υβριδισμός και πολιτισμική μείξη. Η έννοια του «μείζονος ελληνισμού» στην καβαφική ποίηση. Έθνος, αυτοκρατορία, αποικία.

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης Γ. Π. Σαββίδης, «Η Μεγάλη Ελλάδα του Καβάφη» http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=21 Στο παρόν άρθρο, ο Γ. Π. Σαββίδης διερευνά μια σειρά ποιημάτων του Καβάφη, τα οποία τοποθετούνται γεωγραφικά στις αποικίες της Κάτω Ιταλίας. Όπως παρατηρεί ο Σαββίδης, ο Καβάφης επανέρχεται συνεχώς στις περιοχές αυτές επιδιώκοντας να αποτυπώσει έναν ευρύτερο πολιτισμικό χώρο, στον οποίο κυριαρχεί η ελληνική γλωσσική ταυτότητα. Το συγκεκριμένο κείμενο θα μπορούσε να διαβαστεί σε συνάρτηση με το παρακάτω απόσπασμα από τα Μικρά Καβαφικά:

Το ποίημα τιτλοφορείται: «Στα 200 π. Χ Το ποίημα τιτλοφορείται: «Στα 200 π.Χ.» - δηλαδή, όπως και ένα άλλο μεγάλο, καθαρώς πολιτικό ποίημα του Καβάφη, το «Εν μεγάλη Ελληνική αποικία, 200 π.Χ.», τοποθετεί το στόχαστρό του στην καμπή της ελληνιστικής εποχής: με πλήρη προοπτική της ακμής της και με υπολανθάνουσα την εμφάνιση της Ρώμης στο προσκήνιο. Δέκα χρόνια πριν από τη Μάχη της Μαγνησίας και 134 χρόνια μετά τη μάχη του Γρανικού: Στα 200 π.Χ. «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων» ...

Το ποίημα αυτό μνημειώνει και μιάν άλλη νίκη του Καβάφη και του Ελληνισμού. Βρισκόμαστε στα χρόνια όπου ο καταποντισμός της Μεγάλης Ιδέας έχει αφήσει το έθνος μας χωρίς κοσμικό αντιστύλι, χωρίς ιστορικό ιδανικό. Ο ανασταλτικός αντίχτυπος στις οξύτερες συνειδήσεις, και μάλιστα στους ποιητές, είναι ολοφάνερος: η στάση των νεοτέρων, ως την ώρα του Σεφέρη, πολώνεται γύρω από την αυτοκτονία του Καρυωτάκη, ενώ ο πρωτογέροντας Παλαμάς βυθίζεται ολοένα μέσα στην Νύχτα του Φήμιου… Μονάχα ο Καβάφης, «σαν έτοιμος από καιρό, σαν θαρραλέος», θα συνεχίσει ακλόνητος τον δημιουργικό δρόμο της ιστορικής του αίσθησης, δρόμο που τότε ήταν κρυμμένος από τα μάτια των Ελλαδικών, οι οποίοι το πολύ διανοητικά μπορούσαν να συλλάβουν τη διαχρονικήν ουσία του Ελληνισμού: «την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών»…

Τοποθετώντας τον ποιητή μέσα στο πλαίσιο καταποντισμού της Μεγάλης Ιδέας, ο Σαββίδης προβάλλει ένα διαφορετικό καβαφικό ιστορισμό, βάσει του οποίου ο Καβάφης καταφέρνει να εκφράσει ένα υπερεθνικό ιδανικό. Το ιδανικό αυτό ξεπερνά μεν τα εδαφικά σύνορα αλλά δεν παύει να σχετίζεται με τα ελληνικά δεδομένα..

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης (συνέχεια) E. Keeley, «Η οικουμενική προοπτική» http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=17 Στο κείμενο αυτό, ο Keeley επιχειρεί να αναδείξει την οικουμενική προοπτική του Καβάφη, όπως την εντοπίζει στα τελευταία ποιήματα πριν το θάνατό του. Κατά την άποψή του, η οικουμενικότητα της καβαφικής ποίησης αφορά τη σύλληψη του ανθρώπινου δράματος πέρα από κάθε γεωγραφική και ιστορική τοποθέτηση. Η έμφαση στην ανθρώπινη περιπέτεια και η υπέρβαση του ιστορικού πλαισίου στο οποίο εντάσσεται, προσδίδουν στην καβαφική ποίηση καθολικό και διαχρονικό χαρακτήρα.

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης (συνέχεια) Μ. Μαραγκούλης, «Από την Αλεξάνδρεια του αίματος στην Αίγυπτο του Νάσσερ: συνέχειες και ρήξεις στην ταυτότητα της αιγυπτιώτικης παροικίας» http://www.eens.org/EENS_congresses/2010/Maragoulis_Manolis.pdf Το κείμενο του Μαργούλη διερευνά μια σειρά αναπαραστάσεων των ιστορικών γεγονότων που έλαβαν χώρα στην Αίγυπτο την περίοδο 1882-1956. Η αγγλική κατοχή, ο αποικιοκρατικός λόγος και το αντι- αποικιακό κίνημα συνδέονται άμεσα με την ίδια την ελληνική παροικία, όπως προκύπτει από γραπτά της Π. Δέλτα, του Γ. Μαρμαρά, του Α. Μπότση και άλλων. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στον αντιαποικιακό λόγο της αριστερής κοινότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Σ. Τσίρκας, ο οποίος επιχειρεί μέσω της λογοτεχνικής γραφής να αποκαταστήσει τη φήμη του αιγυπτιακού εθνικό - απελευθερωτικού κινήματος.

Στο εγχείρημα αυτό, εντάσσεται η τριλογία των Ακυβέρνητων Πολιτειών αλλά και το πολιτικό προφίλ του Καβάφη, όπως κατασκευάζεται στη μελέτη του Ο Καβάφης και η εποχή του. Το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του Τσίρκα είναι ενδεικτικό του συσχετισμού της καβαφικής ποίησης με τον παροικιακό ελληνισμό: Στρατή Τσίρκα: Ο Καβάφης και η εποχή του, 1958 …Ο Καβάφης και πριν και μετά τα 1910 εκφράζει την εποχή του, κοιταγμένη μέσα από το πρίσμα ενός τομέα της: του παροικιακού ελληνισμού. Το σύμπλεγμα Πρωτέας-ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών, το μυστικό δηλαδή της επιβίωσης του ελληνισμού της διασποράς, το έκαμε πυρήνα της βιοθεωρίας του, όταν μετάθεσε τις ελπίδες της προέκτασής του μέσα στο χρόνο από το ηθικοκοινωνικό στάδιο στο ποιητικό.

Αυτό εξηγεί και το μεγάλο του πόθο να ξαπλωθεί η «Ελληνική Λαλιά» «ως μέσα στην Βακτριανή». Θα εξασφαλιζόνταν μ’ αυτό τον τρόπο το πλήθος των αναγνωστών που δεν έπαψε να ονειρεύεται για το έργο του… …Ρυτιδωμένος από την πείρα, υπολογιστικός, χαριτολόγος κι ερμητικός, αινιγματικός και είρωνας, τυπικός, ευγενικός ως την υπερβολή – δείγμα κι αυτό της μεγαλοαστικής του υπεροψίας – γλυστρούσε μέσα από τις παγίδες, τα σκώμματα και τις ύβρεις, κολάκευε, υποχωρούσε, συμβιβαζόταν, έκανε το φοβισμένο κι ύστερα γινόταν άγρια θάλασσα, κερδίζοντας τις μέρες, κερδίζοντας τα χρόνια, μ’ έναν πια και μοναδικό σκοπό στη ζωή του: να κρατήσει το έργο του, τα Ποιήματά του, πάνω από το τέλμα της μετριότητας, πάνω από τους κινούμενους άμμους της ξεπεσμένης Αλεξάνδρειας. Στρατή Τσίρκα «Ο Καβάφης και η εποχή του», Κέδρος 1980

Διαβάζοντας συνδυαστικά τα δύο κείμενα, κατανοεί κανείς το διανοητικό κλίμα της εποχής και τη στρατηγική της κατασκευής ενός πολιτικού Καβάφη που, κατά τον Τσίρκα, συνδέεται άμεσα με την τύχη του ελληνισμού της διασποράς.