Αλυ <Οι> κοδομώντας το κοινό μας μέλλον Από την ανθρωποκεντρική στην οικοκεντρική ηθική Χτίζοντας μια νέα ηθική σχέση με τη φύση Σταύρος Καραγεωργάκης Εκπαιδευτικός ΔΕ, Δρ. Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας

Διάσταση ανθρωποκεντρικής-οικοκεντρικής αντίληψης ανθρωποκεντρισμός: ο άνθρωπος και μόνο ο άνθρωπος έχει ηθική αξία και άμεση ηθική υπόσταση. Τα μη ανθρώπινα όντα και τα πράγματα έχουν μόνο εργαλειακή αξία. οικοκεντρισμός: ηθική αξία έχουν, όχι μόνο τα άτομα, αλλά και τα είδη και τα οικοσυστήματα καθ’ εαυτά.

Εγγενής αξία/ εργαλειακή αξία εγγενής αξία: η αξία ενός πράγματος όταν δεν συνεισφέρει στην αξία κάποιου άλλου πράγματος. Η εγγενής αξία αντιπροσωπεύει τον αυτοσκοπό. εργαλειακή αξία: η αξία που έχει ένα ον ή ένα πράγμα σε σχέση με κάτι άλλο. Η εργαλειακή αξία αντιπροσωπεύει το μέσο. Παράδειγμα: Η Αλέκα έχει εγγενή αξία γιατί είναι άνθρωπος, και κάθε άνθρωπος είναι ένας αυτοσκοπός. Το ρολόι μου έχει εργαλειακή αξία γιατί μου δείχνει την ώρα.

Οι ιστορικές καταβολές της ανθρωποκεντρικής αντίληψης Αρχαιότητα: οι διάφορες σχολές φυσικής φιλοσοφίας και ο κεντρικός ρόλος του Αριστοτέλη Η φύση ως δώρο: η συμβολή των θρησκειών του δυτικού κόσμου, ο χριστιανισμός και η εδραίωση της ανθρωποκεντρικής αντίληψης για τη φύση Η ρομαντική και η εχθρική φύση: Ρουσσώ και Χομπς Η φύση ως καλοκουρδισμένο ρολόι: η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, οι δύο βιομηχανικές επαναστάσεις, εκβιομηχάνιση και ανθρώπινη υπεροψία, η διαμόρφωση της τεχνοκρατικής ιδεολογίας Η καπιταλιστική και η μαρξιστική φύση: Η φύση ως αντικείμενο προς κατανάλωση Η τεχνοκρατία γίνεται ιδεολογία

Τι είναι η περιβαλλοντική ηθική Περιβαλλοντική ηθική (environmental ethics) είναι το πεδίο της εφαρμοσμένης ηθικής το οποίο εξετάζει την ηθική σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Βασική παραδοχή στον τομέα της περιβαλλοντικής ηθικής είναι η επέκταση της ηθικής πέραν της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων και κατ’ επέκταση η διεύρυνση της ηθικής κοινότητας.

Θεωρίες περιβαλλοντικής ηθικής Δικαιώματα των ζώων Οικοκεντρισμός Ηθική της γης Βαθιά οικολογία

Η θεωρία για την απελευθέρωση των ζώων Peter Singer Η θεωρία για την απελευθέρωση των ζώων

Peter Singer: Η θεωρία για την απελευθέρωση των ζώων Βασικές αρχές όλα τα ζώα είναι ίσα η ισότητα δεν συνεπάγεται ίση μεταχείριση οι άνθρωποι είναι ειδιστές κριτήριο για τη συμμετοχή στην ηθική κοινότητα η δυνατότητα του αισθάνεσθαι ή της συναισθησίας

Peter Singer: Η θεωρία για την απελευθέρωση των ζώων «Αν ένα ον υποφέρει, δεν υπάρχει καμία ηθική δικαιολόγηση να αρνηθούμε να λάβουμε υπόψη αυτόν τον πόνο. Ανεξάρτητα από τη φύση αυτού του όντος, η αρχή της ισότητας επιβάλλει να λάβουμε υπόψη μας αυτόν τον πόνο όπως και κάθε άλλον παρόμοιο πόνο οποιουδήποτε άλλου όντος, στον βαθμό βέβαια που μπορούν να γίνουν τέτοιες χονδροειδείς συγκρίσεις. Αν ένα ον δεν είναι ικανό να υποφέρει, ή να βιώνει ευχαρίστηση ή απόλαυση, δεν υπάρχει τίποτα να πρέπει να λάβουμε υπόψη. Έτσι, το κριτήριο του αισθάνεσθαι (sentience) (χρησιμοποιώντας αυτόν τον όρο ως ένα βολικό, αν και όχι αυστηρώς συγκεκριμένη συντόμευση της δυνατότητας για πόνο και/ή ευχαρίστηση) είναι το μόνο θεμιτό όριο του ενδιαφέροντός μας για τα συμφέροντα των άλλων. Θα ήταν αυθαίρετο να αποφασίζαμε να χαράξουμε αυτό το όριο με βάση άλλα χαρακτηριστικά, όπως την ευφυΐα ή την ορθολογικότητα. Γιατί να μην επιλέγαμε ένα άλλο χαρακτηριστικό όπως το χρώμα του δέρματος;» Peter Singer, Η απελευθέρωση των ζώων

Tom Regan: Η θεωρία για τα δικαιώματα των άλλων ζώων Πρότεινε μια εναλλακτική θεωρία για την ηθική αντιμετώπιση των άλλων ζώων απ’ αυτήν του Peter Singer

Tom Regan: Η θεωρία για τα δικαιώματα των άλλων ζώων Βασικά στοιχεία δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα ζώα σαν εργαλεία για την ικανοποίηση των αναγκών μας έχουμε άμεσα ηθικά καθήκοντα προς τα άλλα ζώα προτείνει μια θεωρία ηθικών δικαιωμάτων τα όντα με εγγενή αξία (inherent value) έχουν δικαιώματα μόνο υποκείμενα μιας ζωής (subjects-of-a-life) έχουν εγγενή αξία υποκείμενα μιας ζωής είναι μόνο τα όντα που έχουν αυτοσυνειδησία (self-conscious), είναι ικανά να έχουν πεποιθήσεις (beliefs) και επιθυμίες, μόνο συνειδητοί δρώντες που μπορούν να συλλάβουν το μέλλον και να έχουν σκοπούς όλα τα πνευματικώς υγιή θηλαστικά ηλικίας ενός χρόνου, ή και παραπάνω, είναι υποκείμενα μιας ζωής και συνεπώς έχουν εγγενή αξία, γεγονός που τα επιτρέπει να έχουν δικαιώματα

Η θεωρία της ηθικής της γης (land ethic) Κυριότεροι εκπρόσωποι: Aldo Leopold (1887-1948) Baird Callicott (1941-)

Η θεωρία της ηθικής της γης Τρία στάδια της ηθικής ενηλικίωσης του ανθρώπου ηθικοί κώδικες που αφορούν στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων ηθικοί κώδικες που αφορούν στις σχέσεις του ατόμου με την κοινωνία ηθικοί κώδικες που πρέπει να θεσπιστούν αναφορικά με τη σχέση ανθρώπου- περιβάλλοντος

Η θεωρία της ηθικής της γης Βασικές θέσεις Υποστήριξη μιας ηθικής της κοινότητας της γης Ο άνθρωπος είναι μέλος της βιοτικής κοινότητας Η βιοτική κοινότητα περιλαμβάνει τα εδάφη, τα νερά, τα φυτά και τα ζώα ή, όπως συνήθιζε να λέει ο Leopold, συνολικά τη γη Εγγενή αξία έχουν τόσο τα μέρη, όσο και το οικοσύστημα ως όλον Όλα τα μέλη της βιοτικής κοινότητας έχουν δικαιώματα Ο άνθρωπος έχει υποχρέωση να σέβεται τα μέλη της κοινότητας και την κοινότητα ως όλον

Βαθιά οικολογία Arne Naess (1912-2009)

Βαθιά οικολογία Βασικές αρχές αποδοχή της έννοιας της βιοτικής κοινότητας βιωματική προσέγγιση της φύσης απόρριψη του διαχωρισμού ανθρώπου-φύσης εγγενή αξία σε όλα τα όντα βιοκεντρικός εξισωτισμός ή οικολογικός εξισωτισμός αυτοπραγμάτωση ή αυτοαντίληψη (self- realization)

Η χρήση του ηθικού διλήμματος στην περιβαλλοντική εκπαίδευση Σκοπός είναι να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον των μαθητών/τριών να φέρουμε τα παιδιά αντιμέτωπα με τις πεποιθήσεις τους και να προσπαθήσουν να τις επαναξιολογήσουν

Το δίλημμα του τρένου

Το δίλημμα του φυλακισμένου

Παραδείγματα χρήσης ηθικού διλήμματος σε σχέση με ζητήματα περιβαλλοντικής ηθικής δικαιώματα επόμενων γενεών κρεοφαγία πειραματόζωα

1ο παράδειγμα: τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών 1ο παράδειγμα: τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών Τα πρώτα ερωτήματα Μπορούν να έχουν δικαιώματα οι μελλοντικές γενεές; Η δική μας γενιά απολαμβάνει αγαθά που προέκυψαν από φροντίδα των προηγούμενων γενεών; Ποια είναι τα δικαιώματα που έχουν οι επόμενες γενεές; Ποια είναι τα αγαθά που πρέπει να απολαμβάνουν οι επόμενες γενεές;

τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών Ερωτήματα για συζήτηση: Είμαστε έτοιμοι να «ρίξουμε» το βιοτικό μας επίπεδο προκειμένου να εξασφαλίσουμε επαρκείς φυσικούς πόρους για τις μελλοντικές γενεές; Θα δεχόμασταν τον έλεγχο του πληθυσμού προκειμένου να εξασφαλίσουμε περισσότερο χώρο, φυσικούς πόρους και καλύτερη ποιότητα ζωής στις επόμενες γενεές;

τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών Αφού χωριστείτε σε ομάδες να απαντήσετε στο εξής δίλημμα: Είστε τα μέλη μιας κυβέρνησης ενός φανταστικού κράτους 10 εκατομμυρίων κατοίκων. Πρέπει να επιλέξετε μεταξύ των δύο αποφάσεων: 1. Να επιτρέψετε την ελεύθερη χρήση του μοναδικού ενεργειακού μέσου που χρησιμοποιούν οι πολίτες για να ζεσταθούν, για το οποίο γνωρίζετε ότι δεν υπάρχει υποκατάστατο, και αυτή σας η απόφαση θα οδηγήσει σε σπάνη του μέσου στα επόμενα 100 χρόνια. 2. Να επιβάλλετε περιορισμένη χρήση, με αποτέλεσμα οι πολίτες να μην έχουν επαρκή θέρμανση, εξασφαλίζοντας έτσι τη χρήση αυτού του μέσου για τα επόμενα 200 χρόνια.

τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών Ένα μικρό εγχειρίδιο για τα δικαιώματα των μελλοντικών γενεών Δεν εκμεταλλευόμαστε σε υπερβολικό βαθμό τους μη ανανεώσιμους πόρους του πλανήτη Κατευθύνουμε την έρευνα στην εξεύρεση υποκατάστατων πόρων Φροντίζουμε να «βαδίζουμε ελαφρά στη γη» κατά το πρότυπο των ιθαγενών της Αμερικής Φροντίζουμε να μη ρυπαίνουμε και να μη μολύνουμε Εξασφαλίζουμε τη βιοποικιλότητα Κάνουμε προσπάθειες για την εξασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης και την αποφυγή πυρηνικού ολέθρου

2ο παράδειγμα: Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος Ο Σίνγκερ για πρώτη φορά το 1975 τονίζει τη συμβολή της κρεοφαγίας στην κλιματική κρίση. Από τότε ανοίγει ένα τεράστιο θέμα.

Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος Ρύπανση νερού π.χ. Η ολλανδική βιομηχανική κτηνοτροφία παράγει 94 εκατομμύρια τόνους κοπράνων ενώ το έδαφος μπορεί να απορροφήσει με ασφάλεια μόνο τα 50 εκατομμύρια.

Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος Υπερκατανάλωση νερού Ένα κιλό κρέατος απαιτεί πενήντα φορές περισσότερο νερό απ’ ό,τι μια αντίστοιχη ποσότητα σιτηρών. Το περιοδικό Newsweek ανέφερε ότι «Το νερό που καταναλώνεται για την παραγωγή 450 κιλών μοσχαρίσιου κρέατος θα ήταν αρκετό για να επιπλεύσει επάνω του ένα αντιτορπιλικό.» Οι απαιτήσεις της ζωικής παραγωγής στερεύουν τα μεγάλα υπόγεια αποθέματα νερού, στα οποία στηρίζονται τόσες πολλές από τις ξηρές περιοχές της Αμερικής, της Αυστραλίας και άλλων κρατών.

Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος Αποψίλωση δασών Αποψιλώνονται τεράστιες εκτάσεις δασών για να γίνουν καλλιέργειες, οι οποίες χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ζωοτροφών.

Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος Μεθάνιο Η βιομηχανική κτηνοτροφία είναι υπεύθυνη για το 35-40% της συνολικής ποσότητας εκπομπών μεθανίου, το οποίο επιβαρύνει κι αυτό με τη σειρά του σημαντικά το πρόβλημα του θερμοκηπίου. Μάλιστα, το μεθάνιο θεωρείται σοβαρότερος κίνδυνος από το διοξείδιο του άνθρακα για το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Επίσης, στις κτηνοτροφικές μονάδες καταναλώνεται σημαντική ποσότητα ενέργειας για φωτισμό, θέρμανση, εξαερισμό κλπ, αφού στο μεγαλύτερο μέρος τους οι μονάδες αυτές εδράζονται σε κλειστούς χώρους, απελευθερώνοντας έτσι μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.

Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος Σύμφωνα με αναφορά του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών η βιομηχανική εκτροφή ζώων είναι υπεύθυνη για την αύξηση της τάξης του 18% των εκπομπών αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, περισσότερο δηλαδή από ό,τι προκαλεί ο τομέας των μεταφορών, ο οποίος θεωρείται ότι είναι ο κύριος υπεύθυνος για το φαινόμενο. Συνεπώς η κτηνοτροφία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους λόγους για την υπερθέρμανση του πλανήτη.

Πώς συνδέεται η κλιματική αλλαγή με την κατανάλωση κρέατος «Τα δάση και τα ζώα κρεοπαραγωγής ανταγωνίζονται για την ίδια γη. Η τεράστια όρεξη των πλούσιων κρατών για κρέας, σημαίνει ότι οι αγροτικές επιχειρήσεις μπορούν να πληρώσουν περισσότερα απ’ αυτούς που θέλουν να προστατέψουν ή να αποκαταστήσουν τα δάση. Χωρίς υπερβολές, παίζουμε με το μέλλον του πλανήτη μας για χάρη των χάμπουργκερ.» Πίτερ Σίνγκερ, Η Απελευθέρωση των Ζώων

3ο παράδειγμα: πειραματόζωα Υπάρχει μια σπάνια ασθένεια από την οποία πάσχει κάθε χρόνο και ένας ακόμη άνθρωπος σε όλον τον πλανήτη. Η ασθένεια έχει εμφανιστεί πριν από τρία χρόνια και προκαλεί φρικτούς πόνους αλλά δεν είναι θανατηφόρα. Επιστήμονες έχουν προτείνει να πειραματιστούν με επώδυνα πειράματα σε 10 μπονόμπο για τη δοκιμή ενός νέου φαρμάκου, το οποίο είναι πιθανό να κοστίσει τη ζωή στα πειραματόζωα και μπορεί να βοηθήσει στην παύση του πόνου των πασχόντων από την ασθένεια. Τι θα κάνατε αν ήσασταν μέλη επιτροπής για την έγκριση ή μη του πειράματος; Να χωριστείτε σε ομάδες-επιτροπές και να καταθέσετε την απόφασή σας αναφέροντας τους λόγους που σας οδήγησαν σ’ αυτήν. Σε περίπτωση διαφωνίας να ψηφίσετε (η επιτροπή αποφασίζει πλειοψηφικά).

Δραστηριότητα 2 Βιωματικό Εργαστήριο! Χωριστείτε σε 6 ομάδες: Α΄ ομάδα: Κυβερνητική επιτροπή Β΄ ομάδα: Εταιρία αλυκών Γ΄ ομάδα: Τοπική οικολογική οργάνωση Δ΄ ομάδα: Ένωση ψαράδων E΄ ομάδα: Εκπρόσωποι της τρόικα ΣΤ΄ ομάδα: Ένωση τουριστικών πρακτόρων Πρόβλημα: Μια εταιρία αλυκών ζητά από το κράτος τη διεύρυνση των εργασιών της στη λιμνοθάλασσα με την παραχώρηση (έναντι αντιτίμου) περιοχών με αλμυρόβαλτους. Οι ομάδες να οργανώσουν την επιχειρηματολογία τους προκειμένου να παρουσιαστούν ενώπιον της κυβερνητικής επιτροπής και να υποστηρίξουν τις θέσεις τους. Στο τέλος η κυβερνητική επιτροπή πρέπει να αποφασίσει αν θα παραχωρήσει ή όχι τις νέες περιοχές.

Δραστηριότητα 2 Βιωματικό εργαστήρι! Δ΄ ΦΑΣΗ Α΄ ΦΑΣΗ: Αφιερώστε 20 λεπτά η κάθε ομάδα για να προετοιμάσει τα επιχειρήματα που θα αναπτύξει ενώπιον της κυβερνητικής επιτροπής. Β΄ ΦΑΣΗ: Οι ομάδες αναπτύσσουν την επιχειρηματολογία τους ενώπιον της επιτροπής και παρούσης της ολομέλειας. Γ΄ ΦΑΣΗ: Η Κυβερνητική επιτροπή συζητά το θέμα μόνη της για 10 λεπτά και ανακοινώνει την αιτιολογημένη απόφασή της στους εμπλεκόμενους φορείς (στις άλλες ομάδες). Δ΄ ΦΑΣΗ Ελεύθερη συζήτηση για το θέμα.