Επιμέλεια Εργασίας: Βάσω Κουρουγένη / Α3 Λυκείου Πειραματικό Λύκειο Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου Επιβλέπων Καθηγητής: Αθανάσιος Ι. Καλαμάτας Επιμέλεια Εργασίας: Βάσω Κουρουγένη / Α3 Λυκείου Θέμα: Αναζητώντας τον Κ. Π. Καβάφη Διαβάζοντας το βιβλίο του Γιάννη Δάλλα, Ο Ελληνισμός και η Θεολογία στον Καβάφη…

Μία οντότητα, μία κατάθεση ψυχής και πνεύματος Κ. Π. Καβάφης Μία οντότητα, μία κατάθεση ψυχής και πνεύματος

Αυτοβιογραφία «Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλ' εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια, σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ. Μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επεσκέφθην την χωράν αυτήν μεγάλος, άλλα δια μικρόν χρονικό διάστημα. Διέμεινα και στην Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολι. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια πού δεν επήγα. Ή τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το Υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά, και ολίγα Ιταλικά».   Το αυτοβιογραφικό αυτό σημείωμα του Καβάφη, δημοσιευμένο το 1924, υπογραμμίζει με τρόπο αναμφισβήτητο τον οικουμενισμό και την καθολικότητα που διέπει την ποίηση του. Ο Καβάφης, αφού στοχάστηκε τη μοίρα του ανθρώπου γενικά, αλλά και στην ιστορική της διάσταση, με το πολυδιάστατο ποιητικό του ταλέντο συνέβαλε στη δημιουργία μιας οικουμενικού χαρακτήρα ποιητικής γραφής, η οποία κατακτά τον αναγνώστη πέρα από τον χώρο, τη γλώσσα ή τον χρόνο.

Η φύση των ποιημάτων Ως γνωστόν, ο Καβάφης έμεινε στην ιστορία, κυρίως λόγω της ιδιαίτερης γλώσσας και στιχουργικής μορφής των ποιημάτων του, ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι: ιδιότυπη καβαφική γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης εξαιρετικά απλός, λιτός, πυκνός και αντιρητορικός λόγος. Η διατύπωση είναι σαφής και ακριβής, συνήθως χωρίς πλούσια εκφραστικά μέσα ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. εξαιρετικά σύντομα ποιήματα, κυρίως μοντέρνα/νεωτερικά ιαμβικός ρυθμός αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ομοιοκαταληξίας ιδιαίτερη σημασία στα σημεία στίξης: παίζουν ρόλο για το νόημα ή λειτουργούν ως οδηγίες απαγγελίας Τα θέματα αντλούνται από την ιστορία και τις προσωπικές εμπειρίες.

Μικρό σε όγκο, αλλά τεράστιο σε επίδραση, το ποιητικό έργο του Καβάφη Ο Κωνσταντίνος Καβάφης είχε πάντοτε την πρόθεση να μεταδίδει με την ποίησή του σημαντικά μηνύματα προς τους αναγνώστες του. Η ποίησή του είναι συχνά φορέας ηθικών μηνυμάτων και συμβουλών για την ενδεδειγμένη στάση ζωής των ατόμων, αποπνέοντας μια έντονη διάθεση διδακτισμού, κάτι που θα μπορούσε να αναιρέσει την ποιητικότητα του έργου του, αν ο ποιητής δε φρόντιζε να συγκαλύψει το διδακτισμό αυτό με μια εμπνευσμένη αξιοποίηση της ιστορίας και των αρχαιοελληνικών μύθων. Τα ποιήματά του, ανάλογα με το θέμα τους, διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: α) διδακτικά ή φιλοσοφικά, β) ιστορικά και γ) αισθησιακά – ερωτικά ποιήματα.

Ο ποιητής της αξιοπρέπειας Για τον Καβάφη η διατήρηση του αυτοσεβασμού και της αξιοπρέπειας είναι από τα πλέον σημαντικά στοιχεία για έναν άνθρωπο και γι’ αυτό πιστεύει ότι ακόμη κι όταν βρισκόμαστε μπροστά στις μεγαλύτερες απώλειες της ζωής μας, θα πρέπει να διατηρούμε την αυτοκυριαρχία μας και να μην καταφεύγουμε σε θρήνους και παρακάλια, που αφενός δεν μπορούν να αποτρέψουν την καταστροφή και αφετέρου μας στοιχίζουν το πολυτιμότερο απόκτημά μας, την αξιοπρέπεια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ποιήματα ΄΄Ιθάκη΄΄, ΄΄Τείχη΄΄ ΄΄Θερμοπύλες΄΄, ΄΄Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον΄΄. Επίσης, στο ποίημα ΄΄Όσο μπορείς΄΄, τονίζεται η ηθική στάση ζωής που πρέπει να τηρεί ο άνθρωπος για να διατηρήσει την αξιοπρέπεια του. Ο ποιητής επισημαίνει ότι σε μια ανούσια και ρηχή κοινωνική ζωή, οι συναθροίσεις και οι εκδηλώσεις, όπου οι άνθρωποι λειτουργούν ως μάζα, η επικοινωνία τους είναι απρόσωπη, έχουν συμβατικές, ανούσιες σχέσεις και συναναστροφές με ανθρώπους ρηχούς, ηθικά μικρούς και ψυχικά κενούς.

Η αγάπη για την ιστορία Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αγαπούσε ιδιαίτερα την ιστορία, μελετούσε συνεχώς ιστορικά βιβλία και ήταν βαθύς γνώστης των γεγονότων της ελληνιστικής και της βυζαντινής περιόδου. Η αγάπη του για την ιστορία μάλιστα είχε ως απόρροια τη δημιουργία αρκετών ποιημάτων που είτε έχουν ως βάση τους ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα είτε έχουν συντεθεί έτσι ώστε να θυμίζουν κάποια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, χωρίς όμως να αναφέρονται σε κάποιο υπαρκτό πρόσωπο ή γεγονός. Ο Καβάφης στα ποιήματά του όπως «Αλεξανδρινοί Βασιλείς», «Καισαρίων», «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» και άλλα, αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιστορία για να αντλήσει συμπεριφορές, περιστατικά και γεγονότα που εν δυνάμει μπορούν να λειτουργήσουν ως φορείς σημαντικών μηνυμάτων για το σύγχρονο αναγνώστη.

Έρωτας και αισθησιασμός Έρωτας και αισθησιασμός Σε αρκετά ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη είναι διάχυτος ο ερωτισμός, κάνοντας αναφορά ιδιαίτερα στον έρωτα μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου, εναλλάσσοντας όμως τον τρόπο με τον οποίο οι ήρωές του αντιμετωπίζουν την ερωτική τους επιλογή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός ερωτικού ποιήματος είναι το «Γκρίζα». Η εξύμνηση της ομορφιάς αποτελεί, άλλωστε, βασική θεματική για τον ποιητή μας, ο οποίος αρκετά συχνά αφιερώνει τους στίχους τους σε όμορφους νέους, οι οποίοι μαγνητίζουν τη φαντασία του. Μια τέτοια αποτύπωση της ομορφιάς βρίσκουμε στο ποίημα «Ήλθε για να διαβάσει». Οι ενοχές βέβαια για το είδος της ερωτικής επιλογής δεν είναι κάτι που ο ποιητής αποφεύγει ή αποκρύπτει, έτσι μοιραία βάζει τους ήρωές του να προβληματίζονται για τις επιλογές τους και για τον αντίκτυπο που έχουν αυτές στην κοινωνία που ζουν. Τέτοιος προβληματισμός απαντάται στο ποίημα «Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών».

Εγκλωβισμός και απαισιοδοξία Πολλά από τα ποιήματά του ποιητή τα διακατέχει μια απαισιόδοξη στάση που παίρνει κάθε φορά διαφορετική μορφή. Ο Καβάφης παρουσιάζει ως δεδομένη την εμφάνιση των προβλημάτων και μοιάζει να θεωρεί δεδομένη και την πτώση των ανθρώπων, που δεν μπορούν να ξεφύγουν από τη μοίρα τους όσο κι αν προσπαθούν. Ο ποιητής δε μένει μόνο στους περιορισμούς που μας θέτουν οι άλλοι και στη δική μας αδυναμία να ξεφύγουμε από τα λάθη μας, έρχεται και μας αποκλείει κάθε δυνατότητα ευτυχίας και επιτυχίας, παρομοιάζοντας τις προσπάθειές μας με τις μάταιες προσπάθειες των Τρώων. Στο αντίστοιχο ποίημα ο Καβάφης ολοκληρώνει την εικόνα εγκλωβισμού των ανθρώπων, δηλώνοντας ότι πέρα από κάθε προσδοκία, πέρα από κάθε ελπίδα που έχουμε, όλες μας οι προσπάθειες είναι καταδικασμένες να καταλήξουν σε αποτυχία.

Ελληνισμός και Θεολογία Ο Βυζαντινισμός, ο Ελληνισμός δονούν τις ευαίσθητες χορδές της καρδιάς του ποιητή. Για τον Αλεξανδρινό ποιητή δεν υπήρχε δίλημμα για το αν θα χαρακτήριζε τον εαυτό του ιωνικό η βυζαντινό, επειδή όπως ο ίδιος σημειώνει: «Είμαι κί εγώ Ελληνικός. Προσοχή, όχι Έλλην, ούτε Ελληνίζων αλλά, Ελληνικός» Η ελληνική πολιτισμική ταυτότητα αποτελείται από την ετερογένεια – αντιφατικότητα – τραγικότητα. Αισθησιακές απολαύσεις, θεϊκό σε μέθεξη με μυστικιστικές/ηδονιστικές  λατρευτικές εκδηλώσεις, λιτή και ταπεινή διαβίωση χωρίς εντυπωσιασμούς, θεοσέβεια, ευλάβεια, πίστη στην προσευχή, μετάνοια, σεμνότητα, καλαισθησία, ορίζουν το Ελληνικόν. Μέσα από την περιπέτεια αυτή της ιστορίας και του πνεύματος βλέπουμε να γεννάται και η θεολογία του Καβάφη. Η σύγκρουση παγανισμού και χριστιανισμού, όπως και του Ελληνισμού με τη Ρώμη, βρίσκονται από ενωρίς στο κέντρο της ιστορικής αίσθησης του Καβάφη. Ο ποιητής αναφέρει την Εκκλησία ως εκκλησία των Γραικών και όχι των Ελλήνων, δείχνοντας έτσι ότι ταυτίζει τον Ελληνισμό με το Χριστιανισμό. Το χριστιανικό στοιχείο αγγίζει τον ιστορικό ποιητή. Στο ποίημα “Μανουήλ Κομνηνός”, το τελετουργικό που περιγράφεται αναδεικνύει την κυριαρχία του αγώνα κατά των παθών και της αμαρτίας, αλλά και την επιθυμία για μετάνοια απέναντι σε αμαρτήματα.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας Βιβλιογραφία Μάντης Κ., (Έκδοση στις 28 Μαΐου 2013 - 9: 37 π.μ.), Εργασίες για τον Καβάφη (Modern Greek A Level), (Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://latistor.blogspot.gr/2010/03/blog-post_7617.html?showComment=1369723047447#c6996438850149183709 ) Σακκέτος Ά., (Έκδοση στις 12/07/11 17:08), Υπάρχει λοιπόν και ο άγνωστος βυζαντινός Καβάφης;, (Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://www.sakketosaggelos.gr/Article/709/ ) Συνέδριο/ Καβάφης (Επιλεγμένα από το μπλογκ του Γιάννη Η. Χάρη), (Έκδοση τον Απριλίο 15, 2013), (Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: https://rakis1.wordpress.com/2013/04/15/%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%AD%CE%B4%CF%81%CE%B9%CE%BF-%CE%BA%CE%B1%CE%B2%CE%AC%CF%86%CE%B7%CF%82/ ) Δάλλας Γ., (Εκδόσεις στιγμή 1986), Ο ελληνισμός και η θεολογία στον Καβάφη, Ειρήνης Α. Αρτέμη (ΜΡhil. Θεολογίας Αθήνας, υποψηφίας διδάκτορος), (ΑΘΗΝΑ 2004), Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ, (Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://www.egolpion.net/kavafis.el.aspx )