ΕΝΟΤΗΤΑ 15 ι 513-630

Α. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του απομακρύνονται από τη σπηλιά και επιβιβάζονται στο πλοίο τους (513-524). Β. Ο Οδυσσέας προκαλεί τον Πολύφημο και εκείνος αντιδρά με οργή (527-597). Γ. Η συνάντηση με τους υπόλοιπους συντρόφους και η αναχώρηση από τη χώρα των κυκλώπων (608-630). Ενότητες

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ι ραψωδία: Κίκκονες, Λωτοφάγοι, Κύκλωπες (video της Ελένης Μουτάφη) Πολυμεσικό υλικό

Ο Οδυσσέας οδηγείται στην ύβρη Στην αρχή θριαμβολογεί, μετά γίνεται υπεροπτικός, στη συνέχεια γίνεται προσβλητικός και τέλος αλαζονικός προσβάλλοντας τον Ποσειδώνα. Ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και φτάνει έτσι στην ύβρη. Η ύβρις του Οδυσσέα αποτελεί σημαντικό στοιχείο της δομής της Οδύσσειας. Με βάση αυτήν ο ποιητής οργανώνει το μύθο του αλλά και αναδεικνύει τη θεμελιώδη ηθική αρχή του έργου του: όποιος ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και φέρεται αλαζονικά τιμωρείται. Επομένως, οι συμφορές και τα βάσανα του Οδυσσέα είναι η τιμωρία του για την ύβριν που διέπραξε.

Η πορεία προς την ύβρη Η πορεία του ήρωα προς την ύβρη είναι κλιμακούμενη. Δηλαδή η έντασή της κορυφώνεται σταδιακά κατά τη μετάβαση από τη μια φάση στην άλλη. Σε κάθε φάση διακρίνεται μια δράση του Οδυσσέα και μία αντίδραση του Πολύφημου. Η κλιμακούμενη πορεία του Οδυσσέα προς την ύβρη έχει ψυχολογική εξήγηση: η αίσθηση της προσωπικής επιτυχίας (εξαπάτησε- τύφλωσε –αποδυνάμωσε ένα γίγαντα) τον κάνει να θέλει, ως επικός ήρωας, να πανηγυρίσει για τη νίκη του αλλά και να εκδικηθεί για την απώλεια των έξι συντρόφων του.

ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΟΔΥΣΣΕΑ - ΠΟΛΥΦΗΜΟΥ Α φάση: 529- 534 ΔΡΑΣΗ: Ο ήρωας θριαμβολογεί, καυχιέται, χλευάζοντας τον ηττημένο αντίπαλο και υπογραμμίζοντας τη γενναιότητά του και τη δίκαιη τιμωρία του κύκλωπα, την οποία αποδίδει στον Ξένιο Δία και τους θεούς. ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ: Οργισμένος ο Πολύφημος αντιδρά με πρωτόγονο τρόπο. Ρίχνει προς το πλοίο του Οδυσσέα «μια κορυφή ψηλού βουνού», που απείλησε το καράβι. Β φάση: 547=563 ΔΡΑΣΗ: Ο Οδυσσέας, εξοργισμένος και παρά τις αποτρεπτικές συμβουλές των συντρόφων του, αποκαλύπτει στον Κύκλωπα την ταυτότητά του, με όλους τους επίσημους τίτλους της, και υπογραμμίζει ότι η τύφλωσή του είναι δικό του έργο. ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ: Ενεργοποιείται η μνήμη του Πολύφημου: θυμάται μια παλιά προφητεία, σύμφωνα με την οποία θα τυφλωνόταν από κάποιον Οδυσσέα. Τέλος, λέει ότι θα ζητήσει από τον πατέρα του τον Ποσειδώνα να τον γιατρέψει. Γ φάση: 582-584 ΔΡΑΣΗ: Ο Οδυσσέας δεν συγκρατείται: λέει ότι επιθυμεί το θάνατο του Πολύφημου και προσβάλλει το μεγάλο θεό της θάλασσας τονίζοντας πως ούτε κι αυτός δεν μπορεί να γιατρέψει την τύφλωση του Πολύφημου. Με τον τρόπο αυτό ο Οδυσσέας ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια, διαπράττει δηλαδή «ύβριν». ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ: Ο Πολύφημος παρακαλεί τον πατέρα του Ποσειδώνα να τον εισακούσει και απευθύνει μια διαζευκτική κατάρα στον Οδυσσέα: είτε να μην επιστρέψει ποτέ στην πατρίδα του είτε, αν η μοίρα του έχει ορίσει να επιστρέψει στον τόπο του, να νοστήσει με μεγάλη καθυστέρηση, μόνος, χωρίς συντρόφους, με ξένο καράβι και να αντιμετωπίσει νέες συμφορές στην πατρίδα.

O Kύκλωπας «κόβει μια κορυφή ψηλού βουνού και πάνω μας τη ρίχνει».

ΥΒΡΙΣΝΕΜΕΣΙΣΤΙΣΙΣ Η έννοια «ύβρις»είναι γνώρισμα μιας θεοφοβούμενης κοινωνίας που διακρίνει το δίκαιο από το άδικο και γνωρίζει τα όριά της σε σχέση με τους θεούς. Ύβρη διαπράττουν όσοι αδικούν ή προσβάλλουν τους θεούς ή τους συνανθρώπους τους. Συνήθως η ύβρις εκδηλώνεται σε στιγμές στις οποίες ο άνθρωπος αισθάνεται υπερήφανος για την επιτυχία του, οπότε υπερβαίνει τα όριά του. Η υπέρβαση αυτή προκαλεί την οργή (νέμεση) των θεών ή και των ανθρώπων. Άμεση συνέπεια της νέμεσης είναι η τιμωρία (τίση) Ο Οδυσσέας δείχνει ασέβεια και περιφρόνηση απέναντι στο θεό Ποσειδώνα, δηλαδή διαπράττει ύβριν. Ακολουθούν οι οδυνηρές συνέπειες για τον ήρωα: Ο Δίας είναι εξοργισμένος (νέμεση) από την αλαζονεία του ήρωα και απορρίπτει τη θυσία που προσφέρει προς τιμήν του ο Οδυσσέας. Ο Δίας ορίζει την τιμωρία (τίση) του Οδυσσέα.

ΥΒΡΙΣΝΕΜΕΣΙΣΤΙΣΙΣ Συμπληρώστε τα κενά της παραγράφου, αφού θυμηθείτε ότι: υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας/αδικώντας θεούς ή/και ανθρώπους. H υπέρβαση αυτή/η ύβρη προκαλεί την οργή των θεών/τη νέμεση, και ακολουθεί η τιμωρία/η τίση. O Oδυσσέας έγινε υβριστής όταν ..................................................................................................... και ο Δίας έδειξε τη δυσαρέσκειά του όταν ..................................................................................................... και όρισε ως τιμωρία του ήρωα .....................................................................................................

Το ήθος του Οδυσσέα στην Κυκλώπεια Στην «Κυκλώπεια» ο Οδυσσέας παρουσιάζεται με όλες σχεδόν τις βασικές ιδιότητές του: στη σπηλιά του Πολύφημου παρουσιάζεται με τόλμη και ερευνητική διάθεση. Όταν συνειδητοποιεί ότι ο Πολύφημος δε σέβεται τον ιερό θεσμό της φιλοξενίας, γίνεται επιφυλακτικός και αρχίζει να παίρνει προφυλάξεις δίνοντας ψεύτικες πληροφορίες για το καράβι του. Εξοργίζεται από την απώλεια των συντρόφων του και αντιπαραθέτει στην υπερφυσική δύναμη του Πολύφημου την ευστροφία και την επινοητικότητά του αναδεικνύοντας έτσι δυο βασικές ιδιότητές του: πολύτροπος και πολυμήχανος. Επιστρατεύει κάθε δολερό τέχνασμα (το κρασί, την τύφλωση, το πλαστό όνομα, τη φυγή κάτω από τα κριάρια»), εξουδετερώνει το γίγαντα και σώζεται με τους υπόλοιπους έξι συντρόφους (φιλέταιρος). Μετά τη θριαμβευτική του νίκη σε βάρος του Πολύφημου υπερηφανεύεται για το κατόρθωμά του, ως επικός ήρωας, αλλά δεν αποφεύγει την καυχησιολογία ούτε την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων και προσβάλλει τον Ποσειδώνα Γίνεται έτσι υβριστής. Γι’ αυτό ο Δίας, αντί να δεχτεί τη θυσία του, καθορίζει την τιμωρία του. Στη συνέχεια ο Οδυσσέας, πληρώνοντας το αμάρτημά του και αναπτύσσοντας καρτερία (υπομονή) στις συμφορές, θα αποδειχτεί και πολύπαθος και καρτερικός.

Ν. Χατζηκυριάκος Γκίκας

Παράλληλα κείμενα Ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης δραματοποιεί το επεισόδιο της «Κυκλώπειας» στο σατυρικό δράμα του Κύκλωψ με τρόπο κωμικό. Στο απόσπασμα που ακολουθεί παίρνουν μέρος ο Κύκλωπας, ο Οδυσσέας και ο χορός των Σατύρων, που παρουσιάζονται σαν αιχμάλωτοι κι αυτοί του Κύκλωπα.  Ευριπίδης, Κύκλωψ, στ. <665-709>, μτφρ. Κ. Τοπούζης, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1993.

Παράλληλα κείμενα (για την κατάρα) Παράλληλα κείμενα (για την κατάρα) Δημοτικό, «Του γιοφυριού της Άρτας» στ. 35-42: Η κατάρα της Λυγερής «Αλίμονο στη μοίρα μας, κρίμα στο ριζικό μας! Τρεις αδερφάδες είμαστε, κι οι τρεις κακογραμμένες, η μια ’χτισε το Δούναβη, κι η άλλη τον Αφράτη, κι εγώ η πλιο στερνότερη της Άρτας το γιοφύρι. Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρι, κι ως πέφτουν τα δεντρόφυλλα, να πέφτουν οι διαβάτες».  Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ' Γυμνασίου, Ενότητα 1: «Δημοτικά Τραγούδια», Αθήνα: ΟΕΔΒ 2007 Όμηρος, Ιλιάδα Α 37-42: Ο ιερέας Χρύσης ζητά από τον θεό Απόλλωνα την τιμωρία των Αχαιών  «Άκουσέ με, αργυρότοξε, της Χρύσης και της θείας  Κίλλας προστάτη, κύριε στην Τένεδο, Σμινθέα, εάν σου έκτισα ναόν να χαίρεται η καρδιά σου,  εάν ποτέ σου έκαψα μεριά καλοθρεμμένα  ταύρων κι ερίφων, τούτον μου τον πόθον τελείωσέ μου·  τα βέλη σου στους Δαναούς τα δάκρυά μου ας πλερώσουν». Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα, Β' Γυμνασίου, μτφ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, Αθήνα: ΟΕΔΒ 2010