ΙΣΧΥΡΩΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΥΔΑΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Γιάννης Κουβόπουλος, Πολ. Μηχανικός MS ΔΕΗ/ΔΑΥΕ

Εισαγωγή Η Οδηγία ανοίγει νέους δρόμους στη διαχείριση των νερών Πρόκληση: Να ξεπερασθούν με επιτυχία αντικειμενικές δυσκολίες, αλλά και ασάφειες και ελλείψεις που μπορεί να αναδειχθούν κατά την εφαρμογή της Ιδιαίτερη περιοχή που χρειάζεται παραπέρα δουλειά, για να προωθηθεί η πλήρης κατανόηση και συνεκτική εφαρμογή της Ο., είναι τα ΙΤΥΣ Δράση: Απρίλιος 2000: HMWB Project

Ορισμοί και σημεία - κλειδιά της Οδηγίας... Ιδιαιτέρως τροποποιημένο υδατικό σύστημα: Σύστημα επιφανειακών υδάτων, φυσικό Ουσιαστική μεταβολή χαρακτήρα λόγω φυσικών αλλοιώσεων από ανθρώπινη δράση Προϋποθέσεις (Άρθρο 4 παρά. 3): οι αναγκαίες μεταβολές στα Υ/Μ χαρακτηριστικά του συστήματος για την επίτευξη καλής οικολογικής κατάστασης θα προκαλούσαν σημαντικές επιπτώσεις σε χρήσιμους στόχους που τους εξυπηρετούν τα τροποποιημένα χαρακτηριστικά. άλλες πολύ καλλίτερες περιβαλλοντικές επιλογές είναι τεχνικώς αδύνατες ή έχουν δυσανάλογο κόστος Ορίζεται από το ΚΜ σύμφωνα με Παράρτημα ΙΙ

...Ορισμοί και σημεία - κλειδιά της Οδηγίας... Ιδιαιτέρως τροποποιημένο υδατικό σύστημα (συνέχεια): Προθεσμίες: σε επίπεδο αναγνώρισης το 2004, χαρακτηρισμός με το Σχέδιο Διαχείρισης το 2009, τακτικές αναθεωρήσεις ανά εξαετία. Τεχνητό υδατικό σύστημα: δημιουργείται με δραστηριότητα του ανθρώπου ως προς τον τρόπο αντιμετώπισής του από την Οδηγία δεν διαφοροποιείται από το ΙΤΥΣ.

...Ορισμοί και σημεία - κλειδιά της Οδηγίας... Οικολογικό δυναμικό: Η οικολογική κατάσταση ενός τεχνητού ή ΙΤΥΣ Ταξινομείται (πίνακας 1.2.5 Παράρτημα V) σε “μέτριο”, “καλό” και “μέγιστο” Μέτρο για την ταξινόμηση αποτελεί η κατάσταση του πλέον συγκρίσιμου με το εξεταζόμενο τύπου συστήματος, λαμβανομένων υπόψη των φυσικών συνθηκών που απορρέουν από τα ιδιαιτέρως τροποποιημένα χαρακτηριστικά «Μέγιστο», όταν έχουν ληφθεί όλα τα μέτρα για τη βέλτιστη προσέγγιση στο οικολογικό συνεχές. Το «καλό» ελαφρά μόνο υπολείπεται του μέγιστου

...Ορισμοί και σημεία - κλειδιά της Οδηγίας Περιβαλλοντικοί στόχοι (Άρθρο 4 παρά. 1 (α)(iii)): Προκειμένου περί τεχνητών και ΙΤΥΣ, η επίτευξη καλού οικολογικού δυναμικού και καλής χημικής κατάστασης Η Ο. δεν κάνει εξαίρεση για τα ΙΤΥΣ ως προς τους στόχους. Αντιθέτως, αναγνωρίζοντας τη διαφορετικότητα και χρησιμότητα των ΙΤΥΣ, θεσπίζει και γι αυτά περιβαλλοντικούς στόχους και συνθήκες αναφοράς, κατ’ αναλογία με τα υπόλοιπα επιφανειακά ΥΣ (Αιτιολογημένη) χαλάρωση από τους περιβ. στόχους υπάρχει αλλού (Άρθρο 4 παρά. 5). Σύγχυση διατυπώσεων??

Στοιχεία του HMWB Project... Χρονική διάρκεια: Δύο έτη Σκοπός: Να συντεθούν εμπειρίες αναφορικά με τον προσδιορισμό των HMWB και να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με τη διαπίστωση των συνθηκών που αντιστοιχούν στο μέγιστο και στο καλό οικολογικό δυναμικό αυτών των συστημάτων. Τα ΚΜ θα μοιρασθούν ανάμεσά τους την πληροφόρηση και τις εμπειρίες που θα αποκτηθούν, ώστε να προετοιμασθούν για την εφαρμογή της Οδηγίας. Μεθοδολογία: Η παραγωγή μελετών περίπτωσης. Σύνθεση των αποτελεσμάτων και παραγωγή κειμένου οδηγιών.

...Στοιχεία του HMWB Project... Διοίκηση: Πρωτεύων ρόλος στις UK και D, συν Επιτροπή Διεύθυνσης από κάθε ΚΜ με μελέτη περίπτωσης, συν NL, Ι και GR. Χρηματοδότηση: Κάθε χώρα αναλαμβάνει τα δικά της έξοδα Συμμετοχή: Συμμετέχουν δώδεκα ΚΜ και η Ν, με τριάντα δύο μελέτες περίπτωσης που κατανέμονται σε τρεις υποομάδες. GR συμμετέσχε με τη μελέτη περίπτωσης του π. Νέστου

...Στοιχεία του HMWB Project... Πρόοδος: Μέχρι σήμερα έχουν συνταχθεί μια σειρά από ερευνητικά κείμενα εργασίας αναφερόμενα μεταξύ άλλων Στη στρατηγική προσδιορισμού των ΙΤΥΣ Στον τρόπο προσέγγισης μέσω των μελετών περίπτωσης Στον προσδιορισμό των πιέσεων και των φυσικών μεταβολών Στην εκτίμηση της βιολογικής κατάστασης Στον τρόπο αναγνώρισης και προσδιορισμού ενός υδατικού συστήματος ως ΙΤΥΣ Στις οικονομικές πλευρές της διαδικασίας προσδιορισμού Στις έννοιες του μεγίστου και του καλού οικολογικού δυναμικού. Επίσης, συντάχθηκαν κοινές προδιαγραφές για τις μελέτες περίπτωσης.

...Στοιχεία του HMWB Project Επόμενα βήματα Βερολίνο 30-31 Μαΐου: Συνθετική έκθεση των μελετών περίπτωσης και σχέδιο οδηγιών. 20-21 Ιουνίου: Οριστικοποίηση των ανωτέρω από την Ομάδα Εργασίας. Σεπτέμβριος: Παρουσίαση στην Ομάδα Συντονισμού. Δεκέμβριος: Παρουσίαση στους Διευθυντές Νερών.

Κριτήρια προσδιορισμού των ΙΤΥΣ... Αναπτύχθηκαν στα πλαίσια HMWB Project, κατ’ αρχήν για την εκπόνηση των μελετών περίπτωσης, για την αναγνώριση των ΙΤΥΣ και για τον ορισμό του οικολογικού δυναμικού Κάθε μη τεχνητό επιφανειακό ΥΣ θα αντιμετωπίζεται κατ’ αρχήν ως ατροποποίητο και η συνθήκη αναφοράς θα είναι η υψηλή οικολογική κατάσταση Εάν στο ΣΔ αποδειχθεί επιτεύξιμος στα 15 χρόνια ο στόχος της καλής οικολογικής κατάστασης, δεν απαιτείται να προσδιορισθεί το σύστημα ως ΙΤΥΣ Αν όχι, αιτία = φυσικές μεταβολές? Αν ναι, => ΙΤΥΣ, υπό τον όρο των τεστ Άρθρου 4 παρά. 3(α) και (β)

...Κριτήρια προσδιορισμού των ΙΤΥΣ... Εφαρμογή κατά τμήματα: Όπου οι μεταβολές που έχουν υποστεί τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός συστήματος δεν καταλαμβάνουν όλη την έκτασή του, μπορεί να ενδείκνυται η υποδιαίρεσή του σε δύο (ή περισσότερα) υποσυστήματα, ένα φυσικό και ένα ΙΤΥΣ, όπου το φυσικό δεν αποκλείεται να επηρεάζεται οικολογικώς από το ΙΤΥΣ Οι προϋποθέσεις του Μ.ΟΙΚ.Δ. προβλέπεται να εξαχθούν εξατομικευμένες για τα ΙΤΥΣ, από συγκρίσιμα φυσικά συστήματα νερού, λαμβάνοντας υπόψη τις υφιστάμενες χρήσεις. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν μοντέλα. Στην έννοια του Μ.ΟΙΚ.Δ. περιέχεται η συνθήκη ότι έχουν παρθεί όλα τα μέτρα για τη βέλτιστη προσέγγιση στο οικολογικό συνεχές. Για τα Φ/Χ χαρακτηριστικά, ισχύουν οι ίδιες απαιτήσεις όπως και για τα φυσικά συστήματα νερού.

...Κριτήρια προσδιορισμού των ΙΤΥΣ Το καλό οικολογικό δυναμικό προϋποθέτει θεώρηση των πρακτικών μετριαστικών μέτρων (καλή περιβαλλοντική πρακτική) για την εξασφάλιση του οικολογικού συνεχούς (μετανάστευση, αναπαραγωγή και ανάπτυξη). Σε κάθε περίπτωση, οι οικολογικά αρνητικές συνθήκες που θεωρούνται μη αντιστρεπτές, λαμβάνονται υπόψη στην εκτίμηση των συνθηκών αναφοράς. Επομένως, το καθεστώς αναφοράς «μέγιστο οικολογικό δυναμικό", μπορεί να αποκλίνει έντονα από το καθεστώς αναφοράς «υψηλή οικολογική κατάσταση».

Πιέσεις και μεταβολές φυσικών χαρακτηριστικών

Υποδείξεις για την εκτίμηση της βιολογικής κατάστασης των ΙΤΥΣ... Ο τρόπος εκτίμησης της βιολογικής κατάστασης των ΥΣ είναι ακόμα αντικείμενο έρευνας. Για τις ανάγκες των μελετών περίπτωσης δεν θα καταστεί δυνατή η εκτίμηση των οικολογικών βλαβών με τον τρόπο που απαιτεί η Οδηγία. Προτείνεται μια αδρή εκτίμηση, βασιζόμενη όσο γίνεται στα διαθέσιμα δεδομένα και κατ’ ελάχιστον να χρησιμοποιούνται δύο βιολογικά ποιοτικά στοιχεία. Από τα στοιχεία του Παρ. V, τα μακροασπόνδυλα και η ιχθυοπανίδα είναι οι πιο κατάλληλοι δείκτες δομικών επεμβάσεων.

...Υποδείξεις για την εκτίμηση της βιολογικής κατάστασης των ΙΤΥΣ... Η χρήση των ασπόνδυλων είναι αρκετά διαδεδομένη και επιτρέπει μια πρώτη εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης. Αναφορικά με την ιχθυοπανίδα, δεν έχει αναπτυχθεί ορισμός της φυσικής της κατάστασης. Προτείνεται η εκτίμηση της σύνθεσης και αφθονίας των ειδών να γίνει βάσει ιστορικών δεδομένων ή βάσει της σύνθεσης που αναμένεται σε δεδομένες υδρομορφολογικές συνθήκες. Π.χ., κατά μήκος συνέχεια: ανάδρομα είδη ροή και υπόστρωμα αναπαραγωγής: ρεόφιλα είδη σύνδεση υδατίνων όγκων σε αλλουβιακά πεδία: φυτόφιλα είδη.

...Υποδείξεις για την εκτίμηση της βιολογικής κατάστασης των ΙΤΥΣ Για τις μεταβολές στάθμης ή τις διαταραχές που συνδέονται με χρήσεις όπως ύδρευση, ΥΗ παραγωγή, άρδευση, ναυσιπλοία, τα είδη μακροφύτων/ φυτοβένθους μπορούν να προσφέρουν ένα κατάλληλο μέτρο των επιπτώσεων.

Προβλήματα στην αναγνώριση ΥΣ και τον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ... Κατά την Οδηγία, ένας ποταμός περιλαμβάνει την κοίτη, τον δίαυλο και την παρόχθια ζώνη. Για την τελευταία δεν υπάρχει ορισμός και είναι ασαφές μέχρι πού εκτείνεται μέσα στο πλημμυρικό πεδίο.

...Προβλήματα στην αναγνώριση ΥΣ και τον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ... Κατά την αναγνώριση τμήματος ποταμού, παρουσιάζονται προβλήματα σχετικά με την κλίμακα υποδιαίρεσης: Με την εφαρμογή του συστήματος τυπολογίας, ο ποταμός χωρίζεται σε έναν αριθμό μονάδων (τύπων).

...Προβλήματα στην αναγνώριση ΥΣ και τον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ... Με την επιπλέον διάκριση υδρομορφολογικών μονάδων, όπως παραπόταμοι, κύριος κλάδος, αυξάνει περαιτέρω ο αριθμός των μονάδων.

...Προβλήματα στην αναγνώριση ΥΣ και τον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ... Χρειάζεται να ληφθεί υπόψη ο βαθμός που το σύστημα διαμορφώνει έναν συνεκτικό οικολογικό τύπο. Για τον προσδιορισμό τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς, είναι ενδεχόμενη η περαιτέρω διαίρεση. Η ανομοιομορφία στην κατανομή των πιέσεων - επιπτώσεων στο ΥΣ μπορεί να δημιουργήσει την ανάγκη περαιτέρω διάκρισης σε μονάδες ενεργού διαχείρισης.

...Προβλήματα στην αναγνώριση ΥΣ και τον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ... Κατά τον προσδιορισμό τμήματος ποταμού ως ΙΤΥΣ γεννάται η απορία ποιας έκτασης ή έντασης φυσικές μεταβολές πρέπει να υπάρχουν ώστε το όλον ή μέρος του ΥΣ (και ποιο;) να χαρακτηρίζεται ως ΙΤ. Μεταβολές μικρής κλίμακας μπορεί να έχουν ισχυρές αθροιστικές επιδράσεις κατάντη.

...Προβλήματα στην αναγνώριση ΥΣ και τον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ Η Οδηγία κάνει μνεία με τρόπο ισοδύναμο, των φυσικών μεταβολών και των αλλαγών στα υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά. Είναι σημαντικό να αποσαφηνισθεί εάν στο νόημα των φυσικών μεταβολών περιλαμβάνονται μόνον μορφολογικές ή και υδρολογικές μεταβολές. Π.χ. μία απλή αφαίρεση νερού μέσω υδροληψίας (υδρολογική μεταβολή χωρίς σημαντική φυσική αλλοίωση της μορφολογίας), δεν είναι σαφές αν οδηγεί σε χαρακτηρισμό ΙΤΥΣ. Η επιλογή του ενός ή του άλλου ορισμού επιτρέπει μιαν ευκαμψία στην εφαρμογή της διαδικασίας προσδιορισμού από τα ΚΜ, σε συνδυασμό με τη χρήση των προβλέψεων για λιγότερο αυστηρούς περιβαλλοντικούς όρους.

Τεχνικές αξιολόγησης κατά τη διαδικασία προσδιορισμού των ΙΤΥΣ... Από τα τεστ του Αρ. 4(3α) απορρέει η ανάγκη αξιολογήσεων: σημαντικές αρνητικές επιδράσεις στις χρήσεις τεχνική εφικτότητα καλλίτερες περιβαλλοντικές επιλογές δυσανάλογο κόστος

...Τεχνικές αξιολόγησης κατά τη διαδικασία προσδιορισμού των ΙΤΥΣ Προτείνονται τεχνικές με βαθμό πολυπλοκότητας αυξανόμενο αντίστοιχα με τις περιστάσεις: ποιοτική περιγραφή (ξεκάθαρες περιπτώσεις) διαβουλεύσεις (κατάλληλες για θεώρηση κοινωνικών ζητημάτων και τοπικών ή πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων) συζητήσεις εμπειρογνωμόνων (για τεκμηριωμένη και διαφανή αξιολόγηση των διαφόρων επιλογών) αξιολόγηση των λειτουργικών επιπτώσεων οικονομική αξιολόγηση, με συγκρίσεις κόστους των εναλλακτικών επιλογών, ή με συγκρίσεις κόστους-οφέλους των επιλογών.

Ελληνική μελέτη περίπτωσης: ποταμός Νέστος... Η GR συμμετέχει στο υποστηρικτικό πρόγραμμα HMWB με την εκπόνηση μελέτης για την περίπτωση του ποταμού Νέστου. Την ευθύνη της μελέτης ανέλαβε η ΔΕΗ, οι δραστηριότητες της οποίας (και όχι μόνον αυτής), συνδέονται με την παρουσία τροποποιημένων χαρακτηριστικών στο σύστημα του π. Νέστου. Η επιλογή του συγκεκριμένου ποταμού έγινε με κριτήριο όχι μόνο την παρουσία μεγάλων έργων υδροηλεκτρικού και αρδευτικού χαρακτήρα, αλλά και την επιπλέον περιπλοκή που παρουσιάζει η περίπτωση του ποταμού ως διεθνούς, προερχομένου από τρίτη, εκτός ΕΕ, χώρα. Η μελέτη εκπονήθηκε από το εξειδικευμένο γραφείο περιβαλλοντικών μελετών «Παρασκευόπουλος - Γεωργιάδης ΕΠΕ».

...Ελληνική μελέτη περίπτωσης: ποταμός Νέστος... Για την αναγνώριση, το υδατικό σύστημα χωρίσθηκε σε τέσσερις ενότητες, το τμήμα ανάντη των λιμνών, το σύστημα των τεχνητών λιμνών, το κατάντη τμήμα του ποταμού μέχρι την πεδινή ζώνη και το δελταϊκό σύστημα του Νέστου. Κατά τη διερεύνηση της κατάστασης του ποταμού σημαντική αδυναμία αναδείχθηκε στην αποτίμηση της οικολογικής κατάστασης λόγω έλλειψης βιολογικών δεδομένων και αδυναμίας ανεύρεσης υδατικού συστήματος αναφοράς για τον προσδιορισμό του ΜΟΔ, κυρίως όσον αφορά στην ενότητα των τεχνητών λιμνών.

Διαπιστώσεις - Προτάσεις... Δυσχερής η μετάβαση από τις γενικές διατυπώσεις της Οδηγίας στην εξειδικευμένη εφαρμογή της στο φυσικό μέσο. Ασάφειες, πολυσήμαντες διατυπώσεις και ερωτηματικά, θα απαντηθούν σταδιακά στην πράξη, μέσω της ανάδρασης νομοθεσία - εφαρμογή. Διαπιστώνεται η αναγκαιότητα της χρήσης της οικονομικής ανάλυσης στον προσδιορισμό των ΙΤΥΣ, για λόγους εξορθολογισμού και διαφάνειας των αποφάσεων. Σοβαρό πρόβλημα η έλλειψη δεδομένων και ιδιαιτέρως στον ελληνικό χώρο.

...Διαπιστώσεις - Προτάσεις Αναγκαία η έναρξη το ταχύτερο δυνατόν, ευρύτατου προγράμματος παρακολούθησης των σχετικών παραμέτρων. Ακόμα και η κατ’ αρχήν αναγνώριση των ΙΤΥΣ έως το 2004, είναι έργο πολύ μεγάλο για την υφιστάμενη υποδομή της χώρας μας, η οποία πρέπει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις τάχιστα. Δυσμενής η απουσία κεντρικού φορέα διαμόρφωσης υδατικής πολιτικής, η διασπορά των σχετικών αρμοδιοτήτων και η ανεπαρκής στελέχωση των υφισταμένων υπηρεσιών, για τα δεδομένα του έργου που έχουν μπροστά τους.