Η εκπαίδευση στην πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη Αλέξιος Πέτρου Πανεπιστήμιο Λευκωσίας

Ο σκοπός της εκπαίδευσης και οι παράγοντες που συντείνουν στην επίτευξη του σκοπού Ο σκοπός της εκπαίδευσης: η διαμόρφωση του ενάρετου πολίτη (αυτού που ασχολείται και που ανήκει στην πόλη) – έχει πρακτικό και ωφελιμιστικό χαρακτήρα: να φτιάξει καλούς πολίτες (ενεργούς) και ηγέτες Αριστοτέλης: Οι άνθρωποι γίνονται ενάρετοι μέσω της φύσης, της συνήθειας (έθος) και του λόγου (ορθολογική σκέψη) Η ανθρώπινη φύση αν και είναι ένας αναγκαίος παράγοντας, δεν είναι από μόνη της επαρκής για την απόκτηση της αρετής. Απαιτείται και η εκπαίδευση, για να τελειοποιήσουμε αυτό που μας παρέχεται από τη φύση μονάχα ως δυνατότητα, δεδομένου ότι «κάθε τέχνη και εκπαίδευση αποσκοπεί να αναπληρώσει αυτό που λείπει από τη φύση» (Πολιτικά: 1337a1-3) Ερώτημα: Ποιος ο ρόλος ενός φιλόσοφου στην πόλη; Για ποιο λόγο να υπάρχει αν απλά θεωρητικολογεί, και αν αυτό που κάνει δεν εξυπηρετεί την πόλη; Με ποιον τρόπο ο θεωρητικός λόγος μπορεί να εξυπηρετεί τον πρακτικό;

Αριστοτέλης: η εκπαίδευση έχει άλλον ένα σημαντικό ρόλο να επιτελέσει: να κάνει όσο το δυνατό πιο σαφείς τους σκοπούς των ανθρώπων. Όλοι οι άνθρωποι θέλουν να ζουν ενάρετα και να είναι ευδαίμονες, αλλά κάποιοι αντιλαμβάνονται την ευδαιμονία λανθασμένα. Οι άνθρωποι, θα πρέπει να αποσαφηνίσουν «το στόχο και τον σκοπό των πράξεών τους… [αλλά και] να βρουν ποιες είναι οι πράξεις εκείνες που οδηγούν στον εν λόγω σκοπό» (1331b27-29). Πρώτη θέση: Αποσκοπώντας στην καλλιέργεια ενός σώματος πολιτών «ο καθένας [δεν γίνεται να] φροντίζει για τα παιδιά του κατ’ ιδίαν και [να] τα διδάσκει ό,τι θέλει» (1337a22-26). Η εκπαίδευση θα πρέπει να είναι ομοιόμορφη και δημόσια. Άρα, δεν αρμόζει σε κανένα πολίτη να σκέφτεται μονάχα το προσωπικό του συμφέρον. Ο όρος «ιδιώτης πολίτης» φαίνεται οξύμωρος, διότι ο κάθε πολίτης είναι μέρος της πόλης και ανήκει στην πόλη. Έτσι, η δημόσια εκπαίδευση είναι αναγκαία για να διδάξει στους πολίτες πώς να θέτουν σε δευτερεύουσα μοίρα τα ιδιωτικά αγαθά και να νοιάζονται περισσότερο για τα δημόσια.

Η εκπαίδευση του ενάρετου πολίτη: ηθική και διανοητική Η εκπαίδευση του ενάρετου πολίτη: ηθική και διανοητική Μέσω της διαδικασίας του εθισμού κάποιος αποκτά την ηθική αρετή, και άλλος απελευθερώνεται από τις φυσικές του προδιαθέσεις. Ο εθισμός είναι αποτελεσματικός επειδή οι άνθρωποι απολαμβάνουν όχι μόνο ό,τι είναι φυσικό ή ό,τι είναι λογικό, αλλά και ό,τι συνηθίζουν. Αριστοτέλης: «οι άνθρωποι κάνουν με ευχαρίστηση πολλά πράγματα που δεν είναι από τη φύση τους ευχάριστα, μόλις εξοικειωθούν μαζί τους». (Ρητορική: 1369b17-18) H εγκράτεια και η δικαιοσύνη, συνήθως είναι συνήθεια εκείνων που ζουν ειρηνικά και άνετα (Πολιτικά, 1334a25), όσων δηλαδή καταπιάνονται με διανοητικές αναζητήσεις.

Ερώτημα: Σε τι θα πρέπει να εκπαιδεύονται οι νέοι; «Στα ωφέλιμα για τη ζωή, στα όσα αποσκοπούν στην ηθική αρετή ή στα περιττά (δηλαδή στις καθαρές θεωρίες)»; (1337a38-42) Οι πολίτες οφείλουν να ασχολούνται, αν και όχι υπερβολικά με τις «βάναυσες» εργασίες (1337b13) Ωστόσο θα πρέπει επίσης να είναι αντικείμενα διδαχής και κάποιες «ελευθέριες επιστήμες» και πρακτικές Από τις σπουδές θα πρέπει να αποκλείονται όλες οι βάναυσες ενασχολήσεις, δηλαδή όλες εκείνες οι τέχνες και τεχνικές που κάνουν χειρότερο το σώμα, αλλά και όλες εκείνες οι εργασίες που αποσκοπούν απλά στην απόκτηση χρημάτων, επειδή βασανίζουν το νου και τον κάνουν αδρανή και ταπεινό Φυσικά υπάρχουν και κάποια συγκεκριμένα πράγματα που θα πρέπει να μελετηθούν, όχι επειδή έχουν εργαλειακή αξία ή είναι αναγκαία, αλλά επειδή είναι «ελευθέρια και καλά» (1338a32) (δεν τα διευκρινίζει). Ωστόσο, η εκπαίδευση δεν πρέπει να είναι υπερβολικά εντατική, ακόμη και σε ό,τι αφορά τις «ελευθέριες επιστήμες» που αρμόζουν στους ελεύθερους πολίτες, αλλιώς θα προκύψουν επιβλαβείς συνέπειες (1337b17). Οι ελευθέριες επιστήμες για να είναι αληθινά ελεύθερες, θα πρέπει όποιος τις σπουδάζει να τις σπουδάζει είτε χάριν των φίλων του είτε αποσκοπώντας στην ηθική αρετή. Όποιος πάλι τις σπουδάζει χάριν άλλων ανθρώπων (όπως λ.χ. πράττει ο πολιτικός ή ο ηγέτης), συχνά ενεργεί ως θύμα ή δούλος, δηλαδή ως ανελεύθερος πολίτης (1337b18-21). Πάνω απ’ όλα, η εκπαίδευση θα πρέπει να αποσκοπεί στην προετοιμασία πολιτών που να πράττουν ό,τι είναι αναγκαίο και χρήσιμο, αλλά ακόμη περισσότερο… ό,τι είναι ενάρετο (1337b1-3). Ο Αριστοτέλης σχολιάζει τέσσερα ελευθέρια μαθήματα που θεωρεί πως οφείλουν οι νέοι να διδαχθούν: ανάγνωση και γραφή, γυμναστική, ιχνογραφία και μουσική.

Ανάγνωση και γραφή Το μάθημα αυτό είναι χρήσιμο αλλά και απαραίτητο και «θα πρέπει οι νέοι να το διδαχθούν [όλοι], όχι μόνο λόγω της χρησιμότητάς του… αλλά κυρίως επειδή μπορεί να οδηγήσει σε πολλούς άλλους κλάδους της γνώσης» (1338a39-41). Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι το μάθημα αυτό είναι χρήσιμο και αναμφίβολα βοηθητικό για τις υψηλότερες αναζητήσεις, δεν μπορεί να βοηθήσει εκείνους που το μελετούν με τρόπο δουλικό.

Γυμναστική Η γυμναστική θα πρέπει να διδαχθεί επειδή συμβάλλει στην ανδρεία (1337b26). Η εκγύμναση του σώματος, υπό τον όρο ότι δεν γίνεται σε υπερβολικό βαθμό, προάγει την ανάπτυξη της ηθικής αρετής –ακόμη ένα παράδειγμα πως τα κατώτερα υπάρχουν χάριν των ανωτέρων.

Σχέδιο Ένας μαθητής οφείλει να μάθει να σχεδιάζει, διότι «η σπουδή αυτή μαθαίνει το άτομο να παρατηρεί τη σωματική ομορφιά.» (1338b2-4) Ωστόσο, το μάθημα αυτό δεν θα πρέπει να διδαχθεί για να κρίνουμε τα έργα των άλλων (1338a19), αλλά επειδή μυεί τους ανθρώπους στη θεωρητική ζωή, στο βαθμό που συμβάλλει στην εκτίμηση του ωραίου.

Μουσική Μπορεί «να εξυπηρετήσει στη διάπλαση του ήθους και της ψυχής» (1340a5-6). Η μουσική ενθουσιάζει τις ψυχές μας και ότι ο ενθουσιασμός είναι πάθος της ψυχής που σχετίζεται με το ήθος. Εγείρει την ευχαρίστηση και, στο βαθμό που αρετή σημαίνει «να χαίρεται κάποιος και να αγαπά και να μισεί με το σωστό τρόπο» (1340a15-16), μας παρέχει τη δυνατότητα να εξασκήσουμε την αρετή, νιώθοντας ηδονή από την αναπαράσταση των ενάρετων ηθών και των αγαθών πράξεων (1340a18). Η μουσική μπορεί να εθίσει κάποιον «στο να λυπάται και να χαίρεται με τις αναπαραστάσεις της πραγματικότητας» (1340a11-25). Τα παιδιά, λοιπόν, οφείλουν να μάθουν να παίζουν μουσικά όργανα για τον ίδιο λόγο που στα νήπια δίνονται οι κουδουνίστρες --προκειμένου να απασχολούνται και να μην δημιουργούν προβλήματα-- αλλά δεν πρέπει να αφιερώνουν πάρα πολύ χρόνο σε αυτά (1341b30-34). Ωστόσο, σημειώνει ότι το παίξιμο του αυλού, που αποκλείει την απαγγελία, αντίκειται προς την παιδεία, καθώς σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποταθεί στο έλλογο μέρος της ψυχής και ως εκ τούτου δεν έχει καμία επίδραση στο νοητικό (1341a25-27). To να γίνεται κάποιος επαγγελματίας μουσικός, αυτό είναι μια στάση δουλική και ενδέχεται να εκχυδαΐσει ή να παραμορφώσει το σώμα, κατά τέτοιο τρόπο που δεν αρμόζει στους ελεύθερους πολίτες (1339b7-10 και 1341a4-9).

Τα ελευθέρια ή τα «αχρείαστα» μαθήματα: ο σκοπός της σχόλης Αυτά τα μαθήματα, θα πρέπει να τα παρακολουθούμε και να τα κάνουμε κτήμα μας για δικό μας όφελος, σε αντίθεση με εκείνα που θα πρέπει να διδαχθούμε για χάρη των άλλων ή της εργασίας (1338a9-14). Θα πρέπει να τα επιδιώκουμε χωρίς να υπάρχει κάποιος άλλος σκοπός πέραν της ίδιας της ευχαρίστησης που λαμβάνουμε από αυτά. Η σχόλη ή οι ελευθέριες ενασχολήσεις είναι ο σκοπός, το τέλος κάθε εργασίας ή επαγγέλματος. Η σχόλη «φαίνεται πως εμπεριέχει την ευχαρίστηση, την ευδαιμονία και την μακαριότητα. Αυτό όμως το ξέρουν μονάχα όσοι σχολάζουν, όχι όσοι δουλεύουν. Διότι, εκείνος που δουλεύει νομίζει ότι δουλεύει για κάποιο σκοπό που δεν έχει ακόμη εκπληρωθεί, σε αντίθεση με την ευδαιμονία που είναι ένας σκοπός που έχει ήδη εκπληρωθεί» (1338a1-4).

Η σχόλη και οι κατάλληλες ενασχολήσεις για τη σχόλη Η σχόλη δεν σημαίνει απλά διάλειμμα, παιχνίδι ή ξεκούραση, καθώς αυτά είναι αδιαχώριστα από την εργασία όταν εξυπηρετούν απλά στην αναζωογόνηση και ανανέωση του ατόμου για να συνεχίσει την εργασία του. Το παιχνίδι, η ξεκούραση και η εργασία είναι υποδεέστερα της σχόλης. Τα ελευθέρια μαθήματα είναι ευχάριστα για αυτό που είναι και, έτσι, κατάλληλες ενασχολήσεις για τις ώρες της σχόλης. Συνεπώς, ακόμη και η ελευθέρια εκπαίδευση μπορεί να θεωρηθεί πως γίνεται χάριν ενός πράγματος που βρίσκεται πέραν της ίδιας της εκπαίδευσης, χάριν της ενεργοποίησης και της απόλαυσης της σχόλης… Επειδή, μάλιστα o λόγος και ο νους είναι ο απώτερος σκοπός της ανθρώπινης φύσης (1334b15), οι ύψιστες, οι άριστες και οι πλέον ευχάριστες ενασχολήσεις για το άτομο ανευρίσκονται στο διανοητικό βίο, στο βίο του λόγου. Ο λόγος καθαυτός περιλαμβάνει δύο τύπους, τον πρακτικό και τον θεωρητικό. Συνεπώς, η εκπαίδευση, που σε τελική ανάλυση υπάρχει χάριν των ενασχολήσεων της σχόλης, εκτείνεται πέραν του πρακτικού βίου και έχει ως ύψιστο σκοπό τον θεωρητικό.

Σκέψεις/ Ερωτήματα Το σχολείο θα πρέπει να υπηρετεί και να αποσκοπεί στη σχόλη. Ο ενεργός πολίτης, ο πολιτικός και ο ηγέτης, δύσκολα μπορούν να εξασφαλίσουν τη σχόλη και εκείνα τα αγαθά που κάποιος απολαμβάνει κατά τη σχόλη, αφού ό,τι κάνουν θα πρέπει να το κάνουν χάριν της πόλης. Πολλές φορές η συμπεριφορά των πολιτικών είναι μεροληπτική και τυραννική. Πώς μπορεί ο θεωρητικός λόγος του φιλοσόφου και η φιλοσοφία να εξυπηρετήσει στην βελτίωση της ζωής στην πόλη. Πώς μπορούν τα ελευθέρια μαθήματα και η σχόλη να εξυπηρετήσουν τον πρακτικό σκοπό της εκπαίδευσης; Ποια είναι η θέση αυτών των μαθημάτων στη σημερινή εκπαίδευση;