Ιοί και άλλα μικρόβια: Η πρόκληση του AIDS Γεώργιος Κ. Παπαδόπουλος

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ AIDS (aquired immune deficiency syndrome) Τι είναι το σύνδρομο της επίκτητης ανοσοανεπάρκειας; Τι το προκαλεί; Πώς προφυλασσόμαστε; Υπάρχει προοπτική θεραπείας; Ίασης; Εμβολιασμού; Ηθικόν δίδαγμα;

Τι είναι το AIDS; (σύνδρομο της ανθρώπινης επίκτητης ανοσοανεπάρκειας) Νόσημα όπου αυτός που νοσεί κινδυνεύει να πεθάνει επειδή το ανοσοποιητικό του σύστημα λειτουργεί πολύ ελαττωματικά. Στο τελικό στάδιο μπορεί να πεθάνει και από τα πιο «αθώα» μικρόβια.

Τι προκαλεί το AIDS; Ένας ιός (ρετροϊός, για την ακρίβεια), ο ιός της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV, human immune-deficiency virus), ο οποίος μεταδίδεται μέσω του κυκλοφοριακού συστήματος (π.χ. μετάγγιση αίματος, σεξουαλική επαφή, κοινή χρήση μολυσμένης σύριγγας από ναρκομανείς, και όποια άλλη δραστηριότητα οδηγεί από το κυκλοφοριακό σύστημα ή άλλα βιολογικά υγρά του φορέα, σε αυτό ή αντίστοιχα άλλα βιολογικά υγρά του δέκτη)

Πόσο επικίνδυνο είναι το έιτζ; Πάρα πολύ! Είναι θανατηφόρα μεταδοτική νόσος για την οποία δεν υπάρχει εμβόλιο, αλλά υπάρχει καλή και πανάκριβη αγωγή που περιορίζει το αίτιο (τον ιό). Αποτελεί μαζί με τα ναρκωτικά τις κύριες αιτίες πρόωρου θανάτου ατόμων μέχρι 40 ετών στον Δυτικό πληθυσμό. Το 2015 είχαμε 613 νέα περιστατικά φορέων HIV στην Ελλάδα, και 78 νέα περιστατικά είτζ (νοσούντα άτομα).

Τι είναι οι ιοί; Υποχρεωτικά ενδοκυτταρικά παράσιτα Αποτελούνται από ένα περίβλημα (συνήθως λιπιδική διπλοστιβάδα με πρωτεΐνες) και στο εσωτερικό του περιβλήματος έχουν το γενετικό τους υλικό και ενδεχόμενα και άλλες πρωτεΐνες. Το γενετικό τους υλικό αποτελείται από DNA (κανονικοί ιοί) ή RNA (ρετροϊοί) Η εξειδίκευσή τους για συγκεκριμένο οργανισμό (ξενιστή) και συγκεκριμένα κύτταρα αυτού του οργανισμού προκύπτει από την ικανότητα ειδικής πρόσδεσης μιας ή περισσότερων πρωτεϊνών του περιβλήματός τους σε ειδικές δομές (πρωτεΐνες ή λιπίδια) των συγκεκριμένων κυττάρων του ξενιστή. Με την είσοδό τους μέσα στο κύτταρο οι ιοί προσπαθούν να υποδουλώσουν τις κυτταρικές λειτουργίες στο δικό τους σχέδιο αναπαραγωγής.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΙΩΝ Από Campbell, Βιολογία, ΠΕΚ

Τι είναι ιοί (συνέχεια) Αν καταφέρουν να υποδουλώσουν το κύτταρο στους σκοπούς τους, τότε οι ιοί πολλαπλασιάζονται και μένουν στο κύτταρο ή φεύγουν από αυτό για να μολύνουν άλλα, ανάλογα με το σχέδιό τους. Το κύτταρο και ο οργανισμός έχουν διάφορους τρόπους με τους οποίους προσπαθούν να καταπολεμήσει τους ιούς: Να τους περιορίσει μέσα στο κύτταρο Να προειδοποιήσει τα διπλανά κύτταρα Να στείλει μηνύματα στο ανοσοποιητικό σύστημα ότι έχει μολυνθεί, ώστε να αναλάβει αυτό το σύστημα την άμυνα του οργανισμού

Μολυσματικότητα των ιών Πιθανότητα να εισβάλουν στον ξενιστή κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες περιβάλλοντος.

ΚΥΚΛΟΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΙΟΥ HIV

Πόσο μολυσματικός είναι ο HIV; Ευτυχώς, πάρα πολύ λίγο. Ο ιός εξασθενεί τάχιστα εκτός του ανθρώπινου ξενιστή (σε θερμοκρασία διαφορετική των 36,6οC) Μεταλλάσσεται με μεγάλη συχνότητα, οπότε διαρκώς παρουσιάζεται με καινούργιο πρόσωπο, αλλά πολλές από τις μεταλλάξεις μπορεί να είναι αντιπαραγωγικές και να μην οδηγούν σε λειτουργικό ιό. Αντίστοιξη με τον ιό της ηπατίτιδας Β (πολύ μολυσματικός). Υπάρχει πολύ αποτελεσματικό εμβόλιο για την ηπατίτιδα Β!

Γιατί είναι τόσο θανατηφόρος ο ιός HIV; Γιατί στοχεύει στον «εγκέφαλο» του ανοσοποιητικού συστήματος, τα βοηθητικά λεμφοκύτταρα Τ (CD4+ κύτταρα Τ) Το μόριο CD4 των αντίστοιχων λεμφοκυττάρων Τ είναι ο κύριος υποδοχέας του ιού HIV.

Τι κάνει το ανοσοποιητικό σύστημα; Είναι το σύστημα που μας επιτρέπει να καταπολεμούμε τις λοιμώξεις (τα μικρόβια, δηλ. ιούς, βακτήρια, κυτταρικά παράσιτα όπως αμοιβάδες, σκουλήκια).

Πώς καταπολεμά τις λοιμώξεις το ανοσοποιητικό σύστημα; Με δύο γενικούς τρόπους: Έμφυτο σύστημα (πρώτη γραμμή άμυνας, το έχουμε από την ημέρα σύλληψής μας), Toll Like Receptors, TLRs), αναγνωρίζει κανονικές δομές που έχουν όλοι οι μικροοργανισμοί. Επίκτητο σύστημα (δεύτερη και καθοριστική γραμμή άμυνας, αναπτύσσεται από τον 5ο μήνα εγκυμοσύνης μέχρι και τον 2ο-3ο χρόνο ζωής), αναγνωρίζει δομές που έχει το κάθε μικρόβιο ξεχωριστά. Αυτό γίνεται μέσω καθοδηγητικών κυττάρων (CD4+ βοηθητικά κύτταρα Τ), με αντισώματα, φονικά κύτταρα, και φαγοκύτταρα.

Τι κάνει το επίκτητο ανοσοποιητικό σύστημα; Έχει διάφορα είδη κυττάρων που σε συνεργασία μεταξύ τους, Φαγοκυτταρώνουν μικρόβια και τα κάνουν μικρά κομματάκια (μακροφάγα, δενδριτικά κύτταρα) Παρουσιάζουν αυτά τα μικρά κομμάτια των μικροβίων σε καθοδηγητικά όργανα (CD4+ κύτταρα Τ) και εκτελεστικά όργανα (CD8+ κύτταρα Τ).

Μετά από τέτοια παρουσίαση πώς διαφοροποιούνται τα αντίστοιχα κύτταρα; Μετά από τέτοια παρουσίαση πώς διαφοροποιούνται τα αντίστοιχα κύτταρα; σε οπλισμένα δραστικά βοηθητικά κύτταρα Τ (CD4+) που βοηθούν στην παραγωγή αντισωμάτων από τα κύτταρα Β   και οπλισμένα φονικά κύτταρα Τ (CD8+) που σκοτώνουν κύτταρα του ξενιστή που έχουν μολυνθεί από ιούς.

Γιατί λοιπόν ο HIV είναι τόσο επικίνδυνος; Γιατί στοχεύει στα CD4+ κύτταρα Τ, οπότε ουσιαστικά παραλύει την καταπολέμηση του ίδιου και κάθε άλλου μικροβίου! Με την πάροδο του χρόνου, αν δεν βρεθεί τρόπος να σταματήσει ο πολλαπλασιασμός του ιού, τα CD4+ κύτταρα Τ θα βαίνουν μειούμενα, οπότε η παραμικρή ευκαιριακή λοίμωξη μπορεί να αποβεί μοιραία για τον ασθενή.

CD4+ λεμφοκύτταρο Τ μολυσμένο από τον ιό HIV Το κύτταρο έχει πολλά πλοκάμια Τα ώριμα σωμάτια του ιού βρίσκονται εκτός του κυττάρου, ενώ τα ανώριμα είναι μέσα στο κύτταρο Από: R. Gallo, The AIDS virus, Scientific American, 1986.

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΙΟΥ HIV Πρωτεΐνες gp120, gp41, p24, p18 κ.α. Ειδικά ιικά ένζυμα: Όξινη πρωτεάση Αντίστροφη μεταγραφάση (όχι πολύ πιστή αντιγραφή!!!) Καταλύει την αντίστροφη μεταγραφή RNA  DNA Γενετικό υλικό RNA, μεταλλάσσεται εύκολα λόγω μικρής πιστότητας αντιγραφής της αντίστροφης μεταγραφάσης. Από: R. Gallo, The AIDS virus, Scientific American, 1986. ΟΞΙΝΗ ΠΡΩΤΕΑΣΗ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΜΕΤΑΓΡΑΦΑΣΗ

Η ΕΠΙΚΤΗΤΗ ΑΝΟΣΟΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ Ώριμο λεμφοκύτταρο Β Αντισώματα Πλασματοκύτταρο  Η ΕΠΙΚΤΗΤΗ ΑΝΟΣΟΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΑ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ Κεντρικός ρόλος των CD4+ λεμφοκυττάρων T Από: R. Gallo, The AIDS virus, Scientific American, 1986. Κυτταροτοξικό (αντιιικό) λεμφοκύτταρο Τ, CD8+ Κύτταρα μνήμης CD4+ λεμφοκύτταρο Τ Ρυθμιστικά «κατασταλτικά» κύτταρα

Εμβόλια: ο πιο αποτελεσματικός τρόπος προστασίας του πληθυσμού από θανατηφόρα μεταδοτικά νοσήματα Μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχε Μεγάλη παιδική θνησιμότητα και σχετικά μικρό προσδόκιμο ζωής εξ αιτίας πολλών θανατηφόρων μεταδοτικών νοσημάτων που οφείλονται σε ιούς και βακτήρια (π.χ. οστρακιά, πολυομυελίτιδα (βρεφική παράλυση), φυματίωση, ευλογιά, χολέρα, πανώλης, διφθερίτιδα, ιλαρά, ερυθρά, κοκκύτης, λύσσα). Βλ. Άπαντα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη για Αθήνα και Σκιάθο. Οι προσπάθειες των Λουί Παστέρ και Ρόμπερτ Κώχ και Τ. Κιτασάτο για ταυτοποίηση των αιτιοπαθογόνων μικροβίων, οδήγησαν και στην ανακάλυψη του εμβολιασμού εξασθενημένου ή σκοτωμένου μικροβίου ως τρόπου δημιουργίας ανοσιακής μνήμης, και συνεπώς προστασίας από το μικρόβιο.

Ιστορικές αποδείξεις για πρόκληση ανοσίας (1) Περιγραφή του λοιμού των Αθηνών: Χωρίς να υπάρχει καμιά φανερή αιτία, ξαφνικά, ενώ έως τότε ήταν καλά, τους έπιανε πονοκέφαλος με υψηλό πυρετό, κοκκίνιζαν τα μάτια τους και έτσουζαν πολύ, επίσης εσωτερικά ο φάρυγγας και η γλώσσα γινόταν αμέσως κόκκινη σαν αίμα και η αναπνοή τους έβγαζε μια παράξενη δυσοσμία. Έπειτα ερχόταν φτέρνισμα και βραχνάδα και ύστερα από λίγο ο πόνος κατέβαινε στο στήθος με δυνατό βήχα. Και όταν πήγαινε στη καρδιά έφερνε ανακάτωμα και ακολουθούσαν εμετοί με χολή όλων των ειδών που έχουν περιγράψει οι γιατροί, μεγάλη ταλαιπωρία και αυτό…. 430-429 π.Χ. Με έλεγχο DNA σε σκελετούς από μαζικούς τάφους που χρονολογούνται από τότε, αποδείχθηκε ότι το αίτιο ήταν το μικρόβιο του τύφου. …πράγματι δύο φορές τον ίδιο άνθρωπο δεν τον έπιανε η αρρώστια, θανατηφόρα τουλάχιστον. Και οι άλλοι τους μακάριζαν ενώ και οι ίδιοι από τη χαρά τους εκείνης της στιγμής άρχισαν να τρέφουν κάποιες επιπόλαιες ελπίδες για το μέλλον πως τάχα δεν θα πέθαιναν πια ούτε από άλλη αρρώστια. Θουκυδίδη Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, Βιβλ Β 49, 2 και 51, 6. Απόδοση στα Νέα Ελληνικά από Ν.Μ. Σκουτερόπουλο, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα,

Ιστορικές αποδείξεις για πρόκληση ανοσίας (συν.) Η εγγύτητα (για μικρό χρονικό διάστημα) άλλων ατόμων σε κάποιο άρρωστο με μεταδοτικό νόσημα προσέδιδε σε αυτά τα άτομα ανοσία από το συγκεκριμένο νόσημα. Εφαρμοζόταν για πολλούς αιώνες στη Κίνα. Η Λαίδη Μόνταγκιου το πρόσεξε στη Κωνσταντινούπολη (σύζυγος του Άγγλου πρέσβυ) αναφορικά με τη προστασία από ευλογιά, έγινε φανατική οπαδός της πρακτικής και τη διέδιδε με πάθος όταν επέστρεψε στην Αγγλία το 1718. Αρχικά, η μέθοδος φαινόταν να έχει μεγάλη επιτυχία. Πολλοί όμως από όσους πλησίαζαν τον άρρωστο νοσούσαν το ίδιο άσχημα!

Ιστορικές αποδείξεις για πρόκληση ανοσίας (3) Dr. Edward Jenner, («Μην σκέφτεσαι, κάνε ένα πείραμα»!) (1749-1823) Παρατήρησε, όπως και προγενέστεροί του ότι όσοι φρόντιζαν αγελάδες είχαν φουσκάλες στα χέρια τους (δαμαλίτιδα) αλλά ποτέ δεν κολλούσαν ευλογιά! Πήρε το υγρό από φουσκάλες στα χέρια μιας κοπέλας που άρμεγε αγελάδες και το ένεσε σε ένα νεαρό παιδί (προκλήθηκε πυρετός και κάποια αδιαθεσία, μόνο). Μετά από εβδομάδες έκανε ένεση στο ίδιο παιδί με υλικό από φουσκάλες ατόμων που ήταν άρρωστοι με ευλογιά!!! Καθόλου σημεία ευλογιάς!! Επανάληψη ένεσης με υλικό από άτομα με ευλογιά πάλι δεν έδειξε το παραμικρό σημείο νόσου! Αυτό αποτελούσε απόδειξη ότι ο δαμαλισμός (εμβολιασμός με υγρό από φουσκάλες ατόμων που έπασχαν από δαμαλίτιδα) οδηγούσε σε προστασία από την ευλογιά!

Θεμελίωση των εμβολίων κατά μεταδοτικών νοσημάτων (1) Λουδοβίκος Παστέρ, χολέρα των πτηνών (βακτήριο), άνθρακας στις αγελάδες (βακτήριο), λύσσα (ιός) στα τρωκτικά και στους ανθρώπους, 1870-1880. Ο ίδιος ο Παστέρ δεν γνώριζε τι θα πει φόβος. Όταν ήθελε οπωσδήποτε να έχει ένα δείγμα σιέλου απευθείας από τα σαγόνια ενός λυσσασμένου σκύλου, τον είδα να κρατά ένα γυάλινο σιφώνιο ανάμεσα στα χείλη του και να ρουφά μερικές σταγόνες θανατηφόρο σάλιο από το στόμα ενός λυσσασμένου μπουλ-ντογκ το οποίο κρατούσαν πολύ σφιχτά οι δυο βοηθοί του, που φορούσαν γάντια από δέρμα για να προστατέψουν τα χέρια τους! Δρ. Άξελ Μούντε, Το χρονικό του Σαν Μικέλε.

Θεμελίωση των εμβολίων κατά μεταδοτικών νοσημάτων (2) Ρόμπερτ Κώχ, Φυματίωση (βακτήριο, άνθρωποι), χολέρα (βακτήριο, άνθρωποι, πανδημία χολέρας 1881-96, επιδημία στο Αμβούργο, 1892). Εμιλ φον Μπέριγκ, Σιμπασαμπούρο Κιτασάτο. διφθερίτιδα (βακτήριο, άνθρωποι), τέτανος (βακτήριο, άνθρωποι) 1890-1905 Πανούκλα (βακτήριο, άνθρωποι), Κιτασάτο μαζί με τον Αλεξάντερ Γιέρσιν. πολυομυελίτιδα-βρεφική παράλυση, ιός, άνθρωποι, 1945-1961. Τζόνας Σολκ, νεκρωμένος ιός ως εμβόλιο, προκαλεί αντισώματα Άλμπερτ Σέιμπιν, πολύ εξασθενημένος ιός ως εμβόλιο, παρεμποδίζει την αρχική λοίμωξη και προκαλεί αντισώματα.

Γιατί δεν μπορεί να παρασκευαστεί ένα εμβόλιο που να προστατεύει από τον HIV; Γιατί ο ιός μεταλλάσσεται με μεγάλη συχνότητα, οπότε δεν υπάρχει ένας σταθερός στόχος στον ιό που να χρησιμοποιηθεί ως εμβόλιο. Ο ιός μπαίνοντας μέσα στα CD4+ κύτταρα Τ (η καλύτερη κρυψώνα!) δεν επιτρέπει εύκολα τον τεμαχισμό του, άρα το επίκτητο ανοσοποιητικό σύστημα δεν μπορεί να ξεκινήσει απόκριση εναντίον του.

Υπάρχει ελπίδα για εμβόλιο; Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία!! Η ανοσολογία είναι διαρκώς εξελισσόμενη επιστήμη! Είναι ελπιδοφόρο το γεγονός ότι όσοι επέζησαν του AIDS μπόρεσαν και παρασκεύασαν εξουδετερωτικά αντισώματα εναντίον μιας ευέλικτης περιοχής της πρωτεΐνης gp41. Ίσως η στοχοποίηση αυτής της περιοχής να μπορέσει να λειτουργήσει ως ένα καλό εμβόλιο. Το καλοκαίρι του 2015 ανακοινώθηκε η επιτυχής δοκιμή εμβολίου κατά του πολύ θανατηφόρου ιού Έμπολα (προσβάλλει αντιγονοπαρουσιαστικά κύτταρα)! Μεταγενέστερες μελέτες έδειξαν ότι το εμβόλιο αυτό υστερεί κατά τι από του να παρέχει την παραδεκτώς αναμενόμενη προστασία

Τι κάνουμε μέχρι να υπάρξει εμβόλιο, ή παθητική ανοσία από μετάγγιση μείγμα εξουδετερωτικών αντισωμάτων ευρέως φάσματος (bNAbs); ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ!!!, ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ, ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ!!! Το πρώτο λάθος μπορεί να είναι το τελευταίο! Θέματα που ανάγονται στη σφαίρα της δημόσιας υγείας και όχι του ατόμου (π.χ. μεταγγίσεις αίματος, ELISA (Στρατής Αβραμέας), αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (PCR)) Θέματα που αφορούν τη συμπεριφορά του ατόμου και για τα οποία ευθύνεται το ίδιο το άτομο (σεξ, ενδοφλέβια ναρκωτικά)

ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΙΟΥ HIV ΣΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ Από: R. Gallo, The AIDS virus, Scientific American, 1986. HIV high HIV low

Ο πράσινος Αφρικανικός πίθηκος Ξενιστής ενός ιού ανοσοανεπάρκειας στους πιθήκους (ήπια συμπτώ-ματα), από τον οποίο πιθανά να εξελίχθηκε ο HIV. Από: R. Gallo, The AIDS virus, Scientific American, 1986.

Δεδομένα για το έιτζ στην Ελλάδα το 2015, ΚΕΕΛΠΝΟ Δεδομένα για το έιτζ στην Ελλάδα το 2015, ΚΕΕΛΠΝΟ Κατηγορία μετάδοσης Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Σεξουαλική επαφή μεταξύ ανδρών 351 0 351 Ετεροφυλική σεξ. Επαφή 62 47 109 Ενέσιμη χρήση εξαρτησογόνων ουσ. 57 13 70 Πολυμεταγγιζόμενοι με παράγωγα αίματος, μετάγγιση, κάθετη μετάδοση 0 0 0 Ακαθόριστο 143 18 161

Ηθικά διδάγματα από τη μέχρι τώρα Ελληνική και διεθνή εμπειρία με το έιτζ Προφύλαξη, προφύλαξη και πάλι προφύλαξη Αγάπη σημαίνει σκέφτομαι και νοιάζομαι πρώτα για αυτόν που αγαπώ και μετά για μένα Πρακτικές που επιτρέπουν σε ατυχείς συνανθρώπους μας να δίνουν αίμα έναντι χρημάτων ενέχουν πολλούς κινδύνους διάδοσης μεταδοτικών νοσημάτων (Γαλλία, ΗΠΑ σε αντίθεση με Δανία, αφανισμός αιμορροφιλικών) Οι συνετές πρακτικές σώζουν ζωές (π.χ. απόρριψη αίματος από δωρητές όταν εξεζητημένος έλεγχος δείχνει πιθανότητα ανοσοανεπάρκειας) Απαραίτητη η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση των νέων ατόμων

ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΠΙΚΤΗΤΗΣ ΑΝΟΣΙΑΚΗΣ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ, ΔΕΣΤΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΤΟΥ Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) http://www.keelpno.gr/