ΔΠΜΣ- ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ – ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Πάρις Τσάρτας Καθηγητής Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αλέξης Πατάπιος Κόντης Διδάκτορας Τουρισμού Σοφοκλής Σκούλτσος

1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Από τους περιηγητές στο σύγχρονο μαζικό τουρίστα Αρχαία χρόνια (ανάπτυξη μεταφορικών αρτηριών, εφεύρεση γραφής, ρόδας, χρήματος, μεταφορικών μέσων, ανάπτυξη μεγάλων πόλεων, ύπαρξη κοινής γλώσσας, κ.ά.) Τα πρώτα ταξίδια ~ από επιστήμονες και εμπόρους Τα πρώτα ταξίδια αναψυχής ~ για θρησκευτικούς λόγους Ολυμπιακοί αγώνες ~ πρώτες οργανωμένες εκδηλώσεις με διεθνή συμμετοχή και ειδικό κίνητρο Ελληνιστικά χρόνια ~ Διαμόρφωση ενός ενιαίου γεωγραφικού χώρου (Μ. Αλέξανδρος)

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (οδικό δίκτυο, πανδοχεία, θαλάσσιες συγκοινωνίες, ασφάλεια στις μεταφορές) ~ ταξίδια για ψυχαγωγία, πολιτισμό, θρησκεία, υγεία, εξοχικές κατοικίες, κλπ. Βυζαντινή Αυτοκρατορία ~ κυρίως ταξίδια θρησκευτικού περιεχομένου Μεσαίωνας ~ υποχώρηση ταξιδιών Αναγέννηση ~ εμπορικά και εκπαιδευτικά ταξίδια Γκραντ Τουρ (Μεγάλη περιήγηση) ~ Ταξίδια ευγενών (κυρίως Άγγλων) για απόκτηση εμπειρίας και γνώσεων ~ Πρώτα οργανωμένα ταξίδια (εκπαιδευτικού αρχικά και οικογενειακού στη συνέχεια, χαρακτήρα) Ανακάλυψη νέων χωρών/ περιοχών (εξερευνητές, επιστήμονες, έμποροι, ιεραπόστολοι) Περιηγήσεις (ρομαντισμός, αρχαιολατρία, ιστορική αναζήτηση, κλπ,)

19ος αιώνας ~ Σταθμός για τη δυναμική ανάπτυξη του τουρισμού και στη διαμόρφωση των συνθηκών που θα οδηγήσουν στην μελλοντική μαζικοποίησή του. Ανάπτυξη μεταφορών ~ σιδηρόδρομος, ατμόπλοια Ανάπτυξη επικοινωνιών Θεσμικές, κοινωνικές και οικονομικές ανακατατάξεις (δημιουργία μεσαίας τάξης) Δημιουργία του πρώτου πρακτορείου ~ Τόμας Κούκ (τουριστικό πακέτο διακοπών)

Πηγή: A.Holden (2008) Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό, Μετάφραση-Επιμέλεια: Θ. Μαυροδόντης, Εκδόσεις Παπαζήση

Μια επανασταςη στα ταξιδια: Ο Thomas Cook και οι σιδηροδρομοι 1841 Διοργάνωση μιας εκδρομής με τρένο 570 εθελοντές για συμμετοχή σε αντιαλκοολικό συλλαλητήριο κοντά στο Loughborough 1841 Διοργάνωση παρόμοιων εκδρομών με ενοικιαζόμενα τρένα 1851 Οργανωμένες εκδρομές στη Μεγάλη Έκθεση του Crystal Palace του Λονδίνου 1869 Διοργανώνει εκδρομή με συνοδεία στους Αγίους Τόπους Απευθύνεται κυρίως στην ανώτερη μεσαία τάξη και την μπουρζουαζία και τα ταξίδια που διοργανώνει έχουν κυρίως εμπορικό προσανατολισμό Αρχές 20ου αι. Διοργάνωση ταξιδιών σε όλο τον κόσμο με έμφαση την Ευρώπη Οι προσπάθειες του Cook μπορούν κάλλιστα να εξομοιωθούν με επανάσταση στο ταξίδι, απλοποιώντας και μειώνοντας το κόστος μετακίνησης κάνοντας το προσιτό στις εργατικές τάξεις. Με αυτή την έννοια ο Cook έπαιξε μαζί με το σιδηρόδρομο αποφασιστικό ρόλο στον μετασχηματισμό της κοινωνίας από μία κατά βάση στατική, στην οποία οι φτωχότεροι παρέμεναν στα σπίτια τους, σε μία περισσότερο κινητική και ευμετάβλητη (A. Holden,2008).

Αρχές 20ου αιώνα Δημιουργία αλυσίδων ξενοδοχείων σε Ευρώπη και Αμερική Κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις (αύξηση εισοδημάτων, βελτίωση συνθηκών ζωής, μεσαία τάξη) Ανάπτυξη μέσων μεταφοράς και επικοινωνιών Εμφάνιση διεθνών οργανισμών τουρισμού Δημιουργία τουριστικών θερέτρων (πολιτιστικά κέντρα, παραθαλάσσιες περιοχές, περιοχές με ιαματικές πηγές, χειμερινών σπορ, κ.ά.)

Σύγχρονος τουρισμός (μετά το 1950) Παράγοντες που οδήγησαν στην ανάπτυξη και στη διαμόρφωση του σύγχρονου τουρισμού: Η πολιτική και οικονομική σταθερότητα στις αναπτυγμένες χώρες Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου και η ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους Δημογραφικοί και οικονομικοί παράγοντες Η ανάπτυξη των μέσων μαζικής μεταφοράς (αεροπλάνο, αυτοκίνητο, πτήσεις Charter Flights, Low Cost Flights) Η μετατροπή του τουρισμού σε καταναλωτικό προϊόν. Οργάνωση του ταξιδιού «τουριστικό πακέτο» Η αναγωγή του τουρισμού σε ένα σύγχρονο κοινωνικό αγαθό Η προώθηση του τουρισμού από εταιρίες, κράτη και οργανώσεις Η δημιουργία νέων κοινωνικών και καταναλωτικών προτύπων στα οποία ο τουρισμός ανταποκρίνεται Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών (σημαντικός ο ρόλος του διαδικτύου) Η εμφάνιση νέων αγορών σε νέες περιοχές

Πηγή: A.Holden (2008) Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό, Μετάφραση-Επιμέλεια: Θ. Μαυροδόντης, Εκδόσεις Παπαζήση

Κοινα αποδεκτη ταξινομηςη των Ταξιδιωτων (Πηγη: Δ. Λαγος, 2005:43-47) Ταξιδιώτης (traveler) είναι κάθε άτομο που πραγματοποιεί ένα ταξίδι για οποιονδήποτε λόγο, εκτός από το να εργαστεί, μεταξύ δύο ή περισσοτέρων γεωγραφικών τόπων, είτε αυτοί είναι στο εσωτερικό της χώρας διαμονής του είτε στην αλλοδαπή. Επισκέπτης (visitor) είναι κάθε άτομο που μετακινείται σε έναν άλλο γεωγραφικό τόπο από αυτόν που κατοικεί μόνιμα για οποιοδήποτε λόγο από το να εργαστεί και για χρονικό διάστημα μικρότερο των 12 μηνών

Στην έννοια του τουρίστα συμπεριλαμβάνονται: Τουρίστας (Tourist) είναι ο προσωρινός επισκέπτης που μένει τουλάχιστον 24 ώρες σε συλλογικό ή ιδιωτικό κατάλυμα στη χώρα που επισκέπτεται και οι σκοποί της επίσκεψης του μπορεί να είναι: Η αναψυχή και οι διακοπές Η επαγγελματική και η επιχειρηματική δραστηριότητα Άλλες δραστηριότητες Στην έννοια του τουρίστα συμπεριλαμβάνονται: Αλλοδαποί τουρίστες – μη μόνιμοι κάτοικοι Υπήκοοι κάτοικοι εξωτερικού Μέλη πληρωμάτων αλλοδαπών πλοίων ή αεροσκαφών – μη μόνιμοι κάτοικοι

Στην έννοια του επισκέπτη συμπεριλαμβάνονται: Εκδρομέας ή επισκέπτης της ίδιας ημέρας (excursionist, same day visitor) είναι προσωρινός επισκέπτης και μένει λιγότερο από 24 ώρες σε έναν τόπο που επισκέπτεται δεν διανυκτερεύει σε συλλογικό ή ατομικό κατάλυμα Στην έννοια του επισκέπτη συμπεριλαμβάνονται: Επιβάτες κρουαζιερόπλοιων συμπεριλαμβανομένων και των πληρωμάτων Ημερήσιοι εκδρομείς ή επισκέπτες μιας ημέρας Μέλη πληρωμάτων πλοίων (μη μόνιμοι κάτοικοι της χώρας) Διασυνοριακοί αγοραστές

Υπάρχουν κάποιες κατηγορίες ταξιδιωτών όπως είναι οι διασυνοριακοί εργαζόμενοι(border workers), οι νομάδες (nomads), οι προσωρινοί επιβάτες (transit passengers), οι πρόσφυγες, τα μέλη των ενόπλων δυνάμεων, οι διπλωμάτες, οι προσωρινοί και οι μόνιμοι μετανάστες που δεν συμπεριλαμβάνονται ούτε στην κατηγορία των τουριστών ούτε στην κατηγορία των εκδρομέων. Οι ορισμοί που χρησιμοποιούνται διεθνώς για τον τουρισμό βασίζονται συνήθως σε στοιχεία που σχετίζονται με: Τον σκοπό του ταξιδιού Την ταξιδιωτική απόσταση Τη διάρκεια του ταξιδιού Την προέλευση των ταξιδιωτών Το μέσο μετακίνησης

Τουρίστας…… μία ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία η οποία αναφέρεται στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά των ατόμων που ταξιδεύουν στη χώρα τους ή σε άλλη χώρα με βασικό κίνητρο τις διακοπές ή άλλους λόγους πλην της εργασίας (Τσάρτας, 1996)

2. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

1. Εξελίξεις στο χώρο της τουριστικής ανάπτυξης Μετά το 1980 αναζητούνται νέα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης τα οποία θα ανταποκρίνονται στις σύγχρονες κοινωνικές απαιτήσεις για καθαρό περιβάλλον, σεβασμό στις τοπικές ιδιομορφίες, αποκέντρωση και συμμετοχή των κατοίκων στις αναπτυξιακές διαδικασίες. Τμηματοποίηση τουριστικού προτύπου (χαρακτηριστικά ανάπτυξης, κίνητρα τουριστών και τύπους ταξιδιών) Αμφισβήτηση του μαζικά οργανωμένου τουρισμού Αλλαγή στα κοινωνικά και καταναλωτικά πρότυπα του σύγχρονου τουρίστα Ανάπτυξη ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού Αναζήτηση ήπιων μορφών τουριστικής ανάπτυξης (αειφορικά μοντέλα ανάπτυξης)

2.Παράγοντες που αμφισβητούν το πρότυπο του οργανωμένου τουρισμού και προωθούν την ανάπτυξη ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού Η αμφισβήτηση του οικονομικού και αναπτυξιακού οφέλους των τουριστικών περιοχών Οι σύνθετες προσεγγίσεις στις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης Η αμφισβήτηση του πρότυπου ανάπτυξης του MT λόγω των δυσμενών επιπτώσεων που αυτός επέφερε στο περιβάλλον, την κοινωνία και τον πολιτισμό. Συνεχής χωρική επέκταση των τουριστικών υποδομών και χρήσεων με δυσμενείς επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον το οποίο μετατρέπεται σε «υποδοχέα» της τουριστικής ανάπτυξης Συγκρούσεις στις χρήσεις γης (π.χ με τον αγροτικό τομέα ή τον κλάδο της βιομηχανίας) λόγω της οικοπεδοποίησης. Ανάπτυξη μεγάλων σε όγκο και έκταση υποδομών (ξενοδοχεία, αθλητικά κέντρα, θεματικά πάρκα, γήπεδα γκολφ, κ.ά.) οι οποίες διαμορφώνουν μια νέα «τουριστικοποιημένη» δομή με επιβαρύνσεις στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον. Επικράτηση ενός «ομογενοποιημένου» προτύπου στη δόμηση των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων καθώς και των επιχειρήσεων εστίασης και αναψυχής. Διεθνοποιημένες και συχνά ομοιόμορφες υπηρεσίες και δραστηριότητες οι οποίες τείνουν να εξαλείψουν τις τοπικές ιδιαιτερότητες στον πολιτισμό και την κοινωνία. Χωρική και χρονική συγκέντρωση πολλαπλάσιου αριθμού ατόμων (τουριστών) από τον τοπικό πληθυσμό με τελικό αποτέλεσμα σημαντικές επιβαρύνσεις από την υποδομή και την ανωδομή, οι οποίες τείνουν να είναι πάνω από τα ανεκτά όρια (φέρουσα ικανότητα) της περιοχής.

Οι παρεμβάσεις των διεθνών οργανισμών και των επιστημονικών φορέων και οι πιέσεις των τοπικών κοινωνικών ομάδων και φορέων Η συστηματική αναζήτηση ενός περισσότερο κοινωνικά και περιβαλλοντικά «υπεύθυνου» τουρισμού από ΜΚΟ, επιστημονικούς φορείς, κατοίκους τουριστικών περιοχών και συχνά ΟΤΑ Τουριστικών περιοχών. Η αναζήτηση σε τοπικό κυρίως επίπεδο ενός προτύπου ανάπτυξης με βιώσιμα χαρακτηριστικά, το οποίο θα εστιάζει στην ανάδειξη και συγχρόνως στην προστασία του κοινωνικού, πολιτιστικού, οικονομικού και φυσικού περιβάλλοντος του τόπου και στην υλοποίηση του σχεδιασμού και της διαχείρισης της ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο. Η δυναμική την οποία απέκτησε σε κοινωνικό, θεσμικό και πολιτικό επίπεδο το περιβαλλοντικό κίνημα και η κριτική η οποία ασκήθηκε στον ΟΜΤΔ. Η ανάδειξη του περιβάλλοντος ως καθοριστική παράμετρο στον σχεδιασμό της ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια. Η αλλαγή των κινήτρων των τουριστών, η οποία συνέτεινε καθοριστικά στην αύξηση των ταξιδιών προς περιοχές με ήπιο περιβάλλον, με ενδιαφέρον πολιτισμό και με δυνατότητες ενεργών δραστηριοτήτων στη φύση.

Στο πλαίσιο των παραπάνω εξελίξεων αναδείχθηκε ένας γόνιμος προβληματισμός ο οποίος επικεντρώνεται κυρίως: α) στην αναζήτηση νέων προτύπων τουριστικού ταξιδιού που θα έχουν όσο το δυνατόν λιγότερες επιπτώσεις στους τόπους υποδοχής, β) στην ανάδειξη του φυσικού και του πολιτιστικού περιβάλλοντος σε ανεκτίμητους πόρους που η προστασία τους έχει πρωταρχική σημασία και τέλος γ) στην επιστημονική μελέτη του τουρισμού σε θέματα ανάπτυξης και επιπτώσεων, αλλά και στην αναζήτηση νέων και περισσότερο ισορροπημένων μοντέλων ανάπτυξης. 20

3. Τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων Αφορά στην ύπαρξη ενός ειδικού και κυρίαρχου κινήτρου στην τουριστική ζήτηση[1]. Περιλαμβάνει ταξίδια που κάνουν οι άνθρωποι με συγκεκριμένα ενδιαφέροντα- κίνητρα για εξατομικευμένες τουριστικές εμπειρίες τα οποία μπορούν να ικανοποιηθούν σε συγκεκριμένη περιοχή, προορισμό που διαθέτει συγκεκριμένες υποδομές[2] Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού[3] ορίζει ως διακοπές ειδικών ενδιαφερόντων (ενεργές διακοπές), εκείνες κατά τις οποίες το άτομο ασχολείται με την πολιτιστική, καλλιτεχνική δραστηριότητα ή άλλη ενασχόληση, στο πλαίσιο του ελεύθερου χρόνου του, με σκοπό την προσωπική του ικανοποίηση και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. [1] Κοκκώσης, Χ. & Τσάρτας, Π. (2001), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον, Αθήνα: Κριτική [2] Douglas, N., Douglas, N. & Derrett, R. (2001). Special interest tourism. Milton: John Wiley & Sons Australia, Ltd. [3] (WTO, 2004)

4. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού αποτελούν τμήμα των ειδικών μορφών τουρισμού[1]. Και σε αυτή την περίπτωση συναντάμε την ύπαρξη ενός κυρίαρχου ειδικού κινήτρου το οποίο συνδέεται συγκεκριμένα με τη φυσιολατρία, τα ταξίδια περιπέτειας, τον αθλητισμό, την περιήγηση, το περιβάλλον, τις τοπικές παραδόσεις αλλά και με συγκεκριμένες υποδομές- εγκαταστάσεις. Οι τουρίστες σε αυτή την κατηγορία επιζητούν την αυτονομία τους σε θέματα οργάνωσης και διεξαγωγής του ταξιδιού καθώς και την ελάχιστη δυνατή χρήση υπηρεσιών του οργανωμένου τουρισμού. Προϋπόθεση για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους αποτελεί ο σεβασμός στο περιβάλλον και στην τοπική κοινωνία και κουλτούρα. Ο Εναλλακτικός τουρισμός αποτελεί έναν ευρύτερο όρο που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα τουριστικών στρατηγικών πχ. “κατάλληλος”, “οίκο”, “ήπιος”, “υπεύθυνος”, “ελεγχόμενος”, “μικρής κλίμακας”, “αγροτικός”, “πράσινος”, τουρισμός που επιχειρεί να προσφέρει μια εναλλακτική λύση για το πρότυπο του μαζικού τουρισμού σε συγκεκριμένους τύπους προορισμών[2]. [1] Κοκκώσης, Χ. & Τσάρτας, Π. (2001), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον, Αθήνα: Κριτική [2] Fennell:2001