Νεοελληνική μεταπολεμική ποίηση: α΄ και β΄ μεταπολεμική γενιά ΕΥ, VIII Δρ. Δέσποινα Παπαστάθη Τμήμα Φιλολογίας Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων ακαδημαϊκό έτος: 2016-2017 Νεοελληνική μεταπολεμική ποίηση: α΄ και β΄ μεταπολεμική γενιά ΕΥ, VIII Α΄ μεταπολεμική ποιητική γενιά: «Νεο-υπερρεαλιστική ποίηση»

α) ιστορική δοκιμασία και βιωματική εμπειρία (Σαχτούρης) β) α-μνησία και ιστορική καχεξία (Βακαλό)

Μίλτος Σαχτούρης (1919-2005) Βιογραφικό σημείωμα: Ο Μίλτος Σαχτούρης γεννήθηκε στην Αθήνα, γιος του δικαστικού και κρατικού νομικού συμβούλου Δημητρίου Σαχτούρη και δισέγγονος του ναυάρχου και αγωνιστή του ’21 Γεωργίου Σαχτούρη από την Ύδρα. Το 1937 γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, εγκατέλειψε όμως τις σπουδές του στο τέταρτο έτος και αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία, ζώντας από την πατρική του περιουσία. Το 1944 δημοσίευσε ποιήματα στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα και ένα χρόνο αργότερα εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Η λησμονημένη. Ακολούθησαν οχτώ ποιητικές συλλογές που εκδόθηκαν και στο συγκεντρωτικό τόμο Ποιήματα (1945-1971) του 1977, καθώς επίσης τα Χρωμοτραύματα (1980) και τα Εκτοπλάσματα (1986). Η τελευταία του ποιητική συλλογή με τίτλο Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια κυκλοφόρησε από τον Κέδρο το 1998. Ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση έργων του Μπέρτολντ Μπρεχτ και του Φραντς Κάφκα και συνεργάστηκε με περιοδικά όπως Τα Νέα Γράμματα, Το Τετράδιο, Τα Νέα Ελληνικά, Το τράμ, Η λέξη.

Τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο σε διεθνή διαγωνισμό ποίησης της ιταλικής ραδιοφωνίας (1956), το Β΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1962), τη χορηγία του ιδρύματος Φορντ (1972), το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1987 για τη συλλογή Εκτοπλάσματα). Ο Μίλτος Σαχτούρης ξεκίνησε να γράφει ποιήματα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, όταν ακόμη ήταν φοιτητής στη Νομική. Τότε γνωρίστηκε με το Νίκο Εγγονόπουλο και ήρθε σε επαφή με το καλλιτεχνικό ρεύμα του υπερρεαλισμού, τα μηνύματα του οποίου αφομοίωσε δημιουργικά στην πορεία του προσδιορισμού της προσωπικής του ποιητικής έκφρασης. Η ποίησή του κυριαρχείται από συμβολικά και αρχετυπικά στοιχεία και κινείται στα εφιαλτικά πλαίσια του κλειστού ποιητικού του κόσμου, παρουσιάζοντας χαρακτηριστικές θεματολογικές, γλωσσικές και εκφραστικές εμμονές, πάντα όμως με μια βαθύτερη, αν και έμμεση, πολιτική αγωνία. Πέθανε στις 29 Μαρτίου 2005. (Πηγή: http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=363 )

Εργογραφία: Ποίηση Η λησμονημένη, 1945. Παραλογαίς, 1948. Με το πρόσωπο στον τοίχο, 1952. Όταν σας μιλώ, 1956. Τα φάσματα ή Η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958. Ο περίπατος, 1960. Τα στίγματα, 1962. Σφραγίδα ή Η όγδοη σελήνη, 1964. Το σκεύος, 1971. Χρωμοτραύματα, 1980. Εκτοπλάσματα, 1986. Καταβύθιση, 1990. Έκτοτε, 1996. Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια, 1998 Στους συγκεντρωτικούς τόμους δεν συμπεριλαμβάνεται η πρώιμη αποκηρυγμένη συλλογή Η μουσική των νησιών μου(Αθήνα 1941, ιδιωτική έκδοση, με το ψευδώνυμο Μίλτος Χρυσάνθης).·Ο ποιητής έκαψε όσα αντίτυπα είχε στη διάθεσή του, αντίτυπο της συλλογής απόκειται στο αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. (Πηγή: http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=363 )

«Η ποίησή του μοιάζει να σφραγίζεται ανεξίτηλα από την ορμή του πρώτου ευρωπαϊκού υπερρεαλισμού. Και όμως, δεν φαίνεται να βγαίνει κατευθείαν από την κεντρική αρτηρία του κινήματος. Βγαίνει από το βάθος και πηγάζει πλάγια, από τις παρυφές του […] δεν αντλεί παθητικά σαν δέκτης,[…] γίνεται κι αυτός ισότιμα εξερευνητής του κλίματος: Τα ίδια σκηνικά, παρόμοιες ιστορίες καθημερινότητας και ανάλογη διάρρηξη των «στεγανών» του κόσμου, για να ακολουθήσει λογικότατα η γνώριμη επικοινωνία του πραγματικού και του φανταστικού στην ποίησή του […] τα σκηνικά εκείνων <των υπερρεαλιστών> είναι σκηνικά του ονείρου ή της φαντασίας, ενός κόσμου άρα απλώς παράδοξου. Στον Σαχτούρη απεναντίας είναι σκηνικά ζωής και δράσης, ενός κόσμου άρα αυθεντικά παράλογου […]. Πίσω από τα υπερρεαλιστικά ποιήματά του, σαν από καταπακτές του υποσυνείδητου, διακρίνεις στον πυθμένα τα άλλα ρεύματα: Εκεί ο εικονισμός που ελάχιστα τον άγγιξε, πέρασε αφήνοντάς του την εικόνα. Και αυτός την πήρε και την έκανε, καθώς θα δούμε, εκφραστικό πρωτέα του ποιήματος. Και εκεί προπάντων ο συμβολισμός, αυτός που κατά βάση τον ανέθρεψε, αποστεγνώθηκε από κάθε τάση «υποβολής», αφήνοντας τα πράγματα πολύ συγκεκριμένα, με τους τύπους και τους αρχετύπους τους, σαν σύμβολα […].

Γεγονότα μιας εποχής ακρωτηριασμένης τού προσφέρονται σε μια πρωτοφανή τερατωδία και ελλειπτικότητα. Έτσι και η ποίηση γίνεται εκ των πραγμάτων ελλειπτική. Και αντίστροφα, η υπερρεαλιστική γλώσσα του και ενισχύεται και δεσμεύεται από αυτού του είδους την ιστορική κατάθεση. Χωρίς να χάσει την εκφραστική τόλμη της, γίνεται σοβαρή, σκυθρωπή, τραγική […]. Ο Σαχτούρης είναι η πιο εξπρεσιονιστική συνείδηση και ποιητική εκδοχή της λογοτεχνίας μας. θα έλεγα, μάλιστα, η μόνη. Ακόμη πως ο εξπρεσιονισμός του είναι καρπός φυσικής ροής και εκλεκτικής συγγένειας και σπουδής. και προπαντός είναι εξπρεσιονισμός και ελληνικότατος και προσωπικός […]. Ο εξπρεσιονισμός ως προάγγελος του υπερρεαλισμού, αλλά και ως αντίποδάς του […]. Του πηγαίνει η πνιγμένη κραυγή και η μουγγή παρουσία και όχι η ανοιχτή καταγγελία ή η όποια εξαγγελία. Του ταιριάζει ο μορφασμός και όχι το χιούμορ, ο ολοκληρωτικός σπαραγμός και όχι η εύκολη οργή και ρητορεία. Ο εξπρεσιονισμός σαν έκφραση τραγική της ζωής, αλλά και σαν έμμεση διαμαρτυρία για την απανθρωπία του περιβάλλοντος […]. Ως κίνημα της λογοτεχνίας καθολικεύει την υποκειμενική ερμηνεία του κόσμου με την επιβολή, επάνω στην περιοχή των αισθήσεων, του κόσμου του φανταστικού και του παράλογου. Ο έντονος συναισθηματισμός του «εγώ», που καθώς συμπιέζεται αντιδρά και σπάζει τα λογικά ή όποια άλλα δεσμά της συμβατικότητας […].

Ξεκινά <η ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη> από την πιο προχωρημένη επικαιρότητα: απηχεί τη φρίκη των καιρών, με την πιο ακραία γλώσσα, του υπερρεαλισμού. Για να καταλήξει και να δώσει την ευρύτερη αγωνία των υπάρξεων μέσα από τη βαθύτερη πρωτοποριακή ματιά του εξπρεσιονισμού. Στην εμβάθυνσή του συναντά και την ελληνική παράδοση και προβληματική. Και με την ελληνική περιουσία του παράλογου, υπερβαίνοντάς την, ανεβαίνει και εκφράζεται ως σύγχρονος μαζί και ως Ευρωπαίος. Όπως υπερβαίνει και τα στίγματα της εποχής και τα ανάγει σε υπερχρονικά, ή σωστότερα, σε αχρονικά σημεία αναφοράς: συναντά τα προηγούμενα των μαγικών παραμυθιών και των παραλογών μας και υποσυνείδητα τα συστοιχεί με τα αρχέτυπα του σύγχρονου πολιτισμού, υπαινικτικά προβεβλημένα στααρχικά ανθρωπολογικά τους βάθη […].Ένας ποιητής που ανεβάζει τη βαθύτερη και πανανθρώπινη παράδοση ως την πιο επίκαιρη και ερμητική πρωτοπορία. Ή καλύτερα, που εν ονόματι της ποίησης, της μιας και αδιαίρετης, καταργεί αυτόματα τα όρια μεταξύ πρωτοπορίας και παράδοσης». (Γ. Δάλλας, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, Κέδρος, Αθήνα, 1997, σελ. 51-55, 172-181)

«Τα δομικά στοιχεία του ποιήματός του είναι: 1. μια ιστορία- «μήνυμα» 2. η «σκηνική» διάρθρωση 3. η «ιδεοπλαστική» εικόνα Σε κάθε ποίημά του υπάρχει μια μοναδική ιστορία. Βλέπεις την κίνησή της πίσω από τον καμβά του θέματος, να δίνει σχήμα σ’ ένα μήνυμα. Ο καμβάς περιορίζεται σε τρία-τέσσερα επεισόδια. και αυτά είναι τα ορόσημά της. Η ιστορία, που περνά σαν μια ιδέα ανάμεσά τους, είναι μονοσήμαντη και ο στόχος της ευθύγραμμος […]. Η τεχνική του διάρθρωση είναι «σκηνική» […], δεν είναι λ.χ. εξομολογητική, δεν είναι περιγραφική. […] το ποίημά του απαρτίζεται από διαδοχικές σκηνές, η καθεμιά τους ευδιάκριτη από την άλλη. Είναι μια ακολουθία «λήψεων», που δείχνει και την ιστορία του σαν μια υπόθεση εν κινήσει. Δεν λείπει παρά το μοντάρισμά τους από τον ποιητή. συχνά, εκ των ενόντων, σαν να αφήνεται η υπόλοιπη «εμφάνιση» στον αναγνώστη. […] Μια τεχνική που γενικά θυμίζει ή επιδέχεται κινηματογραφική γραφή και προβολή. Και όπου μάλιστα […] προτιμώνται πάντα τα γκρο πλάνα: τα φυσικά ή τεχνικά ντεκόρ - η φύση ή η πόλη και η τεχνολογία της- δεν φαίνονται, αλλά επικαλύπτονται απάνω ως κάτω από τα πρόσωπα ή τα πράγματα της ιστορίας. […] μέσ’ από τα διαδοχικά γκρο πλάνα των σκηνών, ή λέγονται ή παίζονται, […] όχι γεγονότα, αλλά βαθύτερα μηνύματα. Με την εικόνα πάντα σαν φορέα της σκηνής και του μηνύματος […].Κυρίαρχη τεκτονική μονάδα του είναι η εικόνα.» (Γ. Δάλλας, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, Κέδρος, Αθήνα 1997, σελ. 56-66)

Ελένη Βακαλό (1921-2001) Βιογραφικό σημείωμα: Η Ελένη Βακαλό γεννήθηκε Ελένη Σταυρινού στην Κωνσταντινούπολη. Σε ηλικία δύο χρόνων εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στην Αθήνα. Σπούδασε Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1940-1945) και το 1948 έφυγε για το Παρίσι, όπου ειδικεύτηκε στην ιστορία τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ενώ παρακολούθησε επίσης σεμινάρια ανθρωπιστικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Εργάστηκε για σύντομο χρονικό διάστημα στη μέση εκπαίδευση ως καθηγήτρια Νέων Ελληνικών και στη συνέχεια στράφηκε επαγγελματικά στη Σχολή Διακοσμητικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών Βακαλό, την οποία ίδρυσε από κοινού με το ζωγράφο και σκηνογράφο σύζυγό της Γιώργο Βακαλό(πουλο). Παράλληλα ασχολήθηκε με τη διδασκαλία Ιστορίας Τέχνης και την κριτική. Ως τεχνοκριτικός συνεργάστηκε με την εφημερίδα Τα Νέα (1952-1975 με ενδιάμεση διακοπή κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας) και περιοδικά όπως ο Ζυγός, τα Νέα Γράμματα, η Καινούρια Εποχή, η Κριτική και με την Ελληνική Ραδιοφωνία (1954-1957 και 1977-1978). Στον χώρο της λογοτεχνίας πρωτοεμφανίστηκε το 1944 από τις σελίδες του περιοδικού Νέα Γράμματα και ένα χρόνο αργότερα εξέδωσε την πρώτη της ποιητική συλλογή, με τίτλο Θέμα και παραλλαγές. Σταθμό στην ποιητική της πορεία αποτέλεσε η ποιητική συλλογή της Στη Μορφή των θεωρημάτων (1951). Το 1991 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή Γεγονότα και ιστορίες της κυρα – Ροδαλίνας. Έργα της μεταφράστηκαν στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, γιουγκοσλαβικά και ρουμανικά. Είναι μέλος της Εθνικής Εταιρείας Λογοτεχνών και της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών. Ασχολήθηκε επίσης με τη λογοτεχνική μετάφραση. Το ποιητικό έργο της Ελένης Βακαλό τοποθετείται από τους ιστορικούς στο χώρο του ελληνικού μεταπολεμικού υπερρεαλισμού. (πηγή: http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=111)

Εργογραφία: Ποίηση Θέματα και παραλλαγές, 1945. Αναμνήσεις από μια εφιαλτική πολιτεία, 1948. Στη μορφή των θεωρημάτων, 1951. Το Δάσος, 1954. Τοιχογραφία, 1956. Ημερολόγιο της ηλικίας, 1958. Περιγραφή του σώματος,1959. Η έννοια των τυφλών, 1962. Ο τρόπος να κινδυνεύουμε, 1966. Γενεαλογία, 1971. Του κόσμου, 1978. Πριν από το λυρισμό, 1981. Γενεαλογία του κόσμου, 1990. Γεγονότα και ιστορίες της κυρα-Ροδαλίνας, 1990. Οι παλάβρες της κυρα - Ροδαλίνας, 1985. Το άλλο του πράγματος· Ποίηση 1954-1994, 1995. Επιλεγόμενα, 1997

Γράφει ο Μ.Γ. Μερακλής για την Ελένη Βακαλό πως η ποίησή της εκφράζει μια βασική σχέση με τα πράγματα. Επιχειρείται η ανάκληση της πρωταρχικότητάς τους. Η ποιήτρια προσπαθεί να ξανακερδίσει την παιδική ηλικία, και γι’ αυτό η ποίησή της εκφράζει το δράμα του ανθρώπου που θέλει, αλλά δεν μπορεί να θυμηθεί. Η επιθυμία της αυτή για μνήμη πηγάζει από ένα αίσθημα καχεξίας που δημιουργεί η σύγχρονη ιστορία. Η ποίησή της είναι αινιγματική και δυσεξιχνίαστη. Αναζητά μια αναβάθμιση της ανθρωπιάς. Ζητάει έναν καινούργιο ανθρωπισμό μέσω του ζώου, μέσω του φυτού που συχνά επανέρχονται στα ποιήματά της. (Μ. Γ. Μερακλής, Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία, Πατάκης, Αθήνα 1987, σ. 135-137)