Στράτος Θεοδοσίου Αστροφυσικός Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών "Αναξίμανδρος: Η ιδέα του απείρου στην αρχαία Ελλάδα-Σύγχρονη Κοσμολογία: Η απειρία των Κόσμων" Στράτος Θεοδοσίου Αστροφυσικός Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών

26 αιώνες αργότερα, τα ερωτήματα αυτά Ιωνία, 6ος π.Χ. αιώνας… Η φιλοσοφική σκέψη ωριμάζει. Οι μύθοι και οι θεϊκές παρεμβάσεις στα συμβαίνοντα της Γης και του ουρανού αμφισβητούνται. Η ερμηνεία της φύσης αρχίζει να στηρίζεται στην έρευνα του εξωτερικού κόσμου. Εγείρεται το πρόβλημα της «πρώτης αρχής» και της δομής του Κόσμου μας. Είναι μία η αρχή ή πολλές; 26 αιώνες αργότερα, τα ερωτήματα αυτά παραμένουν ανοικτά…

Το άπειρον του Αναξίμανδρου Ποιος όμως ήταν ο Αναξίμανδρος; Έζησε το 610-540 π.Χ. στη Μίλητο. Ήταν μαθητής και διάδοχος του Θαλή στη σχολή του. Θεωρείται ο πρώτος φυσιολόγος φιλόσοφος που παρουσίασε μια επιστημονική, απομυθοποιημένη εικόνα του κόσμου. Στα ενδιαφέροντα του συγκαταλέγονται η Αστρονομία, η Γεωγραφία, η Γεωμετρία, η Μετεωρολογία, ακόμη και η Βιολογία! Πίστευε σε μια κοσμική δικαιοσύνη, που εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ των τεσσάρων στοιχείων (ύδωρ, αήρ, πυρ και γη). Πρέσβευε πως τα πάντα απορρέουν από μια άχρονη και αναλλοίωτη κοσμική ουσία, στην οποία τελικά θα επιστρέψουν. Εδώ ξεκινά και η ιδέα του «απείρου».

Το «άπειρον» του Αναξίμανδρου «α» + «πέρας» = απουσία αρχής και τέλους στον χρόνο και απεριόριστο στον χώρο. Το άπειρον, η «πρώτη αρχή» του Αναξίμανδρου, ήταν αθάνατο και ανώλεθρο, χωρίς προσδιορίσιμες ιδιότητες. Από αυτό γεννιούνταν και σ’ αυτό επέστρεφαν αλληλοδιαδόχως άπειροι κόσμοι. Από το «άπειρον», προήλθαν το θερμό και το ψυχρό, που διαχωρίστηκαν σε έναν εξωτερικό πύρινο θόλο, σε αέρα, γη και ύδωρ.

Η αρχαιοελληνική σκέψη Οι διάφορες και διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων για το σχήμα και τη θέση της Γης στο στερέωμα, για τις κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των άλλων πλανητών στον χώρο (κατά το γεωκεντρικό σύστημα), έδωσαν το έναυσμα και την αφετηρία για περαιτέρω μελέτη και για θέσεις όπως το άπειρον, τη Θεωρία πολλαπλών κόσμων και φυσικά για την ανάπτυξη της αστρονομίας και της φιλοσοφίας. H διαπάλη του γεωκεντρικού με το ηλιοκεντρικό σύστημα διήρκεσε πάνω από δύο χιλιάδες έτη και αποτέλεσε μια επιστημονική διαμάχη η οποία είχε παράλληλα τεράστιες θρησκευτικές, κοινωνικές, φιλοσοφικές και πολιτικές προεκτάσεις.

Η επιρροή του Αναξίμανδρου σε μεταγενέστερους φιλόσοφους Αναξιμένης: Μαθητής του Αναξίμανδρου, υποστήριζε την ταυτόχρονη ύπαρξη άπειρων κόσμων. Διογένης ο Απολλωνιάτης: «Ἐδόκει δὲ αὐτῷ τάδε: στοιχεῖον εἶναι τὸν ἀέρα, κόσμους ἀπείρους καὶ κενὸν ἄπειρον: τόν τε ἀέρα πυκνούμενον καὶ ἀραιούμενον γεννητικὸν εἶναι τῶν κόσμων» (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι… , Θ΄ 57). Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος: Πολλαπλοί κόσμοι Πυθαγόρειοι: Πέρας & Άπειρον: θεμελιακοί όροι του όντος. Πλάτων: Το άπειρο σαν ένα από τέσσερα είδη όντος. Λεύκιππος, Δημόκριτος: Υλική υπόσταση στο άπειρο; Άπειρο κενό, απειρία κόσμων. Απειρία σχημάτων των ατόμων. Αριστοτέλης: «εν δυνάμει» ύπαρξη του απείρου & όχι «εν ενεργεία». Μητρόδωρος ο Χίος: «ότι δέ άπειροι κατά το πλήθος, δήλον εκ του άπειρα τά αίτια είναι…» [Αέτ. 15, 4 D. 292)]. Επίκουρος: Θεωρία πολλαπλών κόσμων. Ιππόλυτος (χριστιανός επίσκοπος στη Ρώμη): Απειρία κόσμων σε πλήθος και μέγεθος (στην αναφορά του για τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο).

Η απειρία των κόσμων στην αρχαιοελληνική σκέψη Η απειρία των κόσμων στην αρχαιοελληνική σκέψη Η απειρία των κόσμων σαν ιδέα υποστηρίχθηκε από πλήθος αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Σε αυτούς συγκαταλέγονται οι: 1. Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, 2. Μέλισσος ο Σάμιος 3. Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος, 4. Λεύκιππος και Δημόκριτος, 5. Μητρόδωρος ο Χίος, 6. Επίκουρος και άλλοι.

Η απειρία των κόσμων στην αρχαιοελληνική σκέψη Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος: Σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο ο Ξενοφάνης υποστήριζε ότι υπάρχουν άπειροι πανομοιότυποι κόσμοι: «Κόσμους δέ απείρους, ου παραλλακτούς δέ» (Φιλ. Βίοι ΙΧ, 19). Μέλισσος ο Σάμιος (5ος π.Χ. αιώνας), μαθητής του Παρμενίδη, όπως γράφει ο Διογένης ο Λαέρτιος, θεωρούσε ότι το Σύμπαν ήταν ένα: «Ἐδόκει δ' αὐτῷ τὸ πᾶν ἄπειρον εἶναι καὶ ἀναλλοίωτον καὶ ἀκίνητον καὶ ἓν ὅμοιον ἑαυτῷ καὶ πλῆρες· κίνησίν τε μὴ εἶναι, δοκεῖν δ’ εἶναι» (Φιλ. Βίοι ΙΧ 24, 1-3). Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος: Ο Σιμπλίκιος (Υπόμνημα εις την Αριστοτέλους Φυσικήν Ακρόασιν 35, 3) αναφέρει ότι ο Αναξαγόρας πίστευε στην ύπαρξη άπειρων κόσμων. Λεύκιππος και ο Δημόκριτος πίστευαν ακριβώς τα ίδια, όπως αναφέρει ο Ιππόλυτος (Κατά πασών αιρέσεων έλεγχος). Επίκουρος: «Κόσμος εστί περιοχή τις του ουρανού, άστρα τε καί γην καί πάντα τα φαινόμενα περιέχουσα, αποτομήν έχουσα από του απείρου καί καταλήγουσα εν πέρασι» (Λαέρτιος, Βίος Επίκουρου, Επιστολή 2α προς Πυθοκλέα, 7.88, 4-10).

Οι απόψεις του Μητρόδωρου του Χίου Ο δάσκαλος του Επίκουρου, ο Μητρόδωρος ο Χίος, σύμφωνα με τον Αέτιο, έλεγε: «Μητρόδωρος ο καθηγητής Επίκουρου φησίν άτοπον είναι εν μεγάλω πεδίω ένα στάχυν γεννηθήναι καί έναν κόσμον εν τω απείρω, ότι δέ άπειροι κατά το πλήθος, δήλον εκ του άπειρα τά αίτια είναι ει γάρ ο κόσμος πεπερασμένος, τά δ’ αίτια πάντα άπειρα, εξ ων ο κόσμος γέγονεν, ανάγκη απείρους είναι· όπου γάρ τα αίτια άπειρα, εκεί καί τα αποτελέσματα, αίτια δέ ήτοι αι άτομοι ή στα στοιχεία» [Αέτ. 15, 4 D. 292)]. Που σημαίνει: «Ο Μητρόδωρος, ο δάσκαλος του Επίκουρου, λέει ότι είναι παράλογο να βγει ένα μόνο στάχυ σε μια ολόκληρη πεδιάδα και ένας μόνο κόσμος μέσα στο άπειρο. Το ότι είναι άπειροι σε πλήθος είναι φανερό από το ότι τα αίτια είναι άπειρα. Διότι, αν ο κόσμος ήταν πεπερασμένος και άπειρα όλα τα αίτια, από τα οποία έχει γίνει ο κόσμος, θα είναι κατ' ανάγκην άπειροι και οι κόσμοι· διότι, όπου είναι άπειρα τα αίτια, είναι άπειρα και τα αποτελέσματα. Και αίτια είναι ή τα άτομα ή τα στοιχεία» (Μετ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου). Μητρόδωρος ο Χίος. Η προτομή του στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νεμέας.

Σύγχρονη Αστροφυσική και Κοσμολογία Για τη Αστροφυσική, το πρόβλημα της απειρίας του Σύμπαντος είναι στη βάση του φιλοσοφικό! Πρώτη προσέγγιση έγινε από τον A. Einstein μέσω της Γ.Θ.Σ., ο οποίος πρότεινε ένα «στατικό» Σύμπαν. Alexander Friedmann: Μοντέλο διαστολής-συστολής του Σύμπαντος. Hugh Everett III, Murray Gell-Mann & J.B. Hartie: «Ερμηνεία των πολλών κόσμων»  Διακλαδιζόμενο Σύμπαν: τόσα ανεξάρτητα αντίγραφα όσα και τα δυνατά αποτελέσματα. J.A. Wheeler & Everett: Άπειρες παράλληλες πραγματικότητες, στις οποίες ενυπάρχουν όλα τα δυνατά αποτελέσματα. Jayant Narlikar (1993): Ένα αισθητό Σύμπαν ανάμεσα σε άπειρα άλλα διαστελλόμενα που μαζί μορφοποιούν ένα «Υπερσύμπαν». Andrei Linde (1990, 1996): Σύμπαν  ομογενής φυσαλίδα. Αυτοαναπαραγόμενο και διαστελλόμενο Σύμπαν (fractals).

«Από τον ίδιο τον ορισμό της, η λέξη «Σύμπαν» περιλαμβάνει τα πάντα. Κατά συνέπεια είναι προτιμότερο να μιλάμε για πολυάριθμους κόσμους, φανταζόμενοι ότι το Σύμπαν διακλαδώνεται σε απειράριθμους τέτοιους. Εμείς γνωρίζουμε μόνο ένα από αυτούς! «Υπάρχουν ανοικτοί και κλειστοί κόσμοι. Υπάρχουν μερικοί πλήρως διαμορφωμένοι και μερικοί χαοτικοί. Σε μερικούς δεν εκδηλώνεται ποτέ ζωή. Σε μερικούς υπάρχει, αλλά είναι υποτυπώδης. Τέλος σε ελάχιστους αφθονεί». Martin Clatton Brock

Συμπέρασμα 1. Το πρόβλημα της απεραντοσύνης του Σύμπαντος είναι κυρίως φιλοσοφικό. Αν μάλιστα συσχετισθεί το «άπειρο» με το ησιόδειο κοσμογονικό «χάος» ή με τους «άπειρους κόσμους» του Επίκουρου και των Ατομικών φιλοσόφων, τότε η διαχρονικότητα των προβλημάτων γίνεται εμφανής. 2. Με την κοσμολογική έννοια του χωροχρόνου (Γ.Θ.Σ.) είναι συνυφασμένη η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, που αποτελεί το αφετηριακό σημείο στα τρία μοντέλα –θετικής, μηδενικής και αρνητικής καμπυλότητας– του Friedmann. Σύμφωνα με αυτή, το Σύμπαν δημιουργήθηκε πριν από 15-20 δισεκατομμύρια χρόνια (13,7 WMap), ενώ ήταν αρχικά συγκεντρωμένο σε ένα «ιδιάζον» σημείο, το οποίο δεν υπάκουε στους γνωστούς νόμους της φυσικής. 3. Οι αστροφυσικοί προσβλέπουν στην Κβαντική Θεωρία της Βαρύτητας προκειμένου να απαλλαγούν οι θεωρητικοί από τις όποιες δυσκολίες στη φυσική σύλληψη του θέματος. Θα μπορέσει όμως αυτή η θεωρία να μας απαλλάξει από την ασύλληπτη και ουσιαστικά ακατάληπτη έννοια του απείρου;

Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας. Στράτος Θεοδοσίου