Το παιδί μου και εγώ Σταυρούλα Παπαδάκου τ. Συντονίστρια Διευθύντρια Παιδιατρικού Τμήματος “Ασκληπιείου Βούλας” Πρόεδρος Ιατρικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής Αντιπρόεδρος Μονάδας “Σπύρος Δοξιάδης” Δήμος Αργυρούπολης, Ομιλία, 11ος 2015

Γιατί η ζωή δεν πάει προς τα πίσω και δεν σταματά στο χτες. Τα παιδιά σου δεν είναι παιδιά σου. Είναι οι γιοι και οι κόρες της ζωής για τη ζωή. Για τη ζωή τους είσαι το μέσον κι όχι η αρχή, κι ας μένουν κοντά σου, δεν ανήκουν σε σένα. Μπορείς να τους δώσεις την αγάπη σου, όχι όμως και τις ιδέες σου, γιατί ιδέες έχουν δικές τους. Μπορείς να δώσεις μια στέγη στο σώμα τους, όχι όμως και στην ψυχή τους, γιατί η ψυχή τους κατοικεί στο σπίτι του αύριο, που εσύ δεν μπορείς να επισκεφθείς, ούτε και στα όνειρά σου. Μπορείς να προσπαθήσεις να τους μοιάσεις, μην προσπαθήσεις όμως να τα κάνεις όμοιά σου. Γιατί η ζωή δεν πάει προς τα πίσω και δεν σταματά στο χτες. Είσαι το τόξο απ’ το οποίο εκτοξεύονται τα παιδιά σου σαν ολοζώντανα βέλη. Κάνε τοξότη τη σαΐτα που στα χέρια σου κρατάς, να σημαίνει χαρά.                                 Kahlil Gibran

Είναι γνωστό ότι γονιός γίνεσαι, δεν γεννιέσαι Είναι γνωστό ότι γονιός γίνεσαι, δεν γεννιέσαι. Η τέχνη του να είσαι γονιός διδάσκεται. Στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, αυτή η διδαχή παρουσιάζει απαιτήσεις και ελλείμματα. Τα ελλείμματα στην ψυχοεκπαίδευση του γονιού έχουν σχέση με: α) με τις αλλαγές του μοντέλου της οικογένειας β) με τις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, γ) με την έλλειψη εκπαίδευσης κατά τα χρόνια των εγκυκλίων σπουδών (δηλαδή αγωγή υγείας, σεξουαλική διαπαιδαγώγηση).

Τα τελευταία χρόνια, η νευροβιολογία μας έχει αποδείξει ότι η ώρα μηδέν της εκπαίδευσης του ανθρώπου είναι αυτή που αφορά στην περιγεννητική περίοδο, λίγο πριν την γέννα λίγο μετά από αυτή. Επομένως οι πρώτοι εκπαιδευτές του υγιούς βρέφους είναι οι ίδιοι οι γονείς και μετά τα τρία χρόνια ο κατάλογος των εκπαιδευτών αυξάνει και εξειδικεύεται (δηλαδή, προνήπιο-νηπιαγωγείο,δημοτικό,γυμνάσιο,λύκειο,πανεπιστήμιο).

Η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών αποτελεί σηµαντικό µέρος της ευρύτερης εξέλιξής τους, είναι µια συνεχής διαδικασία, περιλαµβάνει την ανάπτυξη των φυσικών,νοητικών και συναισθηµατικών τους δυνατοτήτων µέσα από στάδια και αφορά σε όλο το ηλικιακό φάσµα καθώς ξεκινάει στην εµβρυϊκή ζωή και ολοκληρώνεται στην εφηβεία, αν όχι στο βαθύ γήρας.

Τα πρώτα 3 χρόνια της ζωής είναι κρίσιμα για την διαμόρφωση σωματική και ψυχική υγεία του ανθρώπου, σύμφωνα με πολλές σύγχρονες έρευνες διαφόρων πεδίων επιστημών. Αυτό δεν το λέει κανείς για να υπαινιχθεί ότι τίποτα δεν είναι δυνατό να αλλάξει έκτοτε, αλλά για να δείξει πόσο σημαντική για τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι η περίοδος των πρώτων χρόνων της ζωής του ανθρώπου.

Η έκθεση σε ένα πλούσιο σε ερεθίσματα περιβάλλον (environmental enrichment), κυρίως με φυσικά ερεθίσματα (π.χ. κατασκευές για άσκηση / παιγνίδι) αλλά και με αυξημένη κοινωνική συναναστροφή, αποτελεί έναν περιβαλλοντικό χειρισμό που ενισχύει την νευροβιολογική ισορροπία και συνδέεται με ψυχολογική και φυσιολογική ευημερία για τον οργανισμού .

Οι πρώιμες εμπειρίες με αναφορά στη σχέση μητέρας νεογνού φαίνεται ότι επηρεάζουν ιδιαίτερα τη νευροβιολογική απόκριση οργανισμού σε καταστάσεις στρες, καθώς και τη γνωστική και συναισθηματική έκδηλη συμπεριφορά τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα. Η μεγάλη νευρολογική ανωριμότητα κατά τη γέννα και η αργή ωρίμανσή τους, κάνει τη σχέση βρέφους μητέρας πολύ σημαντική. Ο εγκέφαλος του βρέφους είναι το 25% του ενήλικου βάρους του κατά τη γέννηση του, ενώ τα περισσότερα θηλαστικά γεννιούνται με το 60-90% του ενήλικου εγκέφαλου.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το πιο ανώριμο όργανο του σώματος κατά τη γέννηση. Μολονότι οι νευρώνες του φλοιού παράγονται ήδη προγεννητικά, οι συνάψεις τους είναι αραιές. Σε αντίθεση με το στέλεχος και το νωτιαίο μυελό, ο εγκεφαλικός φλοιός δημιουργεί την πλειονότητα των συναπτικών συνδέσεων μετά τη γέννηση, με ένα μαζικό ξέσπασμα συναπτικής δημιουργίας, μεταξύ 12 έως 24 μηνών, γνωστής ως πληθωρικής περιόδου. Το ανώριμο νεογέννητο του ανθρώπου, εξαρτάται απόλυτα από τον ενήλικα. Ο εγκέφαλός του θα τριπλασιάσει το μέγεθός του μέσα σε ένα μόλις χρόνο, στον πρώτο χρόνο.

Στην περίοδο πληθωρικότητας, ο εγκεφαλικός φλοιός δημιουργεί τον εκπληκτικό αριθμό των 2 εκατομμυρίων νέων συνάψεων ανά δευτερόλεπτο. Με αυτές τις νέες συνδέσεις επιτυγχάνονται τα ορόσημα του μωρού, όπως η έγχρωμη όραση, ή ο ισχυρός συναισθηματικός δεσμός με τους γονείς του. Στην ηλικία των 2 ετών, ήδη ο εγκεφαλικός φλοιός διαθέτει χίλια τρισεκατομμύρια συνάψεις.

Η περίοδος συναπτικής πληθωρικότητας διαφέρει από περιοχή σε περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού: ξεκινά νωρίτερα στις πρωτεύουσες αισθητηριακές περιοχές, όπως ο οπτικός φλοιός και ο απτικός, ενώ έπεται στους κροταφικούς και μετωπιαίους λοβούς, περιοχές που εμπλέκονται σε ανώτερες γνωστικές και συναισθηματικές λειτουργίες. Ο αριθμός των συνάψεων διατηρείται υψηλός σε όλον τον εγκεφαλικό φλοιό καθ’ όλη τη μέση παιδική ηλικία. Εν συνεχεία μέχρι και την εφηβεία ο αριθμός των συνάψεων βαθμιαία μειώνεται στα επίπεδα των ενηλίκων.

Eπομένως καταλαβαίνουμε την σημαντικότητα και την αναγκαιότητα για τις οδηγίες που πρέπει να δίνονται και σωστή καθοδήγηση στους γονείς. Συμμόρφωση της κοινωνίας προς αυτό που επιτάσσει η σύγχρονη επιστήμη: «Προσέξτε τα τρία πρώτα χρόνια της ζωής του κάθε ανθρώπου»!

Είναι γνωστό ότι το φυσιολογικό ανθρώπινο βρέφος που επιζητά ωρίμανση μέσα από συνεχή επαφή, αγκαλιά, συνδιαλλαγή. Η προαγωγή του μητρικού θηλασμού, η πρόληψη χρόνιων σωματικών και ψυχικών ασθενειών δεν θα έχει καμία τύχη όσο δεν συνειδητοποιούμε ότι για να συμβεί πρέπει να αλλάξουμε στις κοινωνίες μας ριζικά και συνολικά τον τρόπο που βλέπουμε το μικρό παιδί. Η πρόωρη ανεξαρτητοποίηση του δεν πρέπει να είναι στόχος μας.

Γιατί τώρα γνωρίζουμε αρκετά, πως η εμπειρία(η φυσική παρουσία μητέρας-πατέρα-οικογένειας-ανθρώπου γενικά επηρεάζει τη βιολογία). Η φυσιολογική ωρίμανση του ανθρώπινου ιστού του εγκεφάλου εξαρτάται από το βιολογικό υλικό (γενετικό υλικό, φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρύου, περιγεννητικές συνθήκες) και απαρτιώνεται, κατά βάση, στην πρώιμη παιδική ηλικία εξαρτώμενη πολύ στενά από την εμπειρία και τις περιβαλλοντικές συνθήκες (ποσότητα και ποιότητα των ερεθισμάτων προς επεξεργασία, ποιότητα των σχέσεων με τα πρόσωπα φροντίδας, απουσία έντονων ψυχοτραυματικών γεγονότων), επιγενετικά.

Επομένως οφείλουμε να επενδύσουμε στα πρώτα τρία χρόνια της ζωής του ανθρώπου. Αν μας φαίνεται δύσκολο ως γονείς, να θυμόμαστε ότι η δυσκολία του σήμερα θα γίνει ευκολία του αύριο. Και το αντίθετο, δυστυχώς συχνά η ευκολία του σήμερα γίνεται δυσκολία του αύριο π.χ. πρέπει να επενδύσουμε στο μητρικό θηλασμό και στην προσωπική επικοινωνία βρέφους-μητέρας.

Γιατί ο μητρικός θηλασμός και η εγγύτητα των γονιών με το μικρό παιδί αποτελούν προέκταση της ενδομήτριας ζωής και ασφάλειας, το μέσο ώστε ένα εντελώς ανώριμο πλάσμα να αναπτύξει δύο άκρως σημαντικές παραμέτρους του είναι του: το νευρικό του σύστημα που αφορά το δεξιό ημισφαίριο, δηλαδή το κομμάτι του εγκεφάλου που έχει να κάνει με τις ανθρώπινες σχέσεις, με την εμπάθεια, με την επαφή, με τα συναισθήματα, με την δημιουργικότητα και την μη λεκτική επικοινωνία.

Εκτός από τον μητρικό θηλασμό η στενή επαφή με την μητέρα(eye to eye contact),η καθημερινή επικοινωνία με σωματική επαφή, αγκαλιές, μεγαλόφωνο διάβασμα από την ηλικία μηδέν και αλληλεπίδραση με αυτήν, είναι αυτό που θα αναπτύξει πρώτα την ικανότητα επικοινωνίας του παιδιού με το λεκτικό κομμάτι και ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων πολύ πριν το παιδί μπει σε εκπαιδευτικό κύκλο(προνήπιο, νηπιαγωγείο, κλπ)

Η ικανότητα για επικοινωνία του παιδιού είναι γενετικά καθοριζόμενο γνώρισμα, είναι αλλά επιτυγχάνεται μόνο με την συνεχή παρουσία ενός άλλου ανθρώπου. Στην συγκεκριμένη περίπτωση της μητέρας αυτού, πατέρα και οικογένειας, χωρίς την ανάπτυξη αυτής της ικανότητας η επικοινωνία δεν μπορεί να υπάρχει καμιά εκπαιδευτική εξέλιξη.

Eπομένως καταλαβαίνουμε την σημαντικότητα και την αναγκαιότητα για τις οδηγίες που πρέπει να δίνονται και σωστή καθοδήγηση στους γονείς ώστε να τα παίρνουν αγκαλιά τα βρέφη αντί να ξοδεύουν αυτά τον περισσότερο χρόνο τους απομονωμένα σε ρηλάξ, καροτσάκια και καρεκλάκια αυτοκινήτου, σε αντίθεση με ότι γινόταν στο παρελθόν. Σημειωτέον ότι το εκτεταμένο δίκτυο της οικογένειας δεν υπάρχει πλέον λόγω κοινωνικών συνθηκών και το ελεύθερο παιχνίδι που επιτρέπεται από τους γονείς στα παιδιά, έχει μειωθεί.

Είτε πρόκειται για συνέπεια αυτών των σημερινών πρακτικών φροντίδας είτε πρόκειται για συνέπεια άλλων παραγόντων, παρατηρούμε μια αύξηση διαταραχών άγχους, συμπεριφοράς, προσοχής, συναισθηματικής αστάθειας και επικοινωνίας σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών. Τα οποία παρουσιάζουν αυξανόμενα ποσοστά επιθετικής συμπεριφοράς και ανυπακοής και μειωμένη ικανότητα εμπάθειας και συναισθηματικής ηθικής. Πώς μπορούμε να αρνηθούμε ότι αυτή η αύξηση μπορεί να μην σχετίζεται με τον τρόπο που μεγαλώνουμε τα παιδιά στην κοινωνία μας; IQ – EQ – MQ - DQ

Επομένως, η μητρική συμπεριφορά φροντίδας «προγραμματίζει» τη δια βίου συμπεριφορική και φυσιοενδοκρινική λειτουργία, και την απόκριση στο στρες και επηρεάζει ευρύτερα την φυσική και ψυχική υγεία.

Η εκπαίδευση των γονιών πάνω στο υγιές βρέφος υστερεί, ενώ γνωρίζουμε ότι η ανάπτυξη των πνευματικών δυνατοτήτων ενός ατόμου καθώς και η ψυχοκοινωνική του εξέλιξη κτίζεται αποκλειστικά μέσω της εκπαίδευσης του, που ξεκινά από την ώρα μηδέν μέχρι και την εφηβεία. Οι γονείς είναι οι πρώτοι εκπαιδευτές επομένως και το σχολείο και οι δάσκαλοι οι δεύτεροι εκπαιδευτές αυτού.

Oι παράγοντες που κάνουν κάθε παιδί- έφηβο να είναι αυτό που είναι, να αντιδρά όπως αντιδρά, να εξελίσσεται όπως εξελίσσεται, είναι πολλοί και ενεργούν ακόμη και πριν από την σύλληψη. Όσο νωρίτερα εμφανίζονται στο ενδομήτριο και κυρίως στο εξωμήτριο περιβάλλον, τόσο σημαντικότερη είναι η επίδρασή τους. Ενώ όμως τα γενετικά αίτια δεν μπορούμε να τα μεταβάλλουμε στην σημερινή κατάσταση των γνώσεων μας, έχουμε την δυνατότητα με μέτρα κοινωνικά, εκπαιδευτικά, ιατρικά να βοηθήσουμε στην καλύτερη ανάπτυξη των γενετικών δυνατοτήτων κάθε ατόμου που καθορίζονται και προσδιορίζονται στην σύλληψη.

Οι προσπάθειες πρέπει να αρχίζουν πολύ νωρίς γιατί οι ρίζες των προβλημάτων βρίσκονται στη βρεφική και παιδική ηλικία. Πρέπει επίσης να είναι πολύπλευρες και όλοι εμείς οι επιστήμονες που ασχολούμεθα με οικογένειες, παιδιά και έφηβους πρέπει για τον σκοπό αυτό να γίνουμε παιδαγωγοί, όχι μόνο αυτών αλλά και όλων όσοι είναι υπεύθυνοι, άμεσα ή έμμεσα, για αποφάσεις που επηρεάζουν όχι μόνον το φυσικό, αλλά ιδιαίτερα το κοινωνικό και ψυχολογικό περιβάλλον στο οποίο ζουν οι οικογένειες και τα παιδιά.

Από τους πολιτικούς ως τους δασκάλους, από την τοπική αυτοδιοίκηση ως την εκκλησία, από τους κοινωνικούς λειτουργούς ως τους βρεφοκόμους και νηπιαγωγούς, από τους διανοούμενους ως τους υπεύθυνους για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Εντελώς όμως ιδιαίτερα πρέπει να βοηθήσουμε, να ενημερώσουμε, να εκπαιδεύσουμε τους γονείς. Αυτοί αποτελούν το καίριο και κύριο περιβάλλον που είναι υπεύθυνο για πολλά καλά ή κακά, θετικά ή αρνητικά.

Ας σκεπτόμαστε λοιπόν τους σπόρους και τις ρίζες, μαζί με το αναπτυσσόμενο άτομο:ας μην αγνοούμε με τις πρώτες εμπειρίες όταν θέλουμε να καταλάβουμε και να βοηθήσουμε τα παιδιά-εφήβους.Τα προβλήματα μπορεί να εμφανίζονται στην παιδική-εφηβική ηλικία. Αρχίζουν όμως πολύ πολύ νωρίτερα από την εκπαίδευση στα σχολεία.

Το σχολείο είναι η κοινωνική έκφραση σε συλλογικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας ενός έκαστου παιδιού στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενιαίου μορφωτικού επιπέδου ανά την επικράτεια. Οι ατομικότητες κάθε παιδιού πρέπει να είναι σεβαστές και εκεί είναι που οι γονείς πρέπει να επεμβαίνουν και να υπερασπίζουν αυτές, πάντα όμως σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι αποτελούν και την δεύτερη ευκαιρία καθενός μας.

Έτσι για να επιτευχθεί ανθρώπινη-υγιή εκπαίδευση των παιδιών είναι αναγκαίο να προηγηθεί η ψυχοεκπαίδευση των γονέων. Με την παρέμβαση θεωρητικά θα υπάρξει τρόπος αναχαίτισης ή άμβλυνσης δυνητικά νοσηρών φαινομένων και κοινωνικών παρεκτροπών (bullying, σεξουαλική κακοποίηση, εκφοβισμός μέσω internet, κτλ.), ώστε να διαρραγεί ο φαύλος κύκλος της βίας, λεκτικής, ψυχολογικής, σωματικής, σεξουαλικής ηλεκτρονικής. Εάν δεν παρέμβουμε εγκαίρως, θα βρεθεί και η ελληνική κοινωνία στην ίδια νοσηρή αναστάτωση που εμφανίζεται τώρα στις Η.Π.Α. και αλλού, δηλαδή η βία που εξυπηρετεί τη βία και μόνο, σαν τελικό μη αναστρέψιμο αποτέλεσμα της αλλαγής της δομής της οικογένειας.

Υπάρχει μόνο μία αλήθεια-αξίωμα: <<Το βρέφος-παιδί-έφηβος αναπτύσσεται και ολοκληρώνει την μοναδικότητα του μόνο με την φυσική και αδιάλειπτη παρουσία ενός άλλου ανθρώπου που στην μεν βρεφική περίοδο είναι η μητέρα-οικογένεια, αργότερα και ο δάσκαλος.>>