Alberto Melucci (Ιταλία) Κοινωνικά κινήματα (κκ) και συλλογική ταυτότητα 1

Συμπεριφορά κρίσης= συμπεριφορές χωρίς αλληλεγγύη Η κατασκευή της συλλογικής ταυτότητας είναι το κεντρικό έργο των κκ. Επιτελείται διαμέσου της συλλογικής δράσης. Όταν το έργο αυτό αποτυγχάνει, τότε το κίνημα διαλύεται, δεν έχει λόγο ύπαρξης. Η συλλογική δράση των κκ δεν είναι συμπεριφορές κρίσης, ούτε αποκλίνουσες συμπεριφορές. Συμπεριφορά κρίσης= συμπεριφορές χωρίς αλληλεγγύη Αποκλίνουσα συμπεριφορά= ρήξεις κανόνων χωρίς συλλογική σύγκρουση. 2

Αντίθετα, η συλλογική δράση= συλλογική σύγκρουση + αλληλεγγύη. Συλλογική ταυτότητα και αλληλεγγύη: Αλληλεγγύη από ομοιότητα Αλληλεγγύη από διαφορά (οσμωτική σχέση) Ο Melucci απέρριψε τη μυθοποίηση των κκ: Εντός των κινημάτων συνυπάρχουν διαφορετικές μορφές συμπεριφοράς που αλληλοσυμπληρώνονται στο εμπειρικό πεδίο. 3

Δέκα υποθέσεις για τα κκ (1978): Έτσι, οι συμπεριφορές κρίσης, οι αποκλίνουσες συμπεριφορές και οι συλλογικές δράσεις διακρίνονται ως αναλυτικές έννοιες (θεωρία), αλλά στις εμπειρικές περιπτώσεις συνυπάρχουν και διαδρούν μεταξύ τους. Δέκα υποθέσεις για τα κκ (1978): Πρώτη υπόθεση: Ένα κκ είναι αντικείμενο οικοδομημένο από την ανάλυση και δεν συμπίπτει με τις εμπειρικές μορφές συλλογικής δράσης Π.χ., το φεμινιστικό κίνημα είναι συνδυασμός αυτόνομων και ετερόνομων δράσεων. 4

Η αντίφαση ενυπάρχει στην ίδια την κοινωνία: Αυτό το φαινόμενο δεν οφείλεται στην παρείσφρηση εξωγενών στοιχείων στο κκ, αλλά στην αντιφατική φύση των κκ. Η αντίφαση ενυπάρχει στην ίδια την κοινωνία: Έχουμε δύο μοντέλα πολιτισμικού προσδιορισμού των αναγκών μας: Την ταυτότητα και τις ‘αναγωγικές ιδιότητες’ Την οικονομία και τις ‘υπερ-κοινωνικές’ ανάγκες. Εφόσον το σύστημα πολιτισμικής αναπαράστασης των αναγκών είναι κοινό σε ολόκληρη την κοινωνία, οι συλλογικοί δρώντες (κκ) το ιδιοποιούνται αντιφατικά. 5

Δεύτερη υπόθεση: ένα κκ δεν είναι απάντηση σε μια κρίση, αλλά έκφραση μιας σύγκρουσης. Η ύπαρξη ενός κκ οφείλεται σε δομική σύγκρουση εντός της κοινωνίας, που οδηγεί σε κοινωνικό ανταγωνισμό σχετικά με τον έλεγχο των αναγκαίων πόρων (υλικών και μη). Τρίτη υπόθεση: ένα κκ είναι μια συλλογική δράση που εκφράζει μια σύγκρουση και συνεπάγεται τη ρήξη με όρια συμβατότητας του συστήματος (σπάσιμο των κανόνων, μη διαπραγματεύσιμοι στόχοι, αμφισβήτηση της νομιμότητας της εξουσίας). 6

Δ) Στους βιόκοσμους: συγκρουσιακό δίκτυο («υπόγεια δίκτυα»). Τέταρτη υπόθεση: η φύση ενός κινήματος εξαρτάται από το σύστημα των σχέσεων στο οποίο η συλλογική δράση τοποθετείται. Έτσι, έχουμε: Α) Στο οργανωμένο σύστημα ρόλων: διεκδικητικό κίνημα (π.χ. συνδικαλισμός) Β) Στο πολιτικό σύστημα: πολιτικό κίνημα (π.χ. η πολιτική φεμινιστική ή οικολογική πίεση). Γ) Στο σύστημα παραγωγής: ταξικό κίνημα (ανταγωνιστικό κίνημα για την αλλαγή του τρόπου παραγωγής των πόρων). Δ) Στους βιόκοσμους: συγκρουσιακό δίκτυο («υπόγεια δίκτυα»). 7

Αύξηση του συμβολικού περιεχομένου του κκ Πέντε προϋποθέσεις μετάβασης από απλούς σε σύνθετους τύπους κινήματος (καθημερινά δίκτυα=> διεκδικητικό κίνημα=> πολιτικό κίνημα=> ανταγωνιστικό κίνημα). Αύξηση του συμβολικού περιεχομένου του κκ Ελάττωση της διαπραγματευσιμότητας των στόχων του Ελάττωση της επιλυσιμότητας των συγκρούσεων Μείωση της δυνατότητας ορθολογικού υπολογισμού (συναισθήματα, συγκινήσεις) Οι λύσεις τείνουν να γίνουν «μηδενικού αθροίσματος» (μη επιμερίσιμα αποτελέσματα). 8

Πέντε κοινά ποιοτικά χαρακτηριστικά των νκκ: Ανεπαρκής διαπραγμάτευση (όχι πολιτική μεσολάβηση) Απόρριψη της κατάληψης της πολιτικής εξουσίας (διεκδίκηση αυτόνομων χώρων ζωής έξω από το σύστημα) Κατάργηση του διαχωρισμού δημόσιο/ιδιωτικό Επιστροφή σε πρωταρχικές ιδιότητες του ατόμου (φύλο, ηλικία, χώρος διαβίωσης, ομάδα προέλευσης) Προσπάθεια των νκκ να επανιδιοποιηθούν το νόημα της δράσης τους. 9

Η θεωρία της ταυτότητας στον Melucci) Η ταυτότητα ως ερμηνευτικό μοντέλο της δράσης Ταυτότητα και κοινωνική παραγωγή βρίσκονται σε αδιάσπαστη σχέση. Η κοινωνική παραγωγή (ή «σύστημα παραγωγής») περιλαμβάνει: α) την παραγωγή προϊόντων β) τη χρήση παραγωγικών μέσων, και γ) το πλαίσιο συγκεκριμένης κοινωνικής σχέσης. 10

Προσανατολισμούς δράσης και Πεδίο ευκαιριών και περιορισμών Η κοινωνική παραγωγή είναι συμβολικά μεσολαβημένη (οι παραγωγοί αναγνωρίζουν τα παραγόμενα προϊόντα ως αποτελέσματα της δικής τους δράσης [το αντίθετο λέγεται στον μαρξισμό: «αλλοτρίωση»]). Άρα, η ανταλλαγή μεταξύ των παραγωγών προϋποθέτει την αναγνώριση της ταυτότητας του εαυτού και του άλλου. Συλλογική ταυτότητα: μέσω διάδρασης ατόμων και ομάδων παράγεται ένας κοινός ορισμός που αφορά σε: Προσανατολισμούς δράσης και Πεδίο ευκαιριών και περιορισμών 11

Άρρηκτη σχέση ταυτότητας και συλλογικής δράσης Οι συνιστώσες της συλλογικής ταυτότητας είναι: Οι γνωστικοί προσδιορισμοί, σχετικά με τους σκοπούς, τα μέσα και το πεδίο δράσης (ιδεολογία, πλαισίωση, υπολογισμός κόστους και οφέλους) Το δίκτυο ενεργών σχέσεων (επικοινωνία, οργάνωση ηγεσία) Η συναισθηματική επένδυση (σχετικοποιεί τα κενά και τις αβεβαιότητες των γνωστικών προσδιορισμών). 12

Διαμέσου της συλλογικής ταυτότητας το άτομο γίνεται ικανό να : Αναστοχάζεται τον εαυτό του (παραγωγή συμβόλων) Αντιλαμβάνεται τα αποτελέσματα της δράσης του Αντιλαμβάνεται τη χρονική διάρκεια (‘εγώ’ και ‘εμείς’ στον χρόνο). Σε αντίθεση με τον οικονομικό αναγωγισμό και τον πολιτικό αναγωγισμό, ο Melucci προτείνει να δούμε τις έννοιες της εκμετάλλευσης και του κοινωνικού αποκλεισμού σε συνάρτηση με πολιτισμικές μεταβλητές: 13

«Σήμερα, αληθινή κυριαρχία είναι ο αποκλεισμός από τη δυνατότητα (εξουσία) ονοματοθεσίας» (διότι αυτός ο αποκλεισμός εμποδίζει τη δυνατότητα αναστοχασμού) . 14

Σύγκριση θεωριών: ΘΚΠ και ΘΝΚΚ Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων Πλεονεκτήματα: Συγκρούεται με τον δομολειτουργισμό και την αρνητική εικόνα του για τα κκ Μελετά την εσωτερική διαφοροποίηση των κκ και εφαρμόζει εμπειρική έρευνα Απομυθοποιεί τα κκ Αδυναμίες: Υποτιμά τον συμβολικό χαρακτήρα των κκ Υποτιμά την εκφραστικότητα των κκ Αδυνατεί να έχει μια δομική θεώρηση των συγκρούσεων. 15

Θεωρία Νέων Κοινωνικών Κινημάτων Πλεονεκτήματα: Συνδέει τα κκ με δομικές συγκρούσεις, όμως απορρίπτοντας τον μαρξιστικό ‘αναγωγισμό» Θεμελιώνει τη συλλογική ταυτότητα (συμβολισμός, κουλτούρα) ως βάση των κκ Αποσυνδέει τις κατηγορίες ανάλυσης από τις εμπειρικές όψεις των κκ Αδυναμίες: Υποτιμά τους ειδικούς τρόπους οργάνωσης και εσωτερικής διαφοροποίησης των κκ Υποτιμά την εργαλειακή και την πολιτική πλευρά των κκ Δεν μελετά τα κκ με εμπειρικές έρευνες. 16