ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ

ΠΑΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Η Θεσσαλονίκη αποτελεί για τους Εβραίους τη θρησκευτική και ιδεολογική πρωτεύουσα του εβραϊσμού της διασποράς. Γι` αυτό αποκαλείται « ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ» / MADRE DE ISREAEL και «ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ»

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης με διακυμάνσεις ακμής και παρακμής μέσα στο χρόνο πορεύτηκαν αρμονικά με τα άλλα δύο πολυπληθή σύνοικα στοιχεία της πόλης , Τούρκους και Έλληνες , για πέντε αιώνες ως τα μέσα του 20ου αιώνα δίνοντας τον πολιτιστικό και γλωσσικό τόνο στην πολυεθνική κοινωνία της πόλης. Από τον 15ο αιώνα ως το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα ο εβραϊκός πληθυσμός κατείχε τα πρωτεία στην πόλη. Με τη βαθιά γνώση του πολιτισμού της Αναγέννησης ( τυπογραφία, ιατρική, βιοτεχνία, ξένες γλώσσες κλπ ), αλλά και την εμπορική εμπειρία που είχαν συνέβαλαν στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης και στη μετατροπή αυτής σε σημαντικότατο κέντρο του εμπορίου και λιμάνι της νότιας Βαλκανικής.

Η παρουσία Εβραίων στη Θεσσαλονίκη μαρτυρείται σε χαμηλούς αριθμούς από την αρχαιότητα και τη βυζαντινή περίοδο. Είναι οι λεγόμενοι Ρωμανιώτες, εξελληνισμένοι Εβραίοι , που μιλούσαν και έγραφαν ελληνικά και εγκαταστάθηκαν στην πόλη πιθανώς κατά το 145 π. Χ προερχόμενοι από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Στα ρωμαϊκά χρόνια αποτελούσαν μια σημαντική κοινότητα , όπως φαίνεται από την ύπαρξη αρκετών τάφων του 3ου – 5ου αιώνα μ.Χ που αναφέρουν το εθνικό όνομα Ιουδαίος ή Εβραίος και φέρουν διάφορα θρησκευτικά σύμβολα καθώς και εβραϊκά ονόματα. Σ` αυτήν την εβραϊκή κοινότητα το 50 μ.Χ μίλησε για τη θρησκεία του Χριστού ο πρώην Εβραίος Σαούλ, που ασπάστηκε το χριστιανισμό και ονομάστηκε Παύλοςεμφανιζόμενος για τρία Σάββατα στην ιουδαϊκή συναγωγή της πόλης. Κάποιοι Εβραίοι ακολούθησαν τη νέα θρησκεία προκαλώντας την αντίδραση της εβραϊκής ηγεσίας.

Κατά την οθωμανική περίοδο επί σουλτάνου Βαγιαζήτ του Β΄ το 1481 επιτράπηκε η εγκατάσταση Εβραίων στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να αυξηθεί ο πληθυσμός της και να αξιοποιηθούν οι γνώσεις και η πρόοδός τους στο εμπόριο και τις σύγχρονες τακτικές προς όφελος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με άδεια των οθωμανικών αρχών 15.000 – 20.000 Ισπανοεβραίοι εγκαταστάθηκαν στην πόλη μετά το 1492, όταν οι Ισπανοί βασιλιάδες Φερδινάνδος και Ισαβέλλα εκδίωξαν τους Εβραίους από την Ισπανία και τις ισπανικές κτήσεις.

Υπογεγραμμένο αντίγραφο από το Διάταγμα της Αλάμπρα, με το οποίο περίπου 200.000 Εβραίοι εκδιώχθηκαν από την Ισπανία το 1492

Νέο κύμα προσφύγων από την Πορτογαλία ακολούθησε κατά τον 16ο αιώνα. Τότε ιδρύθηκαν στη Θεσσαλονίκη 31 περίπου εβραϊκές συναγωγές που απηχούν τον τόπο καταγωγής τους ( Μαγιόρκα, Καταλάν, Πορτουγκάλ, Ιτάλια Γιασάν… ). Κάθε συναγωγή αποτελούσε ξεχωριστή κοινότητα οι ηγέτες των οποίων συναποτελούσαν τη διοίκηση του εβραϊκού « μιλλέτ» η οποία συγκέντρωνε και απέδιδε τους φόρους στην οθωμανική διοίκηση. Πριν από τους Εβραίους Σεφαραδίμ ( «Σεφαράδ» στα ισπανικά είναι η Ισπανία ) από το 1376 είχαν εγκατασταθεί στην πόλη και πολλοί Γερμανοεβραίοι από τις χώρες της κεντρικής Ευρώπης , Ασκεναζίμ, οι οποίοι αφομοιώθηκαν γρήγορα από τους Σεφαραδίτες.

Οι Σεφαραδίτες αναπτύχθηκαν σε πολλούς τομείς σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία στο εμπόριο και στην υφαντουργία, ιδιαίτερα στην κατασκευή του αμπά, ένα είδος τσόχας από γιδόμαλλο που χρησιμοποιείτο για στρατιωτικές στολές. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι εβραϊκές συνοικίες απλώνονταν στην ευρύτερη περιοχή του εμπορικού κέντρου της πόλης ανάμεσα σε ελληνικές, μουσουλμανικές και φράγκικες συνοικίες. Ονομαστή ήταν η συνοικία Ρόγος, στην περιοχή της σημερινής έκτασης της πλατείας της Αρχαίας Αγοράς και της ρωμαϊκής αγοράς, γύρω από την εκκλησία της Παναγίας των Χαλκέων.

16ος ΑΙΩΝΑΣ – ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΚΜΗΣ Οικονομική ευημερία Καλή κοινοτική συγκρότηση Δημιουργία σχολείων, φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, βιβλιοθηκών Συγκέντρωση της «ελίτ» των Σεφαραδιτών διανοουμένων και νομομαθών Σημαντικοί ραβίνοι Ίδρυση πρώτου τυπογραφείου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ~~ βιβλία + γνωμοδοτήσεις ( responsa ) για διάφορα ζητήματα του εβραϊσμού Ίδρυση Ανώτατης Θεολογικής Σχολής « Ταλμούδ Τορά Αγκαντόλ» που λειτούργησε μέχρι τον 20ο αιώνα.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ « ΤΑΛΜΟΥΔ ΤΟΡΑ ΑΓΚΑΔΟΛ»

ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ ΛΑΔΙΝΟ “LANTINO” ισπανοεβραϊκό ιδίωμα με βάση τα καστιλιάνικα του 15ου αιώνα με νεότερα γλωσσικά δάνεια από διάφορες γλώσσες ( ιταλική, ελληνική, αραβική , τουρκική… ) Στην ισπανοεβραϊκή γλώσσα τραγουδήθηκαν τα σπουδαία τραγούδια που καταγράφουν τα καθημερινά ανθρώπινα βάσανα, τη νοσταλγία των χαμένων πατρίδων, τους καημούς της φυλής των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ « ΑΒΑΝΤΙ» ΓΡΑΜΜΕΝΗ ΣΤΑ ΛΑΝΤΙΝΟ

17ος ΑΙΩΝΑΣ - ΠΑΡΑΚΜΗ Οικονομική και πνευματική παρακμή Υποχώρηση εμπορίου Θρησκευτικές έριδες ~~ διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας Εμφάνιση του μεσσία Σαμπετάι Σεβή ~~ αντίδραση εβραϊκής ηγεσίας + ασπασμός του μουσουλμανισμού από τον ίδιο παρασύροντας χιλιάδες Εβραίους~~ δημιουργία της αίρεσης των Ντονμέδων ( dönme = αποστάτης ) ~~ 15.000 μέλη στη Θεσσαλονίκη

ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΣΕΒΗ

18ος ΑΙΩΝΑΣ - ΑΝΑΚΑΜΨΗ Έλευση πολλών Ιταλοεβραίων που ίδρυσαν βιομηχανίες και τράπεζες και προώθησαν το εμπόριο Οικογένεια Αλλατίνι ~~ οικονομική κυριαρχία και τον επόμενο αιώνα Αξιοποίηση των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων κατά τον 19ο αιώνα + δυτικότροπο κλίμα της οθωμανικής διοίκησης ~~ εθνοτική ακτινοβολία

ΜΥΛΟΙ ΑΛΑΤΙΝΙ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ALLIANCE ISRAELITE UNIVERSELLE Το πρώτο σχολείο της «Αλλιάνς» στη Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το 1873 στη γωνία των οδών Μητροπόλεως και Αριστοτέλους στο χώρο που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο «Ηλέκτρα». Συνδύαζε τη θρησκευτική με την κοσμική δυτικότροπη μόρφωση προσελκύοντας και μαθητές άλλων εθνοτήτων. Γλώσσα ήταν η γαλλική αλλά διδάσκονταν ικανοποιητικά και τα εβραϊκά

ΣΧΟΛΗ Alliance

ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ «ΗΛΕΚΤΡΑ ΠΑΛΛΑΣ»

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ Κατά τον 19ο αιώνα λειτουργούσαν 7 εκπαιδευτικά ιδρύματα της «Αλλιάνς» ( δημοτικά, παρθεναγωγείο, επαγγελματικές σχολές ) 9 κοινοτικά σχολεία 9 ιδιωτικές σχολές Κοινωνική περίθαλψη «Μπικούρ Χολίμ» παλιός κοινοτικός θεσμός ~~ ιατρική, φαρμακευτική, ηθική υποστήριξη σε φτωχούς ασθενείς Οργανωμένο εβραϊκό νοσοκομείο με δωρεές της οικογένειας του Αυστριακού βαρόνου Μορίς Χιρς (1908 ) Σύλλογος Ματανότ Λαεβιονίμ ~~ οργάνωση συσσιτίων για ορφανούς και φτωχούς μαθητές Ορφανοτροφείο θηλέων Μαϊρ Αμποάβ Ορφανοτροφείο Αρρένων Αλλατίνι Γηροκομείο Μοδιάνο

ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ ΣΑΟΥΛ ΜΟΔΙΑΝΟ

ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ ΚΑΡΛΟ ΑΛΛΑΤΙΝΙ

ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ Η πλειονότητα των Εβραίων συγκροτούσε την εργατική τάξη της πόλης: μικρέμποροι, υπάλληλοι, τεχνίτες, εργάτες, ναυτεργάτες, χαμάληδες, ψαράδες. Το 1909 αυτοί αποτέλεσαν τον πυρήνα της πολυεθνοτικής σοσιαλιστικής οργάνωσης με ηγέτη τον Αβραάμ Μπεναρόγια που ίδρυσαν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης με το όνομα « ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ» γνωστή ως «ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ»

ΕΡΓΑΤΕΣ ΤΗΣ ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ

ΕΒΡΑΪΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Περιοδικό “El Lunar” ( 1864 ) ~ πρώτο δημοσιογραφικό έντυπο 40 εβραϊκές εφημερίδες κυκλοφόρησαν από το 1864 – 1925 άλλες στη γαλλική άλλες στην ισπανοεβραϊκή γλώσσα Αβάντι, Αβενίρ, Αξιόν, ΄Εποκα, Μούντο, Πρένσα, Οπινιόν, Πουέλβο… Εκδότες : Γουντά Νεχαμά, Σααδή Λεβή, Σαμ Μοδιάνο, Αλμπέρτ Μόλχο…

ΕΒΡΑΪΚΟΣ ΤΥΠΟΣ

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ Γιοζέφ Νεχαμά ~~ ιστορικός του εβραϊσμού Μιχαήλ Μόλχο ~~ ραβίνος Σαούλ Μοδιάνο, Κάρλο Αλατίνι ~~ τραπεζίτες Μωός Μισαραχή ~~ γιατρός Ελ Μοδιάνο ~~ αρχιτέκτονας Εμμανουέλ Καράσσο , Εμμανουέλ Σαλέμ ~~ δικηγόροι Ραφαέλ Σαλέμ ~~ μαθηματικός Ρένα Μόλχο ~~ ιστορικός Αλμπέρτος Ναρ ~~ συγγραφέας

ΡΕΝΑ ΜΟΛΧΟ

ΑΛΜΠΕΡΤΟΣ ΝΑΡ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1917

Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917 Μεγάλο πλήγμα δέχτηκε η εβραϊκή κοινότητα από τη φοβερή πυρκαγιά που αφάνισε το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης το 1917. Η φωτιά κατέστρεψε τα τρία τέταρτα των εβραϊκών συνοικιών, 45 ιστορικές συναγωγές, κοινοτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα, σχολεία, καταστήματα, επιχειρήσεις. Άφησε άστεγους 52.000 Εβραίους που στεγάστηκαν προσωρινά σε περιαστικούς συνοικισμούς. Στη συνέχεια με το νέο ρυμοτομικό σχέδιο Εμπράρ στην πυρίκαυστη ζώνη δεν αποκαταστάθηκαν οι παλιές εβραϊκές συνοικίες με αποτέλεσμα οι Εβραίοι να εξοβελιστούν οριστικά από το ιστορικό κέντρο της πόλης.

ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917

1923 – ΑΝΤΑΛΛΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 η επιχείρηση ομογενοποίησης της οικονομικής και πολιτικής ζωής της πόλης περιθωριοποίησε αισθητά τους Εβραίους με διάφορους θεσμικούς τρόπους όπως με την κατάργηση της αργίας του Σαββάτου ή την ίδρυση ξεχωριστών εκλογικών τμημάτων για τους Εβραίους ψηφοφόρους. Το εχθρικό κλίμα και η αντιεβραϊκή αρθρογραφία ελληνικών εφημερίδων ενθάρρυναν ακραία εθνικιστικά στοιχεία που οδήγησαν το 1931 στην πυρπόληση του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ στην ανατολική Θεσσαλονίκη.

ΦΥΓΗ ΕΒΡΑΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΚΑΜΠΕΛ

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Το κλίμα αυτό προκάλεσε νέο κύμα φυγής των Εβραίων προς την Παλαιστίνη, τη Γαλλία, την Τουρκία, τις ΗΠΑ Ανάμεσα στα 1908 και 1940 υπολογίζεται ότι μετανάστευσαν 40.000 Θεσσαλονικείς Εβραίοι που ήταν Έλληνες υπήκοοι