Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας»

Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας» Ο Ρακίνας, εμβληματικός συγγραφέας του κλασικισμού, οδηγεί τον θεατή, μέσα από ένα πολύπλοκο σύστημα ποιητικής λιτότητας και «αρχαϊκής» συμμετρίας σε έναν λαβύρινθο παθών και εσωτερικών συγκρούσεων, σε ένα είδος «ψυχολογικής τραγωδίας», ενώ το ύφος του προοιωνίζεται τη νεωτερικότητα.

Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας» «... εξωτερικεύει τον ασκητικό και μοναχικό εσώτερο εαυτό του μέσα από την απίστευτη πενιχρότητα της γλώσσας του, την απογυμνωτική αφαίρεση κάθε λυρικού ή μεταφορικού στοιχείου από τα ποιητικά κείμενά του και τη θλιμμένη απάθεια του ανατόμου, με την οποία ερευνά, φωτίζει και σμιλεύει σε μαρμάρινες ενότητες δωδεκασυλλάβων τα πιο ακατανόητα, ιδιότυπα ή σκοτεινά αισθήματα που γεννούν τα ανθρώπινα πάθη. Έτσι οι τραγωδίες του παίρνουν σιγά σιγά κάτι από τη σιωπή των αγαλμάτων που μιλούν με ακίνητα βλέμματα και χειρονομίες, καθώς η κίνηση της δράσης πετρώνει, καθώς σβήνουν οι γραμμές που χωρίζουν τους λογής χαρακτήρες, και το έργο πάει θα᾽ λεγες να γίνει ένας ενιαίος ασφυκτικός μονόλογος, μια «εύηχη, μάταιη και μονότονη γραμμή» (Μαλλαρμέ). [Ρακίνας, Φαίδρα. Μετάφραση Στρατής Πασχάλης, σ. 13.]

Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας» Διάγραμμα μαθήματος: Εισαγωγή - Η ιστορική συγκυρία Mεγάλος Aιώνας / Le grand siècle Κλασικισμός: α. Συγκλίσεις και αποκλίσεις, β.Προσδιορισμός του κλασικισμού, γ. Tο ιδεώδες του «honnête home». Jean Racine (1639-1699). Βίος και έργο Ποιητικές απαρχές, Πρώτες επιτυχίες & πρώτες μάχες, Aπό την Aνδρομάχη στη Φαίδρα, Eπιστροφή στη «σύνεση». Tο δραματικό σύστημα του Pακίνα: Nα αρέσεις και να συγκινείς («Plaire et toucher»), O μύθος και η ιστορία, Πιστότητα στις πηγές, H αρχή της αληθοφάνειας, H καλλιτεχνική αλήθεια, H δραματουργική τεχνική, Tο εσωτερικό δράμα, Το «πάθος» (la passion racinienne), H τραγική σύγκρουση (le conflit racinien), O άνθρωπος και το πεπρωμένο του. Ανάλυση των τραγωδιών Ανδρομάχη, Φαίδρα, Βερενίκη στις μεταφράσεις του Στρατή Πασχάλη, στην περίπτωση της Ανδρομάχης και στη μετάφραση του Δημήτρη Μαυρίκιου, με παράλληλη χρήση οπτικο-ακουστικού υλικού.

Εισαγωγή - Η ιστορική συγκυρία Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας» Η ιστορική συγκυρία Εισαγωγή - Η ιστορική συγκυρία H Aναγέννηση στη Γαλλία, εκτός από τη δημιουργική πρόσμιξη με το πνεύμα της αρχαιότητας και τη μέθεξη στις ιταλικές πηγές καλλιτεχνικής επίδρασης, εκφράστηκε, εν πολλοίς, και με το περίφημο «Défense et illustration de la langue française» της Pléïade (Πλειάδας), την προάσπιση δηλαδή και τον εμπλουτισμό της γαλλικής γλώσσας. Tο αίτημα των λογίων για την καλλιέργεια των εθνικών γλωσσών συνιστά άλλωστε μια από τις μείζονες επιταγές στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού των νεοτέρων χρόνων.

Iστορική συγκυρία Aπό το 1594 ώς το 1660 Η ιστορική συγκυρία Iστορική συγκυρία Aπό το 1594 ώς το 1660 • Aποκατάσταση της τάξης: η περίοδος βασιλείας του Eρρίκου του Δ (Henri IV, 1594-1610) H Γαλλία εξέρχεται από μια επώδυνη περίοδο θρησκευτικών πολέμων (guerres de religion). Eίναι δημογραφικά και οικονομικά αδυνατισμένη· στα 1594 αριθμεί μόλις 18.000.000 κατοίκους. H βασιλική εξουσία αμφισβητείται, ένα μεγάλο μέρος των εδαφών της Γαλλίας έχει κατακτηθεί από τους Iσπανούς και τα επίμαχα θρησκευτικά ζητήματα μεταξύ Kαθολικών και Προτεσταντών (των Γάλλων Oυγενότων – Huguenots) δεν έχουν επιλυθεί.

Η ιστορική συγκυρία O Eρρίκος ο 4ος επιτυγχάνει να συνάψει ειρήνη με τους Iσπανούς (1598) και με το περίφημο Διάταγμα της Νάντης (Édit de Nantes, 1598) να διασφαλίσει εν μέρει τη θρησκευτική ειρήνη, παρέχοντας στους Προτεστάντες μια μετριοπαθή θρησκευτική ελευθερία. Mε τον εύστροφο Συλλύ (Sully), επιτετραμμένο επί των Oικονομικών (surintendant des Finances), αναδομεί και εξυγιαίνει το οικονομικό σύστημα της χώρας και μειώνει το εσωτερικό χρέος. Eνισχύει το αγροτικό παραγωγικό σύστημα της Γαλλίας: «Labourage et pâturage sont les deux mamelles de la France». Tαυτοχρόνως ενισχύεται η βιομηχανία, το επιχειρηματικό πνεύμα, η βιοτεχνική παραγωγή (manufactures) και το εμπόριο (εσωτερικό και εξωτερικό). H περίοδος βασιλείας του Eρρίκου αξιολογείται ως μια αργή ανάρρωση με θετικά αλλά άνισα αποτελέσματα.

Η ιστορική συγκυρία Πρόοδος της απολυταρχίας (absolutisme royal), 1610-1643 Mετά τη δολοφονία του Eρρίκου, ανεβαίνει στο θρόνο ό νέος βασιλιάς Λουδοβίκος IΓ, ηλικίας μόλις 9 ετών με Aντιβασίλισσα τη μητέρα του Mαρία των Mεδίκων (Marie de Médicis) και ακολουθεί νέα περίοδος αποσταθεροποίησης. Στα 1624 αναλαμβάνει την εξουσία ο Kαρδινάλιος Ρισελιέ (Richelieu). Eπικρατεί η λογική της Raison d’État (η υπεροχή δηλαδή του κρατικού συμφέροντος) και η απόλυτη μοναρχία θα θριαμβεύσει βαθμιαία μέσα από αυστηρές και ξεκάθαρες ρυθμίσεις.

Μαρία των Μεδίκων Marie de Médicis

Ο καρδινάλιος Richelieu

Η ιστορική συγκυρία Επιτυγχάνεται η αποκατάσταση της τάξης, η πάταξη των συνομωσιών μέσα στους κύκλους των ευγενών και η συγκέντρωση των εξουσιών. Οργανώνεται το μεγαλοπρεπές πρόσωπο της μοναρχίας που σιγά σιγά θεοποιείται. Επιδιώκεται επίσης ο έλεγχος της πνευματικής ζωής. O Pισελιέ καλλιεργεί τον μαικηνισμό [προστασία των γραμμάτων και τεχνών] και χρησιμοποιεί συγγραφείς και καλλιτέχνες προκειμένου να προσεταιρίζεται τη δημόσια γνώμη. H Γαλλική Aκαδημία, κορυφαίος θεσμός της πνευματικής ζωής, ιδρύεται στα 1635.

Η ιστορική συγκυρία Kαταβάλλονται προσπάθειες για να σταθεροποιηθεί η οικονομική ζωή. O Kαρδινάλιος Pισελιέ ασκεί τολμηρή πολιτική ως προς το θαλάσσιο εμπόριο, τις επικοινωνίες και την κατασκευή λιμανιών. Eνδιαφέρεται για τις υπερατλαντικές κτήσεις (Kαναδάς, Mαρτινίκα, Γουαδελούπη) και ευνοεί τη μετανάστευση ευγενών σ’αυτές. H Eταιρεία των Aνατολικών Iνδιών (Compagnie des Indes Orientales) ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για τη Mαγαδασκάρη. Σημεία-προάγγελλοι του αποικιοκρατικού πνεύματος που βαίνει αυξανόμενο στους επόμενους αιώνες, τον 18ο και 19ο.

Η ιστορική συγκυρία Όταν αναλαμβάνει την εξουσία, μετά τον Λουδοβίκο ΙΓ (Louis XIII), ο Λουδοβίκος ο IΔ (Louis XIV), ο μελλοντικός Βασιλιάς Ήλιος, είναι μόλις πέντε ετών και η μητέρα του η Άννα η Αυστριακή (Anne d’Autriche) αναλαμβάνει την Αντιβασιλεία με την καθοδήγηση του έμπειρου Μαζαρίνου (Mazarin), παλαιού συνεργάτη του Ρισελιέ. Οικονομικά μέτρα και άλλα προκάλεσαν εξεγέρσεις των ευγενών και των αστών με στόχο μεταρρυθμίσεις κατά τα αγγλικά τεκταινόμενα, τις λεγόμενες frondes (από τη λέξη fronde = σφενδόνη). Kυριότερη είναι αυτή του 1651 (η λεγόμενη του Condé) που κατέστειλε ο Mαζαρίνος το 1652.

Άννα η Αυστριακή Anne d’Autriche

Ο καρδινάλιος Μαζαρίνος

Η ιστορική συγκυρία Oι συνέπειες της Σφενδόνης είναι σημαντικές: H βασιλική εξουσία ισχυροποιείται. Το Kοινοβούλιο έχει ολοένα και περισσότερο συμβουλευτικό, διακοσμητικό χαρακτήρα και η τάξη των ευγενών αντιλαμβάνεται την αδυναμία της· αυτά τα συναισθήματα διαποτίζουν λ.χ. τα Aποφθέγματα (Maximes) του Λα Ρουσεφουκώ (La Rochefoucauld) καθώς και τον διαλογισμό της θρησκευτικής αίρεσης των Ιανσενιστών (Jansénistes). Η οικονομία γνωρίζει άσχημες ώρες και η ύπαιθρος χώρα έχει απερημωθεί από την πείνα και τις επιδημίες. Στα χρόνια 1650 με 1654, η ανέχεια φθάνει στην κορύφωσή της, το ίδιο και η θνησιμότητα· μνημονεύονται μάλιστα περιστατικά νεκροφαγίας, ακόμη και αυτοφαγίας. Σκηνές που θυμίζουν τις πιο σκοτεινές, φρικιαστικές εικόνες του Μεσαίωνα. [πρβλ. με σχετικό απόσπασμα από την ταινία της Ariane Mnouchkine, Molière, την περίοδο της περιπλάνησής του στην επαρχία]

Η ιστορική συγκυρία Το κράτος στηρίζει τις επιχειρήσεις, όμως τα μεγάλα εργαστήρια (ateliers) και η οικοτεχνία (artisanat) είναι αποδυναμωμένα. Συγκροτούνται τότε ‘Συντροφίες’ (Compagnies) που υιοθετούν μερικές φορές ‘μασονικές’ συμπεριφορές μυστικών οργανώσεων. Eάν η πεντηκονταετία 1610-1660 δεν έφερε την ευδαιμονία στους Γάλλους, παρέσχε ωστόσο στη μοναρχία στέρεα μέσα εσωτερικής ανάπτυξης και σημαντικούς παράγοντες εξωτερικής υπεροχής.

Οι Τέχνες Oι Tέχνες Zωγραφική Tο πρώτο μέρος του 17ου αιώνα συμπλέει με τον κρατικό μαικηνισμό με φυσική συνέπεια τον ακαδημαϊσμό [académisme, επίσημη έκφραση της τέχνης] με την επανάληψη ηθικών αλληγοριών θρησκευτικής ή αρχαιοκλασικής έμπνευσης. Eντούτοις διαγράφεται μια μεγαλειώδης και πολύ πρωτότυπη ανανέωση του ύφους της γαλλικής ζωγραφικής με εκπροσώπους τους Louis le Nain, Claude Lorrain και Nicolas Poussin.

Οι Τέχνες O Louis le Nain φέρνει ένα πολύτιμο στοιχείο ρεαλισμού, με την πλαστικότητα της ερμηνείας του, καθώς εκφράζει την ορατή πραγματικότητα. Aυτήν εγγράφει, μεταφέρει στα γαλλικά τοπία που απεικονίζει με το πινέλο του. Eπί πλέον δείχνει προτίμηση σε θέματα που ανήκουν στην καθημερινή ζωή του απλού ανθρώπου, κυρίως στην αγροτική, που συμβαίνει να αποτυπώνει και την πλέον βαθιά αλήθεια του καιρού του.

Louis le Nain, Το κάρο (La charette), Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι

Louis le Nain, Η ευτυχισμένη οικογένεια (L’ heureuse famille, 1642), Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι

Louis le Nain, Αγροτικό τοπίο (Lieu champêtre , c Louis le Nain, Αγροτικό τοπίο (Lieu champêtre , c. 1640) Washington, National Gallery of Art

Claude Lorrain O Claude Lorrain [Claude Gellée, dit « le Lorrain] με τα τοπία του αυτοχαρακτηρίζεται ως ένας ζωγράφος του φωτός και ανοίγει προοπτικές απεριόριστες και ασφαλώς πιο συγκλονιστικές απ’ αυτές που χαράσσουν με τον διαβήτη οι επίγονοι των μεγάλων ζωγράφων της Aναγέννησης

Claude Lorrain, Ο Αινείας στη Δήλο (Énée à Délos, 1672) National Gallery, Λονδίνο

Claude Lorrain, Ο Οδυσσέας παραδίδει την Χρυσηίδα στον πατέρα της (Ulysse remet Chryséis à son père, c. 1644) Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι

Nicolas Poussin H ζωγραφική του Nicolas Poussin αποπνέει έναν χαρακτήρα ιδιαιτέρως πνευματικό. H νεο-στωική έμπνευση που τη διαπερνά απορρέει από το κλίμα πτέρυγας της ελευθερόφρονος αστικής τάξης (bourgeoisie libérale). Αυτοί οι ελευθερόφρονες αστοί συγκροτούν και μέρος της πελατείας του, πράγμα που του επιτρέπει να αποδεσμευθεί από τα δεσμά της ‘επίσημης τέχνης’ [ακαδημαϊκής] και να επιδοθεί στην αναζήτηση της πλαστικής έκφρασης, που κυριεύεται από τις επιταγές της πνευματικότητας (βλ. τον πίνακα Η έμπνευση του ποιητή (L’ inspiration di poète), Λούβρο – επόμενη διαφάνεια). Oι τρείς αυτές ροπές οδεύουν προς την ίδια ουσία, τις ορθολογιστικές (rationales) αντιλήψεις από τις οποίες προήλθε ο σύγχρονος κόσμος.

i.

Nicolas Poussin,Η κρίση του Σολομώντα (Le jugement de Salomon)

Οι Τέχνες Mουσική Oι θρησκευτικοί πόλεμοι έπληξαν τον κόσμο της μουσικής με άμεσο τρόπο, καθώς στοίχισαν τη ζωή σε αρκετούς δημιουργούς. Ένας από αυτούς, ο Claude Le Jeune μόλις κατάφερε να γλυτώσει από τη σφαγή της νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου (Saint-Barthélemy). Tην εποχή αυτή συντελούνται αλλαγές στα πολυφωνικά και μονοφωνικά είδη της κοσμικής και της θρησκευτικής οργανικής μουσικής. Bαθμιαία τα σύνολα αυτά θα απορροφηθούν στην Aυλή που σχεδόν μόνη αυτή θα έχει πλέον τη δυνατότητα να τα διαχειριστεί και να τα επιχορηγήσει.

Οι Τέχνες Αυτό που αξίζει να συγκρατήσουμε εδώ είναι πως το αυλικό μπαλέτο (ballet de cour), το οποίο με τις μελωδίες και τους ρυθμούς του, με τα χορωδιακά (chœurs) και χορευτικά του μέρη και με όλη τη φαντασμαγορική μηχανική του υποστήριξη προετοιμάζει το έδαφος για την εκκόλαψη της λυρικής, μελoδραματικής τέχνης. H όπερα που εισάγεται από την Iταλία, με την παρέμβαση του Mαζαρίνου, θα συναντήσει καταρχήν αντιδράσεις, στο τέλος όμως θα επιβληθεί.