Μάθημα: Ιστορία και Πολιτισμός στην εκπαίδευση Μάθημα: Ιστορία και Πολιτισμός στην εκπαίδευση. Θέμα: Τι είναι η πολιτισμική ιστορία; Peter Burke Από την αναπαράσταση στην κατασκευή (5ο κεφάλαιο) Διδάσκων: Α. Ανδρέου ΓΕΩΡΓΑΚΗ ΕΛΙΣΑΒΕΤ (3552) ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ (3708) ΓΙΑΝΤΣΙΔΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ (3556) ΚΑΣΤΑΝΙΤΗ ΚΥΡΙΑΚΗ (3580)

Από την Αναπαράσταση στην Κατασκευή Αναπαράσταση (κεντρική έννοια στη ΝΠΙ*)= οι εικόνες και τα κείμενα αντανακλούν ή μιμούνται την κοινωνική πραγματικότητα. Roger Chartier: μεταστροφή από την κοινωνική ιστορία της κουλτούρας στην πολιτισμική ιστορία της κοινωνίας. *Νέα πολιτισμική ιστορία

Εμφάνιση του κονστρουκτιβισμού 1/2 Einstein: Αυτό που καθορίζει τι μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι η θεωρία μας. Συμφώνησε και ο Carl Popper. Schopenhauer : ο κόσμος είναι η δική μου αναπαράσταση. Νίτσε: Η αλήθεια δεν ανακαλύπτεται αλλά δημιουργείται. Wittgenstein: Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου. John Dewey: Εμείς είμαστε αυτοί που δημιουργούμε την πραγματικότητα. Edward Thompson: «Η ιστορία εκ των κάτω», προσπάθεια παρουσίασης του παρελθόντος από την οπτική γωνία των απλών ανθρώπων.

Εμφάνιση του κονστρουκτιβισμού 2/2 Ψυχολόγοι: παρουσιάζουν την αντίληψη ως ενεργό διαδικασία, παρά ως αντανάκλαση αυτού που γίνεται αντιληπτό. Γλωσσολόγοι: έγραψαν λιγότερα σχετικά με την γλώσσα ως αντανάκλαση της κοινωνικής πραγματικότητας και περισσότερα σχετικά με «πράξεις» ομιλίας και τις επενέργειές τους. Κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι και ιστορικοί: μιλούν όλο και περισσότερο για την «επινόηση» ή την «συγκρότηση» της εθνικότητας ή της κοινωνικής τάξης, του φύλου ή ακόμα και της ίδια της κοινωνίας. Zygmunt Bauman: “Υγρή μοντερνικότητα”.

Ξαναγυρνώντας στον Michel de Certeau (1/2) Foucault (1969, Η αρχαιολογία της γνώσης): όρισε τις «κατηγορίες συνεχούς λόγου» ως πρακτικές οι οποίες «κατασκευάζουν και διαμορφώνουν συστηματικά τα αντικείμενα για τα οποία μιλούν». Michel de Certeau: Έκανε χρήση της «αναλογίες του θεατρικού δράματος». Μίλησε για «πρακτικές», Έδωσε έμφαση στην δημιουργικότητα και την εφευρετικότητα των απλών ανθρώπων, Έδωσε έμφαση στις επιλογές που έκαναν οι άνθρωποί μεταξύ των μαζικά παραγόμενων αντικειμένων που πωλούνταν στα μαγαζιά, και στην ελευθερία με την οποία ερμήνευαν ό,τι διάβαζαν ή έβλεπαν στην τηλεοπτική οθόνη.

Ξαναγυρνώντας στον Michel de Certeau (2/2) 5. Έγραψε, προσδιορίζοντας ένα συγκεκριμένο είδος επινόησης σχετικά με «χρήσεις», «ιδιοποίηση» και ειδικά «χρήση εκ νέου». 6. Η κατασκευή του καθημερινού μέσω πρακτικών «χρήσης εκ νέου» ορίζεται ως «τακτική». 7. Υποστήριξε ότι οι κυριαρχούμενοι χρησιμοποιούν τακτικές και όχι στρατηγικές. 8. Ανέτρεψε τον Foucault αντικαθιστώντας την έννοια της πειθαρχίας με την «αντιπειθαρχία». 9. Αντιτέθηκε στην έννοια της «στρατηγικής» του Bourdieu που δίνει έμφαση στην άποψη των «εκ των πάνω».

Η υποδοχή της Λογοτεχνίας και της Τέχνης Ο Certeau είναι μια σημαντική μορφή της μεταστροφής της προηγούμενης γενιάς στις μελέτες με θέμα την τέχνη , την λογοτεχνία και την μουσική. Παράδειγμα: ο διαλογισμός στα πάθη του Χριστού ενισχύθηκε από πίνακες ζωγραφικής όπως η σταύρωση του Mathias Grunewald ή τα πολύ φθηνά ξυλόγλυπτα που κυκλοφόρησαν μετά τον 15ο αιώνα.

Η επινόηση της επινόησης Αν ο Foucault και ο Certeau έχουν δίκιο σχετικά με την σημασία της πολιτισμικής κατασκευής, τότε όλη η ιστορία είναι πολιτισμική ιστορία. Παράδειγμά: η περίπτωση της ασθένειας. Η νέα πολιτισμική ιστορία του σώματος διακρίνεται από την πιο παραδοσιακή ιστορία της ιατρικής, λόγω της έμφασης που δίνει η πρώτη στην πολιτισμική κατασκευή της ασθένειας και πιο συγκεκριμένα της τρέλας. O Foucault εισήγαγε αυτή την θέση στο έργο τρέλα και πολιτισμός. O Roy Porter υποστηρίζει ότι σε διάφορες ιστορικές περιόδους υπάρχουν διαφορετικές κουλτούρες της τρέλας και στερεότυπα των τρελών ανθρώπων (ανόητοι, κορόιδα, μελαγχολικοί). Ο Thomas Szasz ισχυρίστηκε ότι η βιομηχανία της τρέλας ήταν ένα είδος σκευωρίας.

Νέες κατασκευές Ο Hayden White (1973, Μεταϊστορία) έθεσε ως στόχο να δημιουργήσει τη «Φορμαλιστική» ανάλυση των ιστορικών κειμένων. Jules Michelet: «διατύπωσε» τις ιστορίες του μέσα από την μορφή του ρομαντικού διηγήματος, Leopold von Ranke: μέσα από την μορφή της κωμωδίας, Alexis de Tocqueville: μέσα από την μορφή της τραγωδίας, Jacob Burckhardt: μέσα από την μορφή της σάτιρας. Ο Frye έγραψε : «όταν το σχέδιο ενός ιστορικού φτάνει σε ένα συγκεκριμένο σημείο ως προς την περιεκτικότητα, τότε αποκτά μυθική μορφή. Ο White στέκεται στο όριο μεταξύ δυο θέσεων ή προτάσεων: 1. Συμβατική άποψη και 2. μη συμβατική θέση.

Κατασκευάζοντας την κοινωνική τάξη και το φύλο Οι κοινωνικές κατηγορίες τώρα πια θεωρούνται εύκαμπτες και ρευστές. Η κοινωνική τάξη τώρα πια γίνεται αντιληπτή ως κατασκεύασμα του πολιτισμού, της Ιστορίας ή του συνεχούς λόγου. Σύμφωνα με τον Jaredty Stidman Jonis: η συνείδηση δεν μπορεί να σχετιστεί με την εμπειρία παρά μόνο μέσω της παρέμβασης συγκεκριμένης γλώσσας που οργανώνει την αντίληψη της εμπειρίας. Οι φεμινιστές και οι φεμινίστριες προέτρεπαν τους ιστορικούς να διαχειρίζονται το φύλο με τον ίδιο τρόπο. Ο ανδρισμός και η θηλυκότητα μελετώνται ως κοινωνικοί ρόλοι, που στην αρχή μαθαίνονται από τους γονείς, ενώ μετά επηρεάζονται από ομάδες συνομήλικών, βιβλία συμπεριφοράς, από το σχολείο, τα δικαστήρια και τα εργοστάσια. Τα μοντέλα του ανδρισμού και της θηλυκότητας συχνά ορίζονται μέσω της αντίθεσης.

Κατασκευάζοντας κοινότητες 1/3 Το 1983 μπορεί να θεωρηθεί συμβολική χρονιά στην ανάπτυξη της Κονστρουκτιβιστικής Ιστορίας στον αγγλόφωνο κόσμο. Benedict Anderson (Φαντασιακές κοινότητες) : Η συμβολή του στην ιστορία του μοντέρνου εθνικισμού είναι ξεχωριστή από 3 διαφορετικές άποψης: 1.Οπτική γωνία 2. Προσέγγιση της πολιτικής με τρόπο ασυνήθιστο για την εποχή του 3. Έμφαση στην ιστορία της μνήμης Είχε πολλά να πει σχετικά με το ρόλο της εφημερίδας στην φανταστική κατασκευή κοινοτήτων (π.χ. τα έθνη). Στράφηκε προς την ιστορία της κοινωνικής φαντασίας. Αν και δεν χρησιμοποίησε τον όρο «κατασκευή» υπέθεσε σαφώς την σημασία αυτής της διαδικασίας.

Κατασκευάζοντας κοινότητες 2/3 Κατασκευάζοντας κοινότητες 2/3 Στην επινόηση της παράδοσης των Eric Hobsbawm και Terence Ranger η ιδέα της κατασκευής είναι κεντρική. Eric Hobsbawm : «οι παραδόσεις που φαίνονται ή ισχυρίζονται πως είναι παλιές συχνά είναι πολύ πρόσφατες και μερικές φορές επινοημένες». Η επινόηση της παράδοσης συνέβαλε στην ανανέωση της ιστορίας στην ίδια την παράδοση και έγινε αντικείμενο ερμηνειών εκ νέου επειδή υπονοεί πως όλες οι παραδόσεις είναι επινοημένες. Παρατήρησε την συνάφεια και την σημασία της έννοιας «Επινόηση της Παράδοσης» ως προς τα έθνη και τις μορφές εθνικισμού. Το «Έθνος» είναι μια πρωτότυπη και υποδειγματική περίπτωση «κατασκευής»

Κατασκευάζοντας κοινότητες 3/3 Με τι μέσα όμως πραγματοποιείται αυτή η κατασκευή; Για παράδειγμα ο Simon Schama ανέλυσε «Την δημιουργία της ολλανδικής ενότητας 17ο αιώνα» (H αμηχανία του πλούτου). Ο Simon Schama όμως ανέπτυξε ένα δικό του επιχείρημα με θέμα την καθαριότητα των Ολλανδών που δηλώνει την επιβεβαίωση της διαφορετικότητας. Σύμφωνα με τον Φρόιντ η ολλανδική καθαριότητα είναι ένδειξη «Ναρκισσισμού των δευτερευουσών διαφορών». Στην γλώσσα του Pierre Bourdieu αυτή η καθαριότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αναζήτησης της «Διάκρισης». Για τον Anthony Cohen αυτή η καθαριότητα φανερώνει την «συμβολική κατασκευή της ενότητας».

Κατασκευή της μοναρχίας 1/2 3 μελέτες (Ρωσία, Ιαπωνία, Γαλλία) «Σενάρια εξουσίας», 1995 (Richard Wortman ): μελέτη του μύθου και της τελετής στην εξέλιξη της ρωσικής μοναρχίας. Το βιβλίο επικεντρώνεται στην ιδέα του «σεναρίου». «Μεγαλοπρεπής μοναρχία. Εξουσία και αγροτιά στην νεότερη Ιαπωνία», 1996 (Takashi Fujitani) Το βιβλίο επικεντρώνεται στην επινόηση της παράδοσης της Ιαπωνίας, μετά την αυτοκρατορική παλινόρθωση του 1868.

Κατασκευή της μοναρχίας 2/2 Burke (1992, Η πλαστογραφική κατασκευή του Λουδοβίκου ΙΔ’): η θέση των ιστορικών στο ζήτημα της κατασκευής της κοινωνικής πραγματικότητας μέσω του συνεχούς λόγου δεν είναι ξεκάθαρη. Είναι δύσκολο να πει κανείς σε ποιο βαθμό η καθημερινότητα του Λουδοβίκου πρέπει να προσδιορίζεται με τον όρο «Τελετουργική». Goffman αποδεικνύει για άλλη μια φορά την αξία του όρου αυτού. Burke: Αναφορά στην πλαστογραφική αναφορά του Λουδοβίκου ΙΔ’ και όχι στην πλαστογραφική κατασκευή της εικόνας του για να επισημάνει ότι ο βασιλιάς δημιουργούνταν και αναδημιουργούνταν μέσω παραστάσεων και «εκτελέσεων» με την θεατρική έννοια, στις οποίες ο ίδιος έπαιζε τον ρόλο του.

Δημιουργώντας ατομικές ταυτότητες (1/2) Κύριο χαρακτηριστικό της ΝΠΙ είναι το ενδιαφέρον της για την κατασκευή της ταυτότητας. Ενδιαφέρον των ego documents σχετικά με τη «ρητορική της ταυτότητας τους». Natalie Davis (1987 Μυθιστοριογραφία στα γραφεία). Μελέτη των ιστοριών συγχώρεσης και των αφηγητών τους στη Γαλλία του 16ου αιώνα. «Φανταστικός» => δεν εννοεί τα στοιχεία προσποίησης αλλά τα διαμορφωτικά συνθετικά τους στοιχεία στην επιδέξια κατεργασία της αφήγησης.

Δημιουργώντας ατομικές ταυτότητες (2/2) William Tindall (1936) Μηχανικός ιεροκήρυκας ασχολείται με την προσέγγιση αυτή. Προσέγγισε δηλαδή, το βιβλίο του Bunyan με τίτλο Η Θεία Χάρη πλημμυρίζει τον αρχηγό των αμαρτωλών με το ύφος της δεκαετίας του 1930 ως ένα προϊόν τυπικό από κάθε άποψη της τάξης του Bunyan των ειδικευμένων τεχνιτών ή μηχανικών. Ο Tindall πραγματεύεται τους «κανόνες» αυτού του λογοτεχνικού είδους, τα «πρότυπα της επιλογής», της «έμφασης και της διάταξης» και τον «άκαμπτο τύπο της πνευματικής αναγέννησης», λέγοντας ότι οι κανόνες αυτοί που καθόριζαν τη γραφή δημιουργήθηκαν στο προφορικό περιβάλλον της συνεύρεσης. Ένα παράδειγμα είναι ο George Psalmanazar ο οποίος ήταν Γάλλος που πειραματίστηκε αλλάζοντας πολλά επαγγέλματα και ιδιότητες πριν πάει στην Αγγλία όπου εκεί προσπάθησε να εμφανιστεί, ως γέννημα θρέμμα της Φορμόζας (Ταϊβάν).

Εκτελέσεις και περιστασιακές εκδηλώσεις – πολιτισμική Ιστορία 1/3 Ο Psalmanazar ήταν δεξιοτέχνης εκτελεστής και το ενδιαφέρον για την καριέρα του είναι σύμπτωμα μιας μεταστροφής που θα μπορούσε να ονομαστεί εκτελεστική στροφή στην πολιτισμική ιστορία. Οι ιστορικοί έχουν μεταστρέψει το ενδιαφέρον τους από την έννοια του κοινωνικού «σεναρίου» σε αυτή της κοινωνικής «εκτέλεσης». Ο Marshall Sahlins προτείνει την πιο γενική σύλληψη της κουλτούρας ως μιας σειράς από «συνταγές εκτελέσεων» (όρος του John Austin). Παράδειγμα Quentin Skinner (1978, Τα θεμέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης). Ασχολείται με την πράξη της γραφής των συγγραφέων με τους οποίους καταπιάνεται και «τη δύναμη της ψευδαίσθησης» δηλαδή τις αιχμές των επιχειρημάτων τους.

Εκτελέσεις και περιστασιακές εκδηλώσεις – πολιτισμική Ιστορία 2/3 Οι δημόσιες γιορτές επιδέχονται εκτενέστερη ανάλυση όσον αφορά την «εκτέλεση». Είδη «εκτελέσεων: 1) συναίνεσης, 2) ιστορίας και μνήμης, 3) εθνικισμού, 4) εθνικότητας, 5) ανδρισμού και 6) υποταγής. Παρατηρείται αύξηση του ενδιαφέροντος για την εκτέλεση ως μεταφορά. Ο όρος «εκτέλεση» έχει εφαρμογή και στην αρχιτεκτονική αποτελώντας εξέλιξη παλαιότερης σύλληψης των κτιρίων ή των πλατειών ως προσκηνίων.

Εκτελέσεις και περιστασιακές εκδηλώσεις – πολιτισμική Ιστορία 3/3 Ο Pierre Bourdieu εισήγαγε την έννοια της «προδιάθεσης» (habitus, η αρχή του ελεγχόμενου αυτοσχεδιασμού) Στη δεκαετία του 1980 ο όρος «εκτέλεση» απέκτησε ευρύτερο νόημα. «Η εκτέλεση δεν είναι ποτέ απλή αναπαράσταση». Οι ιστορικοί της μεσαιωνικής και πρώιμης νεότερης Ευρώπης έχουν ασχοληθεί συχνά με τις πομπές .

Η εμφάνιση της συμπτωσιοκρατίας 1/2 Kant : Αυτός που πρωτοχρησιμοποίησε τον όρο «συμπτωσιοκρατία» = η τάση της προσαρμογής των ανθρώπων στις ανάγκες των πολιτισμικών ιστορικών. Η τελετή ή η ιστορία παίρνει διαφορετικό περιεχόμενο σε κάθε περίσταση και ο σεβασμός διαρκεί μόνο όσο ο τελετάρχης παρακολουθεί. P. Burke: Συμπτωσιοκρατία=> η κίνηση απομάκρυνσης από τη θεωρία των προκαθορισμένων αντιδράσεων που ακολουθούν κανόνες. 1950: η συμπτωσιοκρατική προσέγγιση ήταν αντίθετη με τις κυρίαρχες μορφές κοινωνικής και ιστορικής ανάλυσης.

Η εμφάνιση της συμπτωσιοκρατίας 2/2 Η διγλωσσία είναι έκφανση ενός γενικότερου φαινομένου που ονομάζεται «δικουλτουραλισμός». Θεωρούμε τη χειρογραφία έκφραση της ατομικής προσωπικότητας. Οι ιστορικοί της τέχνης συνδέουν το ύφος με τις περιστάσεις. Norbert Elias (1939): Μελέτη για τη διαδικασία εκπολιτισμού. Ο Elias στη μελέτη του ασχολήθηκε και με την περίπτωση της ιστορίας του χιούμορ.

Αποδόμηση (1/2) Οι προγενέστεροι ιστορικοί είχαν πλήρη επίγνωση του ενεργού ρόλου των ιστορικών στην διαδικασία κατασκευής κοινωνικών κατηγοριών. Frederick William Maitland (1880): αν ένας εξεταστής ρωτούσε ποιος εισήγαγε το φεουδαρχικό σύστημα στην Αγγλία η απάντηση θα ήταν o Ηenry Spelman (ιστορικός του 17ου αι. ) => ασχολήθηκε με την ιστορία του μεσαιωνικού νόμου. Lucien Febvre: «οι πατέρες μας κατασκεύασαν την αναγέννηση τους». Ομοίως οι ιστορικοί έχουν χρησιμοποιήσει την φράση: « ο μύθος της αναγέννησης», υποδηλώνοντας ότι ο όρος αποτελεί μια συγκεκριμένη προβολή αξιών στην εικόνα του παρελθόντος.

Αποδόμηση (2/2) Τα έθνη δεν θεωρούνταν πάντα σταθερά και αμετάβλητα. Americo Castro (1948, δομή της ισπανικής ιστορίας): « η χώρα δεν είναι μια σταθερή οντότητα». Jean-Loup Amselle (1990, η λογική των Μεστίσο) με θέμα την ταυτότητα στην Αφρική : οι Φουλάνι ή οι Μπαμπάρα δεν πρέπει να προσδιορίζονται ως φυλές ή εθνικές ομάδες αλλά ως μέρη ενός «συστήματος μεταμορφώσεων». Η κριτική της «Ουσιοκρατίας» από τον Αmselle μπορεί να βρει εφαρμογή σε κουλτούρες όπως οι Φουλάνι αλλά και σε κινήματα ή περιόδους όπως η αναγέννηση και ο ρομαντισμός. Προβλήματα που δημιουργεί η ιδέα της πολιτισμικής κατασκευής: Ποιος κατασκευάζει; Με τι περιορισμούς; Με τι υλικά ή μέσα;

Ποιος κατασκευάζει; 1ο πρόβλημα Declan Kiberd (επινοώντας την Ιρλανδία, 1996): οι Ιρλανδοί του εξωτερικού συνείσφεραν την ιδέα του ιρλανδικού έθνους, ενώ και οι Άγγλοι «βοήθησαν» και στην κατασκευή. Η συνεισφορά της Δύσης στην κατασκευή της Ανατολής είναι αρκετά εμφανής, αλλά το ζήτημα του ποσοστού συμμετοχής των διαφόρων δυτικών σε αυτή την διαδικασία παραμένει ανοιχτό. Ανοιχτό παραμένει επίσης το ζήτημα της συμβολής της ατομικής και συλλογικής επινόησης.

Με τι περιορισμούς; 2ο πρόβλημα Πιθανοί πολιτισμικοί ή κοινωνικοί περιορισμοί στην διαδικασία της κατασκευής. Είναι σίγουρο πως δεν ήταν εφικτή μια οποιαδήποτε μορφή επινόησης σε κάθε περίοδο. Οι ιστορικοί πρέπει να εξερευνούν τα όρια της πολιτισμικής πλαστικότητας, όρια που ορισμένες φορές τίθενται από οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές παραμέτρους.

Με τι υλικά ή μέσα; 3ο πρόβλημα Είναι λάθος να θεωρήσουμε την διαδικασία κατασκευής διαδικασία «εκ του μηδενός» (ex nihilo). Eric Ηobsbawm (η επινόηση της παράδοσης): παρατήρησε τη «χρήση αρχαίων υλικών» στην διαδικασία κατασκευής. Η διαδικασία ανακατασκευής καθοδηγείται εν μέρει από: Την ανάγκη προσαρμογής παλιών ιδεών σε νέες συνθήκες Εντάσεις μεταξύ παραδοσιακών μορφών και νέων μηνυμάτων Την «εσωτερική σύγκρουση της παράδοσης» (δηλαδή σύγκρουση ανάμεσα στην προσπάθεια εύρεσης οικουμενικών λύσεων για τα ανθρώπινα προβλήματα).

Κριτική Η έννοια της πολιτισμικής κατασκευής ερμηνεύεται ως δείγμα μιας πεποίθησης ότι όλα γίνονται ενώ την ίδια στιγμή η πολιτισμική ιστορία με την έμφαση που δίνει στον πολιτισμό και στην κουλτούρα κινδυνεύει να χάσει την επαφή ευρύτερα με το πολιτικό και κοινωνικό-ταξικό πεδίο. Σ’ αυτό το σημείο τίθεται και ο προβληματισμός περί των ορίων, αλλά και των διαφορών τόσο στο αντικείμενο μελέτης όσο και στη διαφορά μεθοδολογίας ανάμεσα στην πολιτισμική και στην κοινωνική ιστορία.

Σας ευχαριστούμε!