Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας & Διαχείρισης πολιτισμικών αγαθών « Παναθηναϊκοί αμφορείς» Κλασική αρχαιολογία: Κεραμική Διδάσκουσα: Κα. Ζυμή Ελένη Εξάμηνο μαθήματος: Ζ΄ Φοιτήτρια: Ευθυμίου Μαρία Α. Μ. : /12/16

Ερωτήματα που θα απαντηθούν  Πότε εμφανίζονται οι Παναθηναϊκοί αμφορείς και ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά τους ;  Πώς παρουσιάζεται η Θεά Αθηνά ;

 Εμφανίζονται με την αναδιοργάνωση των Παναθηναίων τον 6 ο αι. π. Χ. κατόπιν πρωτοβουλίας του Πεισίστρατου και τα κύρια χαρακτηριστικά τους αναδύθηκαν στο ξεκίνημά τους.  Ήταν η πιο χαρακτηριστική ομάδα αττικής κεραμικής και αποτέλεσαν τα έπαθλα των γυμνικών και ιππικών αγώνων στα Μεγάλα Παναθήναια.  Οι « ἀ μφορε ῖ ς ἐ λαίου » ήταν δημόσια αγγεία και την ευθύνη της κατασκευής και της απονομής τους την είχαν οι αθλοθέτες δηλαδή τα αρμόδια όργανα της αθηναϊκής πολιτείας.  Η πολιτεία έδινε παραγγελία για την κατασκευή τους σε ένα συγκεκριμένο κεραμικό εργαστήριο, το οποίο επιλεγόταν μετά από δημόσιο διαγωνισμό. Τα κριτήρια επιλογής ήταν οικονομικά και ποιοτικά.  Το λάδι συλλεγόταν από τις ιερές ελιές της Θεάς Αθηνάς, τις μορίες. Την ευθύνη της συλλογής τους την είχε από τον 4 ο αι. π. Χ. ο επώνυμος άρχοντας κάθε χρονιάς και παράλληλα αναγράφεται το όνομά του στην κύρια όψη των αγγείων.

Α΄όψη Β΄ όψη Ο παναθηναϊκός αμφορέας του Burgon ( α΄ μισό 6 ου αι. π. Χ ). Λονδίνο, The British Museum.

 Στη δευτερεύουσα πλευρά τους απεικονίζεται το αγώνισμα για το οποίο δόθηκε το έπαθλο και στους πρώτους αιώνες παραγωγής τους περιγράφεται το αγώνισμα, όπως « ἀ νδρ ῶ ν στάδιον » κ. ό. κ. Στην κύρια πλευρά φέρουν πάντοτε την Αθηνά Πρόμαχο ανάμεσα σε δύο μικρούς δωρικούς κίονες, στην κορυφή των οποίων στέκονταν πετεινοί και από τον 4 ο αι. δημοφιλή αγάλματα  Κατά μήκος του ενός κιονίσκου υπήρχε η επιγραφή : ΤΩΝ ΑΘΗΝΗΘΕΝ ΑΘΛΩΝ ( δηλ. από τα έπαθλα των Αθηναίων ) δηλώνοντας την προέλευση και το περιεχόμενο των αγγείων, αποτελώντας παράλληλα και έναν τρόπο διαφήμισης των αγώνων, οι οποίοι έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην αθηναϊκή πολιτική σκηνή. Στους πρώτους αιώνες παραγωγής τους υπογράφονται από τους κεραμείς στη δεξιά πλευρά της κύριας όψης.  Πιθανώς στα ελληνιστικά χρόνια κατασκευάζονταν από πολύτιμα μέταλλα.

Α ΄ όψη Β ΄ όψη Παναθηναϊκός αμφορέας του Νικία ( 2 ο τέταρτο 6 ου αι. π. Χ.). Νέα Υόρκη, The Metropolitan Museum of art.

Κύρια χαρακτηριστικά των Παναθηναϊκών αμφορέων  Ακολουθούν πιστά το μελανόμορφο ρυθμό ακόμη και με την επικράτηση του ερυθρόμορφου ρυθμού.  Το σχήμα και η διακόσμησή τους πήραν την κανονική τους μορφή το 530 π. Χ.  Τα πρώιμα αγγεία της κατηγορίας αυτής είχαν στιβαρές μορφές με αρκετά κοντόχοντρο σώμα, με συγκριτικά μεγάλη κοιλιά, κοντό λαιμό και μικρή βάση. Αυτό οφείλεται στην καταγωγή του παναθηναϊκού αμφορέα από τον αμφορέα SOS. Από τον 5 ο αι. αρχίζουν να αποκτούν πιο ραδινή και θηλυκή μορφή ακολουθώντας την εξέλιξη των άλλων αττικών αγγείων.  Οι σκηνές και στις δύο πλευρές πλαισιώνονται από μετόπες.

 Διαστάσεις : Είχαν ύψος γύρω στα 0, 60 – 0, 70 μ. και μέγιστη διάμετρο 0, 35 – 0, 45 μ.  Κάθε αγγείο μπορούσε να χωρίσει περίπου 35 – 40 κιλά λάδι. Το λάδι έφτανε μέχρι την αρχή του λαιμού και όχι μέχρι το χείλος για να αποφευχθεί η απώλειά του κατά τη μεταφορά.  Δίνονταν από 30 αγγεία στο νικητή του πεντάθλου παίδων, μέχρι 70 για του νικητές των αγωνισμάτων των ανδρών ενώ στα ιππικά αγωνίσματα δίνονταν έως και 140. Σε κάθε Παναθηναϊκή γιορτή μοιραζόταν στους νικητές περίπου 60 – 70 τόνοι λαδιού.  Οι τελικοί ιδιοκτήτες δεν ήταν πάντα νικητές στα Μ. Παναθήναια. Οι νικητές φρόντιζαν να πωλούν το φημισμένο λάδι ακόμη και σε περιοχές εκτός ελλαδικού χώρου ( π. χ. Ετρουρία κ. ό. κ.).  Οι παναθηναϊκοί αμφορείς βρίσκονται σε νεκροταφεία, οικίες, ιερά και δημόσιους χώρους.

Η Θεά Αθηνά Στην κύρια όψη των αγγείων εικονίζεται πάντα η Θεά Αθηνά, η προστάτιδα Θεά της πόλης προς τιμήν της οποίας διεξάγονταν τα Παναθήναια. Παριστάνεται στο τύπο της Προμάχου δηλ. κατά τομήν με τα πόδια σε έντονο διασκελισμό να κινείται προς τα αριστερά. Με το αριστερό προτεταμένο χέρι της κρατά την ασπίδα και με το υψωμένο δεξί κραδαίνει το δόρυ της σαν να πρόκειται να χτυπήσει τον εχθρό. Το ότι παρουσιάζεται ως Πρόμαχος χρειάζεται μια εξήγηση.  Πιθανώς να αναπαριστά κάποιο γνωστό άγαλμα της Θεάς που θα ήταν στημένο στην Ακρόπολη και θα συνδεόταν με τα Παναθήναια.  Ο τύπος της Προμάχου σίγουρα ταιριάζει με το αγωνιστικό πνεύμα των αγώνων.

 Σύνδεση των Παναθηναίων με τη Γιγαντομαχία, όπου η Αθηνά έπαιξε ένα ηγετικό ρόλο ( π. χ. ο πέπλος της Θεάς ήταν διακοσμημένος με τη Γιγαντομαχία ). Άρα, ίσως είναι η Αθηνά από τη Γιγαντομαχία που κοσμούσε τον πέπλο. 540 – 535  Η Αθηνά πλαισιώνεται από μικρούς κίονες δωρικού ρυθμού. Η παρουσία των κιόνων ίσως δήλωναν τα όρια της λατρευτικής της δραστηριότητας. Παράλληλα πάνω στους κιονίσκους τοποθετούνται πετεινοί. Ο ρόλος των πετεινών : Προφανώς συμβολίζουν το αγωνιστικό πνεύμα, την επιθετική συμπεριφορά των πετεινών. Το ότι κοιτάζονται γίνεται ένας έμμεσος υπαινιγμός στις κοκορομαχίες στην αρχαιότητα. Αφού πλαισιώνουν τη Θεά παραπέμπουν στη Γιγαντομαχία.

Α ΄ όψηΒ ΄ όψη Ο παναθηναϊκός αμφορέας του Κλεοφράδη ( β΄ μισό 6 ου αι. π. Χ.). Νέα Υόρκη, The Metropolitan Museum of art.

360 – 359 π. Χ. :  Η Αθηνά δεν παρουσιάζεται στο τύπο της Προμάχου δηλ. με έντονο διασκελισμό αλλά με κλειστά τα πόδια, στο λεγόμενο τύπο του Παλλαδίου. Ίσως ήταν μια καλλιτεχνική έκφραση που ακολουθούσε το εκάστοτε κλίμα που επικρατούσε στην Αθήνα. Είναι μια προσπάθεια απόδοσης της Θεάς με « αρχαίο » τρόπο ( το τύπο αυτό τον χρησιμοποιούσαν για να υποδηλώσουν παλιά λατρευτικά αγάλματα ).  Για 1 η φορά στρέφεται η Θεά προς τα δεξιά, η αλλαγή θα διατηρηθεί μέχρι το τέλος της παραγωγής τους. Ποικίλες απόψεις :  Ο 4 ος αι. είναι η εποχή έντονων καλλιτεχνικών αναζητήσεων. Τώρα φαίνεται μεγαλύτερο μέρος του σώματος, τονίζεται η αιγίδα και το γοργόνειο.  Η Αθηνά έχει χάσει πλέον μεγάλο μέρος από το πολεμικό της χαρακτήρα. Η εξέλιξη της ουσίας της Θεάς βαίνει παράλληλα με την ιστορική διαδρομή της πόλης δηλ. από την πολεμική Πρόμαχο των αρχαϊκών χρόνων φθάνουμε στην Παρθένο κόρη του Δία στα πρώιμα κλασικά και αργότερα στη Φειδιακή Παρθένο, την προστάτιδα του δημοκρατικού πολιτεύματος και προσωποποίηση των μεγάλων επιτευγμάτων της Αθήνας.

Ο παναθηναϊκός αμφορέας του Νικόδημου ( β΄ μισό 4 ου αι. π. Χ. ). Λος Άντζελες, The J. Paul Getty Museum.

Παναθηναϊκός αμφορέας της χρονιάς του άρχοντα Νικήτη ( β΄ μισό τετάρτου αι. π. Χ.). Λονδίνο, The British Museum.

 Προσπάθεια απόδοσης του βάθους.  Η ασπίδα ήταν ο καθοριστικός παράγοντας στην επιλογή του προσανατολισμού της Θεάς πάνω στους παναθηναϊκούς αμφορείς. Πάνω στην ασπίδα παρουσιάζονται διάφορα επισήματα που ίσως ήταν « υπογραφή » του εκάστοτε εργαστηρίου ( π. χ. ο ζωγράφος του Κλεοφράδη χρησιμοποιεί τον Πήγασο, κ. ό. κ ). Υπάρχουν, ωστόσο, εξαιρετικές περιπτώσεις που παρουσιάζουν πολιτικά μηνύματα. Όσον αφορά την περικεφαλαία : Στα πρώιμα παραδείγματα έχει τη μορφή σκούφου. Τον 4 ο αι. φορά αττικό κράνος με σηκωμένο προμετωπίδιο και αναδιπλωμένες παραγναθίδες και τον 3 ο αι. καταλήγει να φορά μια παραλλαγή του κορινθιακού. Όσον αφορά την ενδυμασία : Στα πρώιμα αγγεία παρατηρείται ποικιλία στο τύπο και στις εναλλαγές. Ο ίδιος ζωγράφος μπορεί να « ντύσει » την Θεά με διαφορετικά ρούχα. ( π. χ. στον αμφορέα του Burgon η Θεά φορά απλό ζωσμένο πέπλο χωρίς πτυχές ). Αρχές 5 ου αι.: κυρίως χειριδωτός χιτώνας. Στο τέλος του 5 ου τα ενδύματα στολίζονται – κατά τη συνήθεια της εποχής – με άνθη, φυτά, σπείρες ή άλλα διακοσμητικά θέματα και με ζώνες που φέρουν εικονιστικές παραστάσεις. 4 ος αι. : Συνδυασμός χιτώνα με πέπλο.

Παναθηναϊκός αμφορέας της ομάδας Κούμπαν ( β΄ μισό 5 ου αι. π. Χ.). Λονδίνο, The British Museum.

Συμπεράσματα  Οι παναθηναϊκοί αμφορείς ήταν το κορυφαίο βραβείο στα Μ. Παναθήναια.  Σκοπός της αθηναϊκής πολιτείας ήταν – προφανώς – να προσελκύσει δημοφιλείς αθλητές που θα έδιναν κύρος και λαμπρότητα στη γιορτή.  Εξυπηρετούσαν πολιτικά συμφέροντα.  Παρόλο που τα χαρακτηριστικά τους είναι σταθερά ενίοτε παρατηρείται η καλλιτεχνική διάθεση του καλλιτέχνη.  Η παρουσία της Θεάς Αθηνάς σε αγγεία που είναι στενά συνδεδεμένα με την πιο σπουδαία οργάνωση προς τιμήν της.

Βιβλιογραφία Βαλαβάνης Δ. Πάνος. Ιερά και αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα : Ολυμπία, Δελφοί, Ισθμία, Νεμέα. Αθήνα : Καπόν, Βαλαβάνης Δ. Πάνος. Παναθηναϊκοί αμφορείς από την Ερέτρια : συμβολή στην αττική αγγειογραφία του 4 ου αι. π. Χ. ( Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας ΑΡ. 122). Αθήνα : Beazly D. J. Η εξέλιξη του αττικού μελανόμορφου ρυθμού. ( Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας ΑΡ. 122). Αθήνα : Boardman John. Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Κεφαλίδου Ευριδίκη. Νικητής: εικονογραφική μελέτη του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1996.

Τιβέριος Α. Μιχάλης. Μακεδόνες και Παναθήναια : παναθηναϊκοί αμφορείς από τον βορειοελλαδικό χώρο. Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Τιβέριος Α. Μιχάλης, Παναθηναϊκοί αμφορείς από την Πέλλα. Αρχαιολογική Εφημερίς. Περιοδικόν της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 130, περίοδος πέμπτη. Αθήνα : "Panathenaic Amphoras", in:O. Palagia - A. Choremi-Spetsieri (eds), The Panathenaic Games. Proceedings of an International Conference held at the University of Athens, May , 2007.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας !