Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 ο εξάμηνο, Διάλεξη 10 η, 8/4/2016 Διδάσκουσα: Ασημίνα Χριστοφόρου ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΚΥΚΛΟΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΝΩΣΗ

2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Περιφερειακές Ανισότητες στην Ευρωπαϊκή Ένωση (7 η – 8 η εβδομάδα) 1.Ανδρικοπούλου, Ελένη (1995), Οι Περιφέρειες στην Ευρωπαϊκή Ένωση - Η Εξέλιξη της Περιφερειακής Πολιτικής από τη Συνθήκη της Ρώμης έως το Maastricht, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο – Βιβλιοθήκη Ευρωπαϊκών Θεμάτων, Κεφ. 2, σελ Πολύζος, Σεραφείμ (2011), Περιφερειακή Ανάπτυξη, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, Κεφ. 4, σελ , Κεφ. 5, σελ Πετράκος, Γιώργος και Ψυχάρης, Γιάννης (2004), Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, Κεφ. 3, σελ , Κεφ. 4, σελ European Commission, COM (2009) 433 final, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament – GDP and Beyond: Measuring Progress in a Changing World, Brussels: Commission of the European Communities. 5.EUROSTAT (2013), Eurostat Regional Statistical Yearbook 2013, Theme: General and Regional Statistics, Luxembourg: European Commission. URL=

3 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ Ι. ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ Ποια είναι η εξέλιξη των ανισοτήτων μεταξύ των κρατών μελών στην ΕΕ; Ποια είναι η εξέλιξη των ανισοτήτων μεταξύ των περιφερειών στην ΕΕ; Υπάρχουν τάσεις σύγκλισης ή απόκλισης μεταξύ κρατών μελών και περιφερειών;

4 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ II. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ Α. H EE αποτελεί τη μοναδική προσπάθεια οικονομικής ολοκλήρωσης σε διεθνές επίπεδο που έχει θεσμική υποχρέωση αντιμετώπισης των περιφερειακών ανισοτήτων με τη διάθεση χρηματοδοτικών πόρων που θα στηρίξουν την ανάπτυξη των μειονεκτουσών περιοχών. Β. Ωστόσο, εκτιμάται ότι οι ανισότητες παραμένουν σε υψηλά επίπεδα. Η ένταση και η σημασία του περιφερειακού προβλήματος στην ΕΕ στηρίζεται στα εξής δεδομένα: 1.Αρχικά οι περιφερειακές ανισότητες μεταξύ χωρών μελών ήταν πιο έντονες από ό,τι οι ανισότητες μεταξύ περιφερειών στο εσωτερικό των χωρών. Από τη δεκαετία του ‘80 η τάση αυτή αντιστρέφεται, λόγω της ενίσχυσης των μητροπολιτικών κέντρων των χωρών συνοχής. 2.Προβλήματα όπως χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, ανεργία, χαμηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα είναι χωρικά συγκεντρωμένα σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από βιομηχανική παρακμή, αναπτυξιακή καθυστέρηση (αγροτική, παραδοσιακή παραγωγή) ή λειτουργούν ως μεγάλα αστικά κέντρα (συμφόρηση, γκετοποιημένες γειτονιές). 3.Η χωρική πόλωση και το πρότυπο κέντρου –περιφέρειας επεκτείνονται πέρα από τις γνωστές διαιρέσεις Βορρά – Νότου. Μετά την ένταξη των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης έχουμε μία ακόμα διαίρεση Δύσης – Ανατολής.

5 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ Γ. Σε γενικές γραμμές, η εξέλιξη των ανισοτήτων επηρεάζεται από: 1.αρχικές συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης κάθε χώρας 2.τις επιδράσεις της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης 3.το μέγεθος, τη διάρκεια και την αποτελεσματικότητα των ασκούμενων κοινοτικών και εθνικών πολιτικών περιφερειακής ανάπτυξης

6 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ 1.Αρχικές συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης κάθε χώρας  Οι περιφερειακές ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών της ΕΕ προϋπήρχαν του νέου οικονομικού περιβάλλοντος και της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης.  Οι χώρες μέλη εξακολουθούν να επηρεάζονται από τις γεωγραφικές τους συντεταγμένες, τις ιστορικές συνθήκες της οικονομικής και εθνικής τους συγκρότησης, το επίπεδο ανάπτυξης, τις υποδομές, την παραγωγική δομή, το μέγεθος των αγορών και τις διασυνοριακές σχέσεις.

7 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ 2. Επιδράσεις της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης Σε θεωρητικό επίπεδο, κυριαρχούν δύο βασικές απόψεις / προσεγγίσεις σχετικά με τη σχέση της διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης και της εξέλιξης των περιφερειακών ανισοτήτων:  Νεοκλασικές θεωρίες:  Η οικονομική ολοκλήρωση οδηγεί μακροχρόνια σε μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων.  Τούτο συμβαίνει διότι επιτρέπει την κινητικότητα των συντελεστών, απελευθερώνοντας έτσι τις δυναμικές που συμβάλλουν στη διάχυση της ανάπτυξης στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές.  Φιλελεύθερες – εξελικτικές θεωρίες:  Παρότι η οικονομική ολοκλήρωση θεωρείται μία θετική διαδικασία, το κόστος και τα οφέλη μπορεί να μην κατανέμονται ομοιόμορφα στο χώρο.  Τείνουν να είναι ισχυρότερες οι δυναμικές που πολώνουν το χώρο και αυξάνουν τις ανισότητες, καθώς κάποιες περιοχές επωφελούνται περισσότερο από άλλες. Αυτό οφείλεται στις εσωτερικές και εξωτερικές οικονομίες συγκέντρωσης που ευνοούν την ανάπτυξη δυναμικών βιομηχανιών σε περιοχές που είχαν ευνοηθεί αρχικά λόγω φυσικού ή επίκτητου πλεονεκτήματος και, επομένως, εμφανίζονται πιο ανθεκτικές στις έντονα ανταγωνιστικές συνθήκες της ελεύθερης, ενιαίας αγοράς.  Το αντίθετο συμβαίνει σε περιοχές που δεν είχαν ευνοηθεί στο παρελθόν και οι πόροι τους μετακινούνται στις πιο ανεπτυγμένες περιφέρειες.

8 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ 3. H αποτελεσματικότητα των ασκούμενων κοινοτικών και εθνικών πολιτικών περιφερειακής ανάπτυξης  Η ΕΕ παρεμβαίνει με δράσεις περιφερειακής πολιτικής και ιδρύει τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο Συνοχής για τη διάθεση πόρων σε περιφέρειες που παρουσιάζουν διαρθρωτικά προβλήματα και χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης.  Η αναγκαιότητα για την άσκηση κοινοτικής περιφερειακής πολιτικής στηρίζεται στα εξής: Έντονο πρόβλημα των περιφερειακών ανισοτήτων σε κοινοτικό επίπεδο, ώστε να δικαιολογεί, με βάση την αρχή της επικουρικότητας, την κοινοτική παρέμβαση. Ύπαρξη και αναπαραγωγή ενός σχήματος κέντρου-περιφέρειας, το οποίο εντείνεται με τις διαδοχικές διευρύνσεις της ΕΕ και στοιχειοθετεί την πολιτική βάση της παρέμβασης για την ενίσχυση των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών της ΕΕ και τη διασφάλιση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής μεταξύ κρατών μελών.

9 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ

10 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ

11 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ 2. Ανάλυση της διαχρονικής εξέλιξης των ανισοτήτων μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ βάσει του CV  Γενικότερα, βάσει του CV, οι περιφερειακές ανισότητες μειώνονται διαχρονικά από το 1960 μέχρι το 2000, κυρίως στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών.  Εκείνο που έχει ενδιαφέρον να δούμε είναι πώς εξελίσσεται ο CV στις διάφορες υπο-περιόδους μέχρι το Διακρίνουμε 4 φάσεις: α. Αρχές ’60 – μέσα ’70: σύγκλιση κατά κεφαλήν ΑΕΠ β. Μέσα ’70 – μέσα ’80: απόκλιση κατά κεφαλήν ΑΕΠ γ. Μέσα ’80 – αρχές ’90: τάσεις σύγκλισης / σταθεροποίησης δ. Μέσα ’90 – μέσα 2000: τάσεις απόκλισης κατά κεφαλήν ΑΕΠ

12 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ α. Αρχές ’60 – μέσα ’70: σύγκλιση κατά κεφαλήν ΑΕΠ i.Οι περιφερειακές ανισότητες δεν είναι έντονες, διότι η τότε ΕΟΚ περιλαμβάνει σχετικά ομοιογενείς και βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες του παραδοσιακού «κέντρου» της Ευρώπης, πλην των αγροτικών περιφερειών της Νότιας Γαλλίας και των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών της Νότιας Ιταλίας. ii.Έχουμε την ευρύτερη παρέμβαση του κράτους στην οικονομία με στόχο τη συνολική εθνική ανάπτυξη. Οι εθνικές κυβερνήσεις έβλεπαν τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και την ενίσχυση των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών ως αναγκαία και αναπόσπαστη συνιστώσα της συνολικής ανάπτυξης της οικονομίας. Έτσι, η πολιτική για περιφερειακή ανάπτυξη σχηματίστηκε για να καλύψει εθνικούς στόχους. iii.Η κεντρική περιφερειακή πολιτική ευνοήθηκε και από τις ευμενείς διεθνείς οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες: υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης, πλήρης απασχόληση, μαζική παραγωγή, κινητικότητα κεφαλαίου, μετανάστευση εργασίας.

13 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ β. Μέσα ’70 – μέσα ’80: απόκλιση κατά κεφαλήν ΑΕΠ i.Αρχίζει η οικονομική ύφεση, μετά τις πετρελαϊκές κρίσεις, παράλληλα με τον περιορισμό των εθνικών πολιτικών και την ένταση διεθνούς ανταγωνισμού. ii.Έχουμε την ένταξη της Ιρλανδίας (1973), του ΗΒ (1973), της Δανίας (1973), της Ελλάδας (1981), της Ισπανίας (1986), της Πορτογαλίας (1986). Η ΕΕ διευρύνεται και γίνεται πιο ετερογενής. Οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου έχουν περισσότερο παραδοσιακές δομές παραγωγής, υψηλότερη ανεργία, πληθωρισμό, ελλείμματα και χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ που μειώνει τον κοινοτικό μέσο όρο. Από την άλλη, οι χώρες του Βορρά, όπως το ΗΒ, έχουν βιομηχανικές περιφέρειες που έχουν πληγεί από την κρίση και βρίσκονται σε παρακμή ώστε να χρειάζονται στήριξη. iii.Η πλέον αξιοσημείωτη μετακίνηση της καμπύλης CV έγινε με την ένταξη της Ισπανίας και Πορτογαλίας στα μέσα της δεκαετίας του ’80.

14 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ γ. Μέσα ’80 – αρχές ’90: τάσεις σύγκλισης / σταθεροποίησης i.Mία ακόμη διεύρυνση έγινε «σιωπηρά» με την ένταξη της Ανατολικής Γερμανίας μετά την ενοποίηση των δύο Γερμανιών (1990). Πρόκειται, όμως, για χώρα με χαμηλό εισόδημα που προσέθεσε ένα ακόμη πρόβλημα στις περιφερειακές ανισότητες. ii.Βελτιώνεται η θέση της Ιρλανδίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας που επιτυγχάνουν ταχύτερους ρυθμούς ανάπτυξης και αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος.

15 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ δ. Μέσα ’90 – μέσα 2000: τάσεις απόκλισης κατά κεφαλήν ΑΕΠ i.Σηματοδοτείται η ένταξη της Αυστρίας, Σουηδίας και Φινλανδίας (1995), οι οποίες αποτελούν χώρες υψηλού εισοδήματος, επηρεάζοντας τη διάρθρωση των περιφερειακών ανισοτήτων της Ένωσης: ο κοινοτικός μέσος όρος «ανεβαίνει» και η σχετική θέση των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών φαίνεται χειρότερη. ii.Παρά τη σύγκλιση που ακολούθησε στις αρχές της νέας χιλιετίας, λόγω των ταχύτερων ρυθμών ανάπτυξης των χωρών του Νότου και της Ιρλανδίας, επανέρχονται τάσεις απόκλισης με την ένταξη των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης το iii.Η διεύρυνση αυξάνει το αναπτυξιακό χάσμα στο εσωτερικό της Ένωσης, μετατοπίζοντας το πρόβλημα των ανισοτήτων προς Ανατολάς. Το επίπεδο του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των κρατών μελών στην Ανατολική Ευρώπη είναι σχεδόν στο σύνολό του κάτω του κοινοτικού μέσου.

16 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ 3. Τι παρατηρούμε από τις εξελίξεις αυτές; i.Ούτε η σύγκλιση ούτε η απόκλιση των επιπέδων κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεταξύ κρατών μελών υπήρξε τόσο σημαντική ώστε να υπάρξουν αξιοσημείωτες αλλαγές προς την κατεύθυνση της μείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων μέσα στην ΕΕ. ii.Ο βαθμός σύγκλισης παραμένει χαμηλός, αφήνοντας αναλλοίωτη τη σχετική θέση των κρατών μελών στην κατάταξή τους, με βάση το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, και συντηρώντας το πρότυπο «κέντρου-περιφέρειας». iii.Οι εξελίξεις συνδέονται περισσότερο με:  τη διαδικασία διεύρυνσης με την ένταξη νέων μελών  τους ρυθμούς μεταβολής του ΑΕΠ σε κάθε χώρα: παρά τους υψηλούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης σε όλες τις περιφέρειες, το οικονομικό και τεχνολογικό κέντρο της Δυτικής Ευρώπης δεν κλονίζεται και δε μετατοπίζεται διαχρονικά.

17 ΔΙΑΛΕΞΗ 10: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΕ 4. Άρα η οικονομική ολοκλήρωση φέρνει σύγκλιση ή απόκλιση; i.Από τις εξελίξεις που περιγράψαμε, δεν είναι δυνατό να προκύψουν αιτιώδεις σχέσεις που να συνδέουν τη διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης των κρατών μελών της ΕΕ με την πορεία σύγκλισης ή απόκλισης του επιπέδου ανάπτυξης. ii.Ο χαμηλός βαθμός σύγκλισης δεν επιβεβαιώνει προβλέψεις ότι η οικονομική ολοκλήρωση θα φέρει ισόρροπη ανάπτυξη, αλλά ούτε και τις διαψεύδει.  Kατά την άποψη των νεοκλασικών, ο χαμηλός βαθμός σύγκλισης είναι αποτέλεσμα της ατελούς απελευθέρωσης των εθνικών αγορών λόγω θεσμικών εμποδίων και παρεμβατικών πολιτικών που δυσχεραίνουν την εξισορροπητική λειτουργία της αγοράς.  Kατά την άποψη μη νεοκλασικών θεωρητικών, το γεγονός ότι δεν υπήρξε σημαντική απόκλιση των επιπέδων ανάπτυξης μεταξύ των κρατών και των περιφερειών που συμμετέχουν στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, εξηγείται επειδή δεν υπήρξε πλήρης απελευθέρωση των εθνικών αγορών και κυρίως επειδή ασκήθηκαν τόσο από τα κράτη μέλη όσο και από την ΕΕ παρεμβατικές πολιτικές περιφερειακής πολιτικής.