Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 ο εξάμηνο, Διάλεξη 5 η, 11/3/2016 Διδάσκουσα: Ασημίνα Χριστοφόρου ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εισαγωγή-Θεωρίες Περιφερειακής Ανάπτυξης (1 η – 5 η εβδομάδα) 1.Ανδρικοπούλου, Ελένη (1995), Οι Περιφέρειες στην Ευρωπαϊκή Ένωση - Η Εξέλιξη της Περιφερειακής Πολιτικής από τη Συνθήκη της Ρώμης έως το Maastricht, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο – Βιβλιοθήκη Ευρωπαϊκών Θεμάτων, Κεφ. 1, σελ , Κεφ. 2, σελ Μητούλα, Ρόιδω (2007), Βιώσιμη Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και Ανασυγκρότηση του Ελληνικού Αστικού Περιβάλλοντος, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλης, Κεφ. 1, σελ , Κεφ. 2, σελ Πολύζος, Σεραφείμ (2011), Περιφερειακή Ανάπτυξη, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, Κεφ. 6, σελ Πετράκος, Γιώργος και Ψυχάρης, Γιάννης (2004), Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, Κεφ. 1, σελ Ανδρέου, Γιώργος και Μαραβέγιας, Ναπολέων (2007), «Η Διαρθρωτική Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης», στο Ν. Μαραβέγιας και Μ. Τσινισιζέλης (επιμ.), Νέα Ευρωπαϊκή Ένωση: Οργάνωση και Πολιτικές – 50 χρόνια, Εκδόσεις Θεμέλιο – Βιβλιοθήκη Ευρωπαϊκών Θεμάτων, σελ Λαγός, Δημήτρης Γ. (2007), Θεωρίες Περιφερειακής Ανάπτυξης, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, Κεφ. 2, 3, 4, 5 και 6, σελ EUROSTAT (2011), Regions in the European Union – Nomenclature of Territorial Units for Statistics NUTS 2010/EU-27, Theme: General and Regional Statistics, Collection: Methodologies and Working Papers, Luxembourg: European Commission. URL=

3 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ι. ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Ποιες είναι οι βασικές προσεγγίσεις στις θεωρίες και πολιτικές της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης; Ποια είναι η ιστορική τους εξέλιξη; Πώς διαμορφώνεται η προβληματική της περιφερειακής οικονομικής πολιτικής στην ΕΕ κατά τη σύγχρονη εποχή;

4 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΙΙ. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Α. Η περιφερειακή ανάπτυξη εμφανίστηκε ως βασικό πολιτικό αίτημα στην αμέσως πριν και αμέσως μετά το Β’ΠΠ περίοδο. Στη Δυτική Ευρώπη και στις ΗΠΑ από το 1930 είχαν χρησιμοποιηθεί διάφορες μορφές κρατικών παρεμβάσεων, με σκοπό τη βοήθεια σε καθυστερημένες περιφέρειες που αδυνατούσαν να συνέλθουν από τη Μεγάλη Κρίση του ’29. Β. Την ίδια περίοδο, στην πρώην Σοβιετική Ένωση, η περιφερειακή ανάπτυξη είχε πάρει διαφορετική κατεύθυνση, χωροθετώντας βιομηχανικά συμπλέγματα και νέες πόλεις, μακριά από τα σύνορα με τον καπιταλισμό, επιλέγοντας οικονομικά συστήματα που δε βασίζονταν στους μηχανισμούς της αγοράς, αλλά στον κεντρικό κρατικό σχεδιασμό. Γ. Κατόπιν, η απελευθέρωση των πρώην αποικιών του Τρίτου Κόσμου και οι συνθήκες υπανάπτυξης τους, παράλληλα με τις μαζικές διαδικασίες αποβιομηχάνισης, ιδιαίτερα μετά την άνοδο της τιμής του πετρελαίου τη δεκαετία του 1970, οδήγησαν Ευρώπη και Βόρεια Αμερική σε κρίση, διευρύνοντας το ενδιαφέρον για την περιφερειακή ανάπτυξη σε όλο τον κόσμο. Δ. Τέλος, οι συνθήκες περιφερειακής ολοκλήρωσης που συντελούνταν σε διάφορες ηπείρους, όπως στην Ευρώπη με την ΕΟΚ, ΕΕ καθώς και η παγκοσμιοποίηση της διεθνούς αγοράς και η κατάρρευση του συστήματος του υπαρκτού σοσιαλισμού του Ανατολικού μπλοκ, αυξάνουν την κινητικότητα αγαθών και συντελεστών, οξύνουν το διεθνή ανταγωνισμό και επιβαρύνουν το περιβάλλον, ώστε να εγείρουν περαιτέρω το ενδιαφέρον σχετικά με την περιφερειακή ή χωρική κατανομή των πόρων, την κατανομή της οικονομικής δραστηριότητας και της ανάπτυξης.

5 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΙΙΙ. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Α. Σε ορισμένα υποδείγματα, η έννοια της περιφερειακής ανάπτυξης ταυτίζεται με την οικονομική μεγέθυνση. 1.Ως μεγέθυνση ορίζεται η αύξηση του πραγματικού προϊόντος και του εισοδήματος μιας οικονομίας. 2.Οι ανισότητες μεταξύ περιφερειών αξιολογούνται με βάση τις αποκλίσεις ως προς το επίπεδο του (κατά κεφαλήν) εγχώριου προϊόντος ή εισοδήματος της κάθε περιφέρειας. Π.χ. η ΕΕ υπολογίζει στατιστικώς και συγκρίνει το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν των περιφερειών των κρατών μελών της, πέρα από το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν των εθνικών οικονομιών που την απαρτίζουν.

6 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Β. Στα πλαίσια του μαθήματος αυτού θα εφαρμόσουμε μία έννοια της περιφερειακής οικονομικής αναπτύξεως ευρύτερης εκείνης της οικονομικής μεγέθυνσης. 1.Η ανάπτυξη θα αφορά κυρίως τη διαρθρωτική μεταβολή στην οικονομική και κοινωνική διαδικασία, δηλ. τη διαφοροποίηση της παραγωγικής δομής και ικανότητας των περιφερειών συναρτήσει της κοινωνικής, θεσμικής και χωροταξικής τους οργάνωσης. 2.Μας ενδιαφέρει να προωθήσουμε την έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς ανάπτυξη (Europe 2020) μέσα από την καινοτομία, την προστασία του περιβάλλοντος, και την εξάλειψη της φτώχειας. 3.Τούτο με τη σειρά του εξαρτάται από τη διαμόρφωση ενός κοινωνικού και χωροταξικού πλαισίου που θα αποβλέπει όχι μόνο στην εξασφάλιση της ποσότητας του πλούτου, αλλά και μίας ποιότητας ζωής με απώτερο στόχο την ανάπτυξη και συνοχή.

7 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 4. Στο πλαίσιο αυτό η οικονομική μεγέθυνση ως αύξηση του πραγματικού προϊόντος και εισοδήματος παραμένει ένα σημαντικό κομμάτι της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης. Εντούτοις, λειτουργεί ως μέσο για την επίτευξη ευρύτερων αναπτυξιακών στόχων που αποβλέπουν στην ποιότητα των συνθηκών διαβίωσης με την εξάλειψη των κοινωνικο- οικονομικών περιφερειακών ανισοτήτων που επηρεάζονται από παράγοντες όχι μόνο οικονομικούς, αλλά ιστορικούς, κοινωνικούς και θεσμικούς. Π.χ. η περιφερειακή πολιτική της ΕΕ αναγνωρίζει ότι οι ανισότητες μεταξύ περιφερειών εδράζονται στις διαρθρωτικές ανισορροπίες που χαρακτηρίζουν την παραγωγική τους βάση, ιδιαίτερα στην αξιοποίηση των κοινοτικών κονδυλίων που διατίθενται από την ΕΕ στα πλαίσια άσκησης της περιφερειακής πολιτικής. Για το λόγο αυτό και η περιφερειακή πολιτική που στοχεύει ειδικότερα σε αναδιάρθρωση των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών αναφέρεται συχνά και ως διαρθρωτική πολιτική της ΕΕ. Και επειδή στόχος της ΕΕ με την άσκηση περιφερειακής πολιτικής είναι η κοινωνική συνοχή, τα τελευταία χρόνια η πολιτική ονομάζεται πολιτική συνοχής. Στο δεύτερο κύκλο διαλέξεων θα εξετάσουμε αναλυτικότερα τις πολιτικές αυτές και αν πετυχαίνουν ανάπτυξη και συνοχή.

8 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 5. Σε αυτό τον κύκλο διαλέξεων θα δούμε ότι ορισμένα οικονομικά υποδείγματα αποδίδουν τις περιφερειακές ανισορροπίες και ανισότητες στην περιοριστική αντίληψη της ανάπτυξης που στοχεύει μόνο στην αύξηση του υλικού πλούτου, διευρύνοντας το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών περιοχών. Οι ανισότητες, λένε τα υποδείγματα αυτά, οφείλονται στις δομικές αλλαγές που συντελέστηκαν στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα: την απελευθέρωση των διεθνών συναλλαγών, τη διεθνοποίηση/ παγκοσμιοποίηση της αγοράς κεφαλαίων και της παραγωγής, την τάση για οικονομική ολοκλήρωση/ ενοποίηση, την αύξηση του ανταγωνισμού και της κινητικότητας των επενδύσεων, την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των οικονομιών κλίμακας. Οι αλλαγές αυτές είχαν επιπτώσεις στην κλαδική και χωρική ανακατανομή της παραγωγής, όχι μόνο σε διεθνές επίπεδο, αλλά και σε εθνικό επίπεδο, με τη συγκέντρωση της κατανάλωσης και παραγωγής σε ορισμένες περιφέρειες που προσελκύουν αναπτυξιακούς πόρους σε βάρος άλλων, λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών. Αυτή η συγκεντροποίηση δημιουργεί το φαινόμενο της οικονομικής εξάρτησης των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών από τις οικονομικά προηγμένες περιοχές, που αναχαιτίζει την αναπτυξιακή τους δυναμική και τις καταδικάζει σε μόνιμη στασιμότητα και υπανάπτυξη.

9 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Γ. Ανάπτυξη σε εθνικό, κοινοτικό/ ενωσιακό και περιφερειακό επίπεδο. 1.Παλαιότερα, οι διάφορες μελέτες και πολιτικές επικεντρώνονταν στις συνθήκες, τους παράγοντες και τις παραμέτρους της εθνικής ανάπτυξης, δηλ. της συνολικής ανάπτυξης κάθε χώρας, όπως προσδιορίζονται από τους εθνικούς μακροοικονομικούς λογαριασμούς. Έτσι, λ.χ. μελετούσαμε το ΑΕγχΠ της οικονομίας και τη διαχρονική του εξέλιξη σε κάθε κράτος. 2.Από το Μεσοπόλεμο, όμως, και ιδιαίτερα μετά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, όπως αναφέραμε, οι ερευνητές και φορείς άσκησης πολιτικής παρατήρησαν ότι τα μέτρα προώθησης της ανάπτυξης και του ΑΕγχΠ της συνολικής οικονομίας δεν επαρκούν, διότι όχι μόνο εντείνουν τις περιφερειακές ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών, αλλά καθιστούν αναποτελεσματικά και τα εκάστοτε μέτρα πολιτικής ανάπτυξης της συνολικής οικονομίας. Δηλ., η οικονομική ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο προσδιορίζεται από τη διαδικασία ανάπτυξης των διαφόρων περιφερειών που απαρτίζουν την εθνική οικονομία. 3.Για τη μελέτη της περιφερειακής ανάπτυξης, καθιερώθηκε το περιφερειακό και δια-περιφερειακό σύστημα λογαριασμών που προσδιορίζει όχι μόνο το ΑΕγχΠ των περιφερειών αλλά και τις ροές αγαθών και κεφαλαίων μεταξύ τους.

10 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 4. Πώς συνδέεται η ανάπτυξη των περιφερειών με αυτή της συνολικής εθνικής οικονομίας; Την πρώτη μεταπολεμική περίοδο: Oι περιφέρειες εντός των συνόρων μιας εθνικής οικονομίας είχαν μεγαλύτερες δυνατότητες να συναλλάσσονται μεταξύ τους και να εξειδικεύονται σε ορισμένες οικονομικές δραστηριότητες από ότι τα κράτη μεταξύ τους. Δηλ. οι περιφέρειες μίας εθνικής οικονομίας συμπεριφέρονταν σαν «ανοιχτές» οικονομίες, σε αντίθεση με τα κράτη που εφάρμοζαν δασμούς και πολιτικές προστατευτισμού (πολιτικές υποκατάστασης εισαγωγών, εξαγωγικής βάσης, νηπιακής βιομηχανίας). Εξαιτίας των συνθηκών αυτών, η ανάπτυξη της οικονομίας σε εθνικό επίπεδο προϋπέθετε την ανάπτυξη των επιμέρους περιφερειών.

11 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Π.χ., μία τάση αστικοποίησης ενδεχομένως να θεωρηθεί ευνοϊκή εξέλιξη και να επιδιώκεται από την κεντρική κυβέρνηση: λαμβάνει χώρα μια ανακατανομή του πλεονάσματος εργατικού δυναμικού από τις αγροτικές περιοχές, η οποία μπορεί να διευκολύνει το εθνικό πρόγραμμα εκβιομηχάνισης, χωρίς να χρειαστεί να δαπανήσει περαιτέρω από τον κρατικό προϋπολογισμό με συνέπεια υψηλότερα ελλείμματα και πληθωρισμό. Αλλά τότε οι αγροτικές περιοχές στην περιφέρεια μπορεί να στερηθούν τους παραγωγικότερους και εφευρετικότερους πόρους τους. Επίσης τα αστικά κέντρα συνωστίζονται με πληθυσμούς που συρρέουν από την περιφέρεια προκαλώντας ανεργία, φτώχεια και υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Άρα, μπορεί να επιβραδυνθεί η ανάπτυξη της συνολικής εθνικής οικονομίας. Την ίδια στιγμή, η τοπική διοίκηση αδυνατεί να ασκήσει πολιτικές και να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη στην περιοχή. Τούτο συμβαίνει λόγω:  εσωτερικής μετανάστευσης πληθυσμών/επιχειρήσεων  μη αποκεντρωμένου συστήματος εθνικής διακυβέρνησης  ουδετερότητα των δημοσιονομικών εργαλείων άσκησης πολιτικής Άρα απαιτείται παράλληλο εθνικό πρόγραμμα μείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων.

12 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Τη δεύτερη μεταπολεμική περίοδο: Ιδιαίτερα μετά το 1970 που συντελείται απελευθέρωση των εθνικών αγορών και διεθνοποίηση των συναλλαγών, κυρίως μέσα από διαδικασίες οικονομικής ολοκλήρωσης, η προβληματική της περιφερειακής ανάπτυξης μεταφέρεται σε επίπεδο ευρύτερο των εθνικών συνόρων, σε επίπεδο Κοινότητας/ Ένωσης. Π.χ. η περιφέρεια της Βόρειας Μακεδονίας και η βιομηχανία της δεν ανταγωνίζονται μονάχα την αστική περιφέρεια της Αττικής, αλλά και τη βιομηχανική περιφέρεια της κεντρικής Ευρώπης ή των Βαλκανίων. Οι ροές πόρων δεν πραγματοποιούνται μόνο μεταξύ περιφερειών στο εσωτερικό μιας εθνικής οικονομίας, αλλά και διαφορετικών εθνικών οικονομιών. Αυξάνεται η μετακίνηση εργασίας και κεφαλαίου μεταξύ χωρών, ώστε να αυξάνεται η δυνατότητα συγκέντρωσης της οικονομικής δραστηριότητας και ανάπτυξης σε ορισμένες χώρες και την ίδια στιγμή τα διαρθρωτικά προβλήματα των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών να παρεμποδίζουν τη διάχυση της ανάπτυξης σε όλες τις περιφέρειες της Κοινότητας/ Ένωσης. Χρειάζεται λοιπόν να υπολογίσουμε και το κοινοτικό/ ενωσιακό ΑΕγχΠ το οποίο δεν θα εξετάζουμε μόνο διαχρονικά, πώς εξελίσσεται δηλ. στη διάρκεια του χρόνου, αλλά και διαχωρικά, πώς δηλ. κατανέμεται μέσα στην Κοινότητα μεταξύ περιφερειών, συγκρίνοντάς το με το περιφερειακό ΑΕγχΠ.

13 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Υπενθυμίζουμε, όμως, ότι η ολοκλήρωση μεταξύ περιφερειών μιας εθνικής οικονομίας διαφοροποιείται από αυτήν που συντελείται μεταξύ των περιφερειών της Ένωσης καθώς το εθνικό στοιχείο της ανάπτυξης παραμένει και παρεμβάλλεται μεταξύ των υπερεθνικών οργάνων και των τοπικών αρχών στις διαπραγματεύσεις για την άσκηση περιφερειακής πολιτικής σε υπερεθνικό επίπεδο. Π.χ. ένα από τα κρίσιμα θέματα που συζητήθηκαν για την ένταξη των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης ήταν η ανακατανομή των χρηματοδοτικών πόρων για την περιφερειακή ανάπτυξη, γεγονός που έθιγε άμεσα τις χώρες της Νότιας Ευρώπης στις οποίες κατευθυνόταν ένα μεγάλο μέρος των κονδυλίων αυτών. Έτσι, η προβληματική της περιφερειακής ανάπτυξης της Ένωσης προσδιορίζεται όχι μόνο από κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες, αλλά και από πολιτικούς και ιστορικούς παράγοντες που σχετίζονται με τις διεθνείς/ διακρατικές/ διακυβερνητικές σχέσεις και διαπραγματεύσεις.

14 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Δ. Παράδειγμα σύγκρισης μεταξύ εθνικού, περιφερειακού και κοινοτικού/ ενωσιακού ΑΕγχΠ. 1.Το εθνικό και περιφερειακό ΑΕγχΠ βασίζονται σε στατιστικά στοιχεία που συγκεντρώνονται από τις αρμόδιες υπηρεσίες των κρατών μελών και αποστέλλονται στην στατιστική υπηρεσία της ΕΕ, την Eurostat, για τον υπολογισμό του περιφερειακού ΑΕγχΠ σε κάθε επίπεδο (NUTS I, II, III) και του ενωσιακού ΑΕγχΠ. 2.Τα στοιχεία του περιφερειακού ΑΕγχΠ εκφράζονται ως κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ, δηλ. διαιρούνται με τον μέσο πληθυσμό της περιφέρειας για το δεδομένο έτος, ενώ εκφράζονται επίσης σε ευρώ ή PPS (μονάδες αγοραστικής δύναμης που λαμβάνει υπόψη διαχρονικές και διαχωρικές διαφορές στο επίπεδο των τιμών).

15 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 3. Στους χάρτες με την κατανομή του περιφερειακού προϊόντος, τι παρατηρούμε; Αντί της ισόρροπης ανάπτυξης και σύγκλισης παρατηρούμε απόκλιση μεταξύ των περιφερειών, τουλάχιστον ως προς το δείκτη του ΑΕγχΠ. Μάλιστα, ομιλούμε για απόκλιση σε πραγματικούς όρους, εφόσον στηρίζεται στη σύγκριση του επιπέδου του πραγματικού προϊόντος των περιφερειών. Διαφοροποιείται από την ονομαστική σύγκλιση που προωθείται κυρίως στο πλαίσιο της ΟΝΕ (την σταθερότητα των τιμών, τη δημοσιονομική ισορροπία και την ισορροπία των εξωτερικών συναλλαγών). Θα ασχοληθούμε με τις συνθήκες της πραγματικής σύγκλισης (ή απόκλισης) μεταξύ των περιφερειών της ΕΕ. Η πραγματική σύγκλιση επικεντρώνεται στη σύγκλιση του βιοτικού επιπέδου, του προϊόντος και της απασχόλησης, στοιχεία τα οποία εξαρτώνται όπως θα δούμε, όχι μόνο από οικονομικούς παράγοντες (όπως η ονομαστική σύγκλιση) αλλά επίσης από διαρθρωτικούς, περιβαλλοντικούς, θεσμικούς και χωροταξικούς παράγοντες.

16 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ IV. ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΝ ΓΕΝΕΙ Α. Κατηγορίες προσεγγίσεων 1.Κλασικές 2.Κεϋνσιανές 3.Νεοκλασικές 4.Φιλελεύθερες- εξελικτικές 5.Ριζοσπαστικές

17 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Β. Γενικά χαρακτηριστικά: Ομοιότητες και διαφορές μεταξύ κατηγοριών 1.Κλασικές και κεϋνσιανές θεωρίες Οι περισσότερες θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης μέχρι τα τέλη του 1960, που περιλαμβάνουν κυρίως τις κλασικές και κεϋνσιανές θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης, στήριξαν τις παραδοχές τους στο πρότυπο της πλεονάζουσας ή υπερπροσφοράς εργασίας. Το πρότυπο αυτό εισήγαγε την κλασική διάκριση μεταξύ ενός σύγχρονου και ενός παραδοσιακού τομέα. Ο σύγχρονος τομέας, που συσχετίζεται με την αστικοποίηση, την εκβιομηχάνιση, την τεχνολογία και την επιχειρηματικότητα θα λειτουργούσε σαν ατμομηχανή που θα έσερνε τα βαγόνια του παραδοσιακού τομέα, που συσχετίζεται με την ύπαιθρο, τη γεωργία και τη χαμηλή παραγωγικότητα και την υποαπασχόληση, προς τον εκσυγχρονισμό και την ευημερία. Αυτό σήμαινε ένα μονομερές ενδιαφέρον για το σύγχρονο τομέα, δηλ. τις αστικές περιοχές και την εκβιομηχάνιση, οδηγώντας σε αύξηση των ανισοτήτων κατά την ανάπτυξη. Η κυρίαρχη υπόθεση ήταν ότι η μεταβατική περίοδος θα είναι σύντομη και ότι η τελική απογείωση θα αποζημιώσει διαχέοντας παντού τους καρπούς της προσπάθειας. Οι κεϋνσιανές θεωρίες διαφοροποιούνται από τις κλασικές στο βαθμό που μεταφέρουν την έμφαση της προβληματικής τους από την προσφορά στο ρόλο της ζήτησης και από τους εξισορροπητικούς μηχανισμούς της αγοράς στις ανισορροπίες που δημιουργούν, λόγω ανεπαρκούς ζήτησης ή προσφοράς, ώστε να απαιτείται κρατική παρέμβαση.

18 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 2. Νεοκλασικές και φιλελεύθερες-εξελικτικές θεωρίες Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, αλλά ιδιαίτερα του 1960 και μετά, φτάνοντας ως τις μέρες μας, αναπτύσσονται οι νεοκλασικές θεωρίες και οι φιλελεύθερες-εξελικτικές. Αντιπροσωπεύουν οι θεωρίες αυτές τα δυο κυρίαρχα ρεύματα της εποχής. Οι φιλελεύθερες-εξελικτικές θεωρίες εκπροσωπούν το ρεύμα της οικονομικής συσσώρευσης, όπου οι δυνάμεις της αγοράς ενισχύουν τις τάσεις συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων στο χώρο, και οι φορείς της οικονομικής πολιτικής δίνουν έμφαση στο σχεδιασμό αναπτυξιακών πολιτικών για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Αντίθετα, το ρεύμα της νεοκλασικής προσέγγισης θεωρεί ότι οι δυνάμεις της αγοράς όταν λειτουργούν ελεύθερα εξασφαλίζουν τη σύγκλιση των εισοδημάτων μεταξύ περιφερειών, ώστε οι φορείς άσκησης πολιτικής να περιορίζονται στη διασφάλιση της απρόσκοπτης και ελεύθερης λειτουργίας των αγορών με την ελαχιστοποίηση άλλων παρεμβατικών πολιτικών. Επομένως, η νεοκλασική προσέγγιση ταυτίζεται με υποδείγματα ισόρροπης ανάπτυξης, ενώ η φιλελεύθερη-εξελικτική με υποδείγματα μη ισόρροπης ανάπτυξης. Τα δύο αυτά ρεύματα διαμορφώνουν και το βασικό θεωρητικό πλαίσιο που προσδιορίζει το περιεχόμενο της περιφερειακή πολιτικής της ΕΕ και άρα θα δώσουμε σε αυτά μεγαλύτερη βαρύτητα.

19 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 3. Ριζοσπαστικές θεωρίες Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και μετά αναπτύσσεται έντονη κριτική στις θεωρίες αυτές από τη ριζοσπαστική σχολή της εξάρτησης που διέδωσε σε παγκόσμια κλίμακα τη γενικά αποδεκτή ιδέα «κέντρου - περιφέρειας». Στο παγκόσμιο σύστημα, το «κέντρο» (Β. Αμερική, Ευρώπη και Ιαπωνία) εκμεταλλεύεται την «περιφέρεια» (τον υπόλοιπο κόσμο) αντλώντας με διάφορους μηχανισμούς το οικονομικό πλεόνασμα και την υπεραξία. Στην ΕΕ συχνά αναφέρονται στο πρότυπο «κέντρου - περιφέρειας» για να ερμηνεύσουν τις περιφερειακές ανισότητες με «κέντρο» τις χώρες του Γαλλο- γερμανικού άξονα στη βόρεια Ευρώπη και περιφέρεια τις χώρες της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης. Εν όψει της διεύρυνσης του αναπτυξιακού χάσματος μεταξύ περιφερειών σε παγκόσμιο επίπεδο και την επικράτηση ενός προτύπου κέντρου-περιφέρειας, από τη δεκαετία του 1970 εμφανίζονται διεθνείς οργανισμοί (ΠΤ, ΔΝΤ) που χρηματοδοτούν τοπικές δραστηριότητες για να βοηθήσουν στην ανάπτυξή τους. Υπάρχει μετατόπιση του ενδιαφέροντος της περιφερειακής πολιτικής στις αποκεντρωτικές πολιτικές και συμμετοχικές διαδικασίες, που απέβλεπαν όχι μόνο στην οικονομική διεύρυνση με την επέκταση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, αλλά και στην αναδιανομή και την κάλυψη των βασικών αναγκών του πληθυσμού. Αλλά η αναποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών αποδίδεται στην εμπιστοσύνη που έχουν οι οργανισμοί στις εξισορροπητικές δυνάμεις της αγοράς και στις προβλέψεις της νεοκλασικής προσέγγισης (conditionality - αιρεσιμότητα).

20 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 4. Σχέση κράτους-αγοράς Βασική διάκριση των προηγούμενων προσεγγίσεων είναι αν απαιτείται παρέμβαση του κράτους για τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων μέσω της άσκησης περιφερειακής πολιτικής. Οι κλασικές και νεοκλασικές προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη και απρόσκοπτη λειτουργία των μηχανισμών της αγοράς θα φέρουν ανάπτυξη και μείωση των ανισοτήτων. Θεωρίες ισόρροπης ανάπτυξης. Αντίθετα, οι κεϋνσιανές, φιλελεύθερες-εξελικτικές και ριζοσπαστικές προσεγγίσεις τονίζουν τις αδυναμίες των αγορών και προτείνουν την ενεργή παρέμβαση του κράτους μέσα από διαφορετικά προγράμματα ανάπτυξης και σχεδιασμού της οικονομίας. Θεωρίες μη ισόρροπης ανάπτυξης. Μέχρι τη δεκαετία του 1990, στις συζητήσεις περί άσκησης πολιτικής, η επιλογή ήταν μεταξύ κράτους και αγοράς: περισσότερο κράτος και λιγότερη αγορά, ή λιγότερο κράτος και περισσότερη αγορά. Από τη δεκαετία του 1990, στους φορείς άσκησης πολιτικής συγκαταλέγεται ένας τρίτος φορέας: η κοινωνία των πολιτών, δηλ. ο χώρος των μη- κρατικών, μη-κερδοσκοπικών οργανισμών και κοινωνικών ομάδων που επηρεάζουν ή συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων.

21 ΔΙΑΛΕΞΗ 5: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ως τη δεκαετία του 1990, το αναπτυξιακό πρότυπο που ακολουθείται κατευθύνεται «εκ των άνω», δηλ. από το κράτος που είναι στην κορυφή της πολιτικο-διοικητικής πυραμίδας. Κατόπιν, ο κοινωνικός έλεγχος στις τεχνολογικές καινοτομίες, η έμφαση στην ποιότητα και τη διαφοροποίηση της παραγωγής, η μέριμνα του ανθρώπου για το περιβάλλον, προωθούνται από ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο, που κατευθύνεται «εκ των κάτω» και στηρίζεται στην ευέλικτη εξειδίκευση, στα επιχειρηματικά δίκτυα, τα επιστημονικά και τεχνολογικά πάρκα, στις τεχνοπόλεις. Είναι κρίσιμος ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών, ως γνώστης των τοπικών προβλημάτων και φορέας της ενδογενούς δυναμικής. Η τάση αυτή αποκαλύπτει την επιστροφή σε φιλελεύθερες-εξελικτικές θεωρίες με έμφαση στα οικονομικά της συσσώρευσης. Μιλάμε, λοιπόν, για τις οικονομίες συγκέντρωσης των περιφερειών, την τοπική ανάπτυξη, τη θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης, τη νέα οικονομική γεωγραφία, τη νέα περιφερειακότητα. Στη νέα αυτή θεώρηση, το ενδιαφέρον της περιφερειακής ανάλυσης και πολιτικής εστιάζεται στον περιφερειακό σχεδιασμό και προγραμματισμό, τη θεματική και περιφερειακή συγκέντρωση των περιφερειακών δράσεων, τον εμπλουτισμό των παραγωγικών δομών των περιφερειών με γνώση, δεξιότητες και καινοτομίες για διαφοροποίηση προϊόντος και ενίσχυση των διασυνδέσεων μεταξύ των επιχειρήσεων. Από συγκριτικό σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.