Μαζικοί εκτοπισμοί και εξορίες στη μεσαιωνική και την πρώιμη νεότερη Ευρώπη Νίκη Διαλέτη- Ρίκα Μπενβενίστε Μέρος Πρώτο Οι μαζικοί εκτοπισμοί των Εβραίων στο Μεσαίωνα και το νόημα της εξορίας Ρίκα Μπενβενίστε

Διώξεις 13 ος -15 ος αιώνας Βασίλειο της Αγγλίας 1290 Βασίλειο της Γαλλίας 1306, 1322,1394 Γερμανικές πόλεις 1421:Vienna, Linz, 1424 Cologne, 1439: Augsburg, : towns of Bavaria, 1454: “crown cities” of Moravia, 1490: Geneva, 1493:Duchies of Mecklenburg and Pomerania, Halle and Magdenburg, 1496: towns of Lower Austria, Styria, Carinthia, 1498: Wurtenberg and archbishopric of Salzburg, 1499 Nuremberg and Ulm, : towns of Alsace, 1510: Brandensburg, 1512 :Colmar, Mulhouse, Obernai, 1519: Regensburg. Ιταλικές πόλεις Perugia 1485, Vicenza 1486, Parma 1488, Milan and Lucca 1489, Florence 1527, papal states (except Rome, Avignon, Anconna) 1597 Ισπανία (Καστίλλη και Αραγώνα ), 1492 Σικελία, Σαρδηνία1492 Προβηγκία 1498 Πορτογαλία 1497, 1540 Βασίλειο της Νάπολης 1511

Πώς να σκεφτούμε το φαινόμενο των μαζικών διώξεων ως ιστορικοί; Τα γενικά ερωτήματα Άσκηση πολιτικής εξουσίας (πχ. κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτικές διαμάχες), κοινωνικό φαντασιακό (πχ. επίρριψη ενοχής, κακοποιού δύναμης στους διωκόμενους) Νοηματοδότηση και εμπειρία του διωγμού, της εξορίας; => ανάγκη να διερευνήσουμε το περιεχόμενο των όρων με τους οποίους περιγράφεται στις πηγές (πχ. Διατάγματα, χρονικά) Τοπικό/ διεθνικό => συγκριτική προσέγγιση Μετα-επίπεδο: ιστοριογραφία Το πλάνο του μαθήματος Ποιο είναι το νόημα της εξορίας στη μεσαιωνική σκέψη; (στα χριστιανικά και στα εβραϊκά κείμενα) Πώς χειρίστηκαν το φαινόμενο οι εθνικές ιστοριογραφίες (εδώ αγγλική και ισπανική) καθώς και η εβραϊκή ιστοριογραφία (παραδοσιακή ιστοριογραφία, 20 ος αιώνας) Μια προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης: μεσαιωνικές μοναρχίες και θρησκευτικό φαντασιακό

Η εξορία των Εβραίων στη μεσαιωνική σκέψη Προπατορικό αμάρτημα: Η εκδίωξη από τον Παράδεισο. Η χριστιανική θεώρηση: Η εξορία των Εβραίων στα ρωμαϊκά χρόνια συμπίπτει με την καταστροφή του Β’ Ναού (70 μ.Χ.) και αποτελεί απόδειξη ότι ο Θεός εγκατέλειψε τους Εβραίους. Η διασπορά των Εβραίων ήταν τιμωρία για την σταύρωση του Ιησού. Αυγουστίνος (De civitate Dei, Adversos Judaeos) : Οι Εβραίοι με την τιμωρία τους χρησιμεύουν ως μάθημα για τη θεϊκή δικαιοσύνη και την χριστιανική αλήθεια. Η εβραϊκή θεώρηση: (galut): Μολονότι η καταστροφή του Ναού έχει κεντρικό ρόλο, απορρίπτουν την χριστιανική θεώρηση της εξορίας ως τιμωρίας. Μαϊμονίδης (Iggeret Teiman): Η εξορία αποσκοπεί στη δοκιμασία και τον εξαγνισμό

Λαϊκό φαντασιακό: ο περιπλανώμενος ιουδαίος

Ιστοριογραφικές παραδόσεις Οι εθνικές ιστοριογραφίες Αγγλία Leonard, G. H. Expulsion of the Jews from England by Edward I: an Essay in Explanation of the Exodus, A.D. 1290, Transactions of the Royal Historical Society, 5 (1891), p Abrahams, B. Lionel The expulsion of the Jews from England in 1290, The Jewish Quarterly Review, 6 (1894); 7 (1895), p , p , p Roth, Cecil, A History of the Jews in England, Oxford 1949, 3d ed. Oxford Ισπανία Caudio Sanchez Albornoz, España: Un enigma histórico, Buenos Aires, Americo Castro, The Structure of Spanish History, Princeton Μεγάλα αφηγήματα στη νεότερη εβραϊκή ιστοριογραφία Yitzhak Baer, Galut, New York Salo Wittmayer Baron, “Nationalism and Intolerance. Babylon to the Seventeenth Century”, The Menorah Journal, vol.16:6 (1929) Yoseph Hayim Yerushalmi, “Exile and Expulsion in Jewish History”, Crisis and Creativity in the Sephardic World, B. R. Gampel (ed.), Columbia UP Jonathan Israel, European Jewry in the Age of Mercantilism , Oxford Clarendon Press David Biale, Power and Powerlessness in Jewish History, Schocken 1986

Οι ερμηνείες της σύγχρονης ιστοριογραφίας ( σε τοπική κλίμακα ) Αγγλία Οικονομικές ανάγκες της μοναρχίας (σύληση περιουσιών ή «δώρο» στον κλήρο ως αντάλλαγμα φόρου) Πολιτική πράξη που αποσκοπούσε να πλήξει τους ισχυρούς βαρόνους βοηθώντας τους μεσαίους γαιοκτήμονες ή αποτέλεσμα κοινοβουλευτικών διαπραγματεύσεων Θρησκευτικά κίνητρα του βασιλιά: ευσέβεια που εναντιώθηκε στους Εβραίους, αποτυχία να τους εκχριστιανίσει Ισπανία Ενέργειες της φεουδαρχικής αριστοκρατίας που εναντιώθηκε σε ένα τμήμα της ανερχόμενης εβραϊκής αστικής τάξης Πρωτοβουλία της Ιεράς Εξέτασης Απαίτηση αστών που χρωστούσαν χρήματα σε Εβραίους δανειστές Συμμαχία της αστικής ολιγαρχίας της Καστίλλης εναντίον των φεουδαρχών Επιθυμία καταλήστευσης των Εβραίων Πρωτοβουλία των βασιλέων με σκοπό τον εκχριστιανισμό των Εβραίων

Ο 12 ος αιώνας σημείο καμπής στην ιστορία της κατασκευής της «εβραϊκής κακότητας» Τα μοτίβα της «εβραϊκής κακότητας» οικονομική εκμετάλλευση, τοκογλυφία βλασφημία (βεβήλωση της όστιας) φόνος, τελετουργικός φόνος

Tο χρονικό της απέλασης των Εβραίων από το βασιλικό dominium (1182) [Ο Φίλιππος Αύγουστος είχε ακούσει ότι] οι Εβραίοι κάθε χρόνο την ημέρα του Πάσχα ή την εβδομάδα των Παθών, πηγαίνουν κρυφά σε μια υπόγεια κρύπτη και σκοτώνουν έναν χριστιανό, σε ένα είδος θυσίας (quasi pro sacrificio) περιφρονώντας την χριστιανική θρησκεία. Και από καιρό επέμεναν σε αυτήν την φαυλότητα την εμπνευσμένη από τον διάβολο (diabolicae fraudis diu perseverantes)… [Τον καιρό εκείνο είχαν έρθει στη Γαλλία Εβραίοι απ’ όλο τον κόσμο γιατί έμαθαν ότι ο βασιλιάς ήταν ελεήμων προς τους υπηκόους του…Οι Εβραίοι που ήρθαν στο Παρίσι, έγιναν πλούσιοι και είχαν και χριστιανούς υπηρέτες, συχνά ιουδαϊζοντες…] και ενώ ο Κύριος δια στόματος Μωυσή, στο Δευτερονόμιο είχε πει δεν θα δανείζεις με τόκο στον αδελφό, αλλά στον ξένο, στην φαυλότητά τους αυτοί ως «ξένο» αντιλαμβάνονταν κάθε χριστιανό και έπαιρναν από τους χριστιανούς τα χρήματά τους με τόκο (sub usuris). Και τόσο επιβαρύνθηκαν πολίτες και στρατιώτες και χωρικοί στα περίχωρα, και σε διάφορες πόλεις και χωριά, που πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν να χάσουν τα υπάρχοντά τους… Και το επιστέγασμα της φαυλότητάς τους (ad cumulum etiam damnationis suae). Ορισμένα εκκλησιαστικά αγγεία αφιερωμένα στον Θεό, δισκοπότηρα και σταυροί από χρυσό και ασήμι με την εικόνα του Εσταυρωμένου Ιησού, περιήλθαν στους Εβραίους όταν οι εκκλησίες βρίσκονταν σε πιεστική ανάγκη. Αυτά τα χρησιμοποίησαν τόσο χυδαία, με ασέβεια και περιφρόνηση της χριστιανικής θρησκείας, που από τις κούπες που γέμιζαν το σώμα και το αίμα του Ιησού, έδιναν στα παιδιά τους ψωμί ποτισμένο με κρασί… Gesta Philippi Augusti Francorum regis descripta a magistro Rigordo, ipsius regis chronographo, Recueil des Historiens de Gaules et de la France, Paris 1878, t.XVII, p.6-10.

Απέλαση από Maine-Anjou (1288) «…υπερβολές και εγκλήματα μισητά από τον Θεό και απεχθή στην χριστιανική πίστη. Σε πολλούς τόπους πλήθος εβραίων, εχθροί του ζωοδόχου Σταυρού και της χριστιανοσύνης, αποστρέφουν με απιστία τους χριστιανούς… από τον δρόμο της αλήθειας… Τους καταληστεύουν από την ακίνητη και την κινητή περιουσία τους με παραπλανητικές απάτες και με την απύθμενη άβυσσο της τοκογλυφίας. Τους εξαναγκάζουν να επαιτούν και –απίστευτο- συζούν με τρόπο φαύλο με πολλές χριστιανές υπηρέτριες. Γι’ αυτό και εμείς που έχουμε καθήκον να εξαγνίσουμε τις επαρχίες που μας εμπιστεύθηκαν από φαύλους ανθρώπους... [συσκεφτήκαμε με επισκόπους, πρίγκιπες] για να ξεπεράσουμε τις δυνατές αρρώστιες και να ξεριζώσουμε την έκδηλη φαυλότητα από τη γη αυτή… και προτιμώντας την ειρήνη των υπηκόων μας από το να γεμίζουμε τα θησαυροφυλάκια μας με τον μαμμωνά της αδικίας, ειδικά όταν με την απώλεια κοσμικών αγαθών κερδίζονται πνευματικά, διατάσσουμε την απέλαση και απελαύνουμε από τις κομητείες του Ανζού και του Μαιν όλους τους εβραίους, άνδρες και γυναίκες, ενήλικες και παιδιά… [Με τη συμφωνία επισκόπων και κληρικών…] μας παραχωρήθηκε ελεύθερα χωρίς βία, να λάβουμε τρία σήλιγκς από τον καθένα για να ισορροπήσουμε το κέρδος που χάνουμε με αυτή την απέλαση…» P. Rangeart, Histoire de l’Université d’Angers, Angers 1877, vol.2, pp

Η απέλαση από την Αγγλία (1290) πάνω: Aaron filius diaboli (Colchester, μικρογραφία στο Plea of the Essex Forest Roll 1277) κάτω: μικρογραφία που εικονογραφεί την απέλαση στοχρονικό του Rochester Παραβιάστηκε η διαταγή του βασιλιά να μη δανείζουν τίποτα με τόκο στους χριστιανούς, να ζουν από εμπόριο ή εργασία. Αλλά αυτοί άλλαξαν τον τόκο με κάτι χειρότερο που ονόμασαν «αβροφροσύνη» (curialitatem) και καταπίεζαν τον λαό του βασιλιά διαπράττοντας διπλό σφάλμα. Γι’ αυτό και ο βασιλιάς, εξαιτίας των σφαλμάτων τους και για την τιμή του Χριστού διέταξε τους Εβραίους να εγκαταλείψουν το βασίλειο ως άπιστοι… ακύρωσε τους τόκους, τα δάνεια πληρώνονται στον βασιλιά… Επιστολή προς τον θησαυροφύλακα και τους βαρόνους του Exchequer

Η απέλαση από την Γαλλία 1394 για τις συζητήσεις και τις συναλλαγές που είχαν με τους χριστιανούς (aux conversacions et affaires qu’ilz auroient avec les christiens… ) μεγάλα παράπονα και αιτήματα που έφθαναν καθημερινά για τα τις υπερβολές και τα αδικήματα που οι εν λόγω εβραίοι έκαναν και κάνουν κάθε μέρα στους χριστιανούς (grans plaints et clameurs qui leur venoient chascun jour des exces et deliz que les diz juifs faisoient et font chacun jour sur les christians…) φαίνεται ξεκάθαρα ότο αυτοί οι εβραίοι και οι εβραίες διέπραξαν πολλά εγκλήματα, υπερβολές και αδικίες και με πολλούς τρόπους παρανόμησαν, ιδιαίτερα μάλιστα εναντίον της πίστης μας και επίσης εναντίον του περιεχομένου των επιστολών τις οποίες τους απευθύναμε... (il appert manifestement iceulx juifs et juifves avoir commis et perpetre plusieurs crimes, exces et deliz et en maintes manieres avoir delinque, especialement contre notre foy, et aussi contre le contenu de noz dictes Letteres a euls octroyes..). Ordonnances des rois de France, t.VII, p

The usurious Jew Blood libel Η εκδίωξη από την Ισπανία (1492)

Διεθνική, συγκριτική διάσταση: Οι μεσαιωνικές μοναρχίες και το θρησκευτικό φαντασιακό Ο διωγμός ως πράξη πολιτικής μίμησης Το νεωτερικό κράτος απορροφά παλαιές αντι-ιουδαϊκές εικόνες που προσδίδουν ιδεολογική συνοχή και σφυρηλατούν τον ρόλο του ηγεμόνα ως rex christianissimus

Η πολιτική λειτουργία της «εβραϊκής κακότητας» rex christianissimus fama & infamia judeis

Ενδεικτική βιβλιογραφία Για την Αγγλία Robin R. Mundill, England's Jewish Solution. Experiment and Expulsion, Cambridge, Cambridge University Press, Robin R. Mundill, The King’s Jews: Money, Massacre and Exodus in Medieval England London, Continuum, Για τη Γαλλία Céline Balasse, L’expulsion des juifs du royaume de France, Bruxelles, de Boeck, Gerard Dahan (ed) L'Expulsion des Juifs de France 1394 Cerf, Paris Για την Ισπανία Haim Beinart, The Expulsion of the Jews from Spain. Oxford and Portland, Ore.: Littman Library of Jewish Civilization, Benjamin R Gampel, The Last Jews on Iberian Soil: Navarrese Jewry, 1479/1498. Berkeley, Henry Kamen, "The Mediterranean and the Expulsion of Spanish Jews in 1492." Past and Present 119 (1988): 3–55. Mark Meyerson, Mark, "Aragonese and Catalan Jewish Converts at the Time of the Expulsion." Jewish History 1–2 (1992): 131–149. Edward Peters,"Jewish History and Gentile Memory: The Expulsion of 1492." Jewish History 9 (1995): 9–34.