Δρ. Ευριπίδου Πολύκαρπος C.D.A. College Limassol 2014/2015

Η αξιολόγηση αποτελεί ένα από τα πλέον βασικά και καθοριστικά βήματα στον προγραμματισμό κάθε δραστηριότητας Προαγωγής υγείας. Προσφέρει την δυνατότητα να εντοπιστούν τυχόν αδυναμίες και παραλείψεις σε όλα τα στάδια του προγραμματισμού, ενώ απαντά και στο πλέον κρίσιμο ερώτημα δηλ. εάν και κατά πόσο η δραστηριότητα που σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε ήταν επιτυχής.

Με τον όρο αξιολόγηση στα πλαίσια της Προαγωγής Υγείας νοείται η συστηματική εξέταση και ανάλυση όλων των μερών ενός προγράμματος και των αποτελεσμάτων του, προκειμένου να παραχθεί πληροφορία η οποία θα μπορεί να αξιοποιηθεί από όλους όσους ενδιαφέρονται για την αποτελεσματικότητα του και την βελτίωση.

Τα οφέλη που προκύπτουν από την εφαρμογή της αξιολόγησης στα πλαίσια κάθε δραστηριότητας Προαγωγής Υγείας μπορούμε να πούμε ότι αυτή: -συμβάλλει καθοριστικά στην γνώση αναφορικά με το τι είναι αποτελεσματικό η όχι. -βοηθάει στον προσανατολισμό των υπηρεσιών Προαγωγής Υγείας προς την κάλυψη των αναγκών των χρηστών τους.

-βοηθάει στον εντοπισμό των τομέων εκείνων που απαιτούν βελτίωση. -προσφέρει επιχειρήματα για την συνέχιση της χρηματοδότησης δραστηριοτήτων Προαγωγής Υγείας. -παρέχει την δυνατότητα πραγματοποίησης συγκρίσεων μεταξύ των διαφόρων δραστηριοτήτων Προαγωγής Υγείας. -συμβάλλει στην αποτροπή επανάληψης όσων είναι ήδη γνωστά.

-βοηθάει στην δημιουργία επιστημονικών τεκμηρίων για την Προαγωγή Υγείας. -βοηθάει στην διάχυση των αποτελεσμάτων αναφορικά με το κόστος και τα οφέλη της προαγωγής τόσο στην επιστημονική κοινότητα, όσο και στα άτομα που χαράσσουν πολιτική.

Η αξιολόγηση είναι διαδικασία συστηματική, πρακτική, ξεκάθαρη και αξιόπιστη.Δεν θα πρέπει να παραβλέπεται ότι δεν αποτελεί απλώς μια τεχνική διαδικασία. Επηρεάζεται από την ύπαρξη συγκεκριμένων αξιών ενώ συχνά αποτελεί έδαφος για την ανάπτυξη έντονων διενέξεων και ασυμφωνιών γεγονός που διαφαίνεται από την πληθώρα άρθρων και δημοσιεύσεων αναφορικά με την αξιολόγηση στην προαγωγή υγείας.

Σύμφωνα με τον Αμερικάνικο Σύνδεσμο Αξιολόγησης υπάρχουν περισσότερες από 100 μορφές αξιολόγησης. Οι επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να έχουν πάντα ως οδηγό τους τις αξίες και τις αρχές που διακρίνουν την Προαγωγή Υγείας, όταν αξιολογούν τα προγράμματα τους.

Κριτήρια που χρησιμοποιούνται σε κάθε περίπτωση από τον επαγγελματία υγείας για τον καθορισμό της αξιολόγησης είναι: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. Δηλαδή επιτεύχθηκαν και οι στόχοι που είχαν τεθεί. ΕΠΑΡΚΕΙΑ. Δηλαδή τι επιτεύχθηκε, εάν τελικά είχε η δραστηριότητα που εφαρμόστηκε τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Η διαχείριση και η κατανομή των διαθέσιμων πόρων ήταν η σωστή;

ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ. Η σχεδιαζόμενη δραστηριότητα αντεπεξήλθε στις εντοπισμένες ανάγκες και επιδιώξεις; ΑΠΟΔΟΧΗ. Κατά πόσο δηλαδή η δραστηριότητα εφαρμόστηκε με αποδεκτούς τρόπους. ΙΣΟΤΗΤΑ. Κατά πόσο αντιμετωπίστηκαν ισότιμα όλες οι εντοπισμένες ανάγκες.

Η εφαρμογή της αξιολόγησης σε όλα τα στάδια του προγραμματισμού. Ο καθορισμός της αξιολόγησης αποτελεί ένα μεθοδολογικό εργαλείο που αφορά όλα τα στάδια του προγραμματισμού. Αυτό γίνεται εμφανές, από την ύπαρξη των διαφορετικών τύπων αξιολόγησης που εξυπηρετούν τις διαφορετικές ανάγκες για αξιολόγηση που υπάρχουν στο κάθε στάδιο. Διακρίνονται 3 γενικοί τύποι αξιολόγησης:

 Αξιολόγηση διαδικασίας (process evaluation). Αυτού του τύπου η αξιολόγηση, χρησιμοποιείται προκειμένου να αξιολογηθούν όλα τα στάδια μέχρι το τέλος της εφαρμογής της δραστηριότητας. Ουσιαστικά δίνει απαντήσεις, στα ερωτήματα πώς και γιατί.  Οι απαντήσεις μπορούν να προκύψουν από τις αντιδράσεις και τις αντιλήψεις των αποδεκτών των δραστηριοτήτων, αναφορικά με την ποιότητα, την καταλληλότητα και τον βαθμό εφαρμογής όλων των δραστηριοτήτων.

 Βοηθάει στον καθορισμό των στόχων, στην ευελιξία των δραστηριοτήτων, επιτρέποντας έτσι την τροποποίηση των παρεμβάσεων, την εξοικονόμηση ή την καλύτερη διαχείριση των πόρων και την άμεση αντιμετώπιση τυχόν προβλημάτων.  Για παράδειγμα, μπορεί να ελεγχθεί η καταλληλότητα και η ποιότητα των μεθοδολογικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται, αλλά και κατά πόσο όλα όσα σχεδιάζονται εφαρμόζονται.

 Για την εφαρμογή αυτού του τύπου αξιολόγησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα πλήθος μεθοδολογιών, κυρίως ποιοτικών, όπως οι συνεντεύξεις, τα ημερολόγια, η καταγραφή παρατηρήσεων και η αποκωδικοποίηση περιεχομένου.  Η αξιολόγηση διαδικασίας, επειδή μπορεί να εφαρμοστεί και στην πιλοτική φάση, όπου μία δραστηριότητα σχεδιάζεται ακόμη, μπορεί να αποτελέσει, ουσιαστικά, έναν καθοδηγητικό οδηγό για τον σχεδιασμό.Για το λογο αυτό συχνα ονομαζεται διαμορφωτικη αξιολογηση.

 Διαμορφωτική αξιολόγηση (Formative evaluation). Σκοπός της είναι να προλάβει τυχόν απρόβλεπτα αποτελέσματα και να μεγιστοποιήσει τα αποτελέσματα της δραστηριότητας, με τον εντοπισμό προβλημάτων που απαιτούν τροποποίηση.  Η ανάλυση των αναγκών, η δοκιμή συγκεκριμένων ιδεών, μηνυμάτων, ακόμη και του χώρου που θα πραγματοποιηθεί η παρέμβαση, ή το πρόγραμμα, αποτελούν μέρη της διαμορφωτικής αξιολόγησης.  Η διαμορφωτική αξιολόγηση ουσιαστικά χρησιμοποιεί δεδομένα που συλλέγονται σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος, ανατροφοδοτώντας τις πληροφορίες αυτές σε όλα τα στάδια.

 Αξιολόγηση επίπτωσης (impact evaluation). Αυτού του τύπου η αξιολόγηση, αφορά στην μέτρηση των αποτελεσμάτων και των επιπτώσεων από την εφαρμογή μίας δραστηριότητας παραγωγής υγείας, και των άμεσων αποτελεσμάτων της.  Αυτή η αξιολόγηση πραγματοποιείται στο τέλος της εφαρμογής της δραστηριότητας, αποτελώντας ουσιαστικά το τελευταίο στάδιο εφαρμογής αυτής.

 Ουσιαστικά μέσω της αξιολόγησης της επίπτωσης αξιολογείται το κατά πόσο επιτεύχθηκαν οι στόχοι που τέθηκαν, και για τον λόγο τούτο, όταν τίθενται οι στόχοι, είναι χρήσιμο να θυμούνται οι υπεύθυνοι, την ανάγκη για ύπαρξη έξυπνων στόχων.  Για την εφαρμογή αυτού του τύπου αξιολόγησης μπορούν να αξιοποιηθούν τόσο ποσοτικές, όσο και ποιοτικές μέθοδοι.  Για παράδειγμα, στο τέλος ενός προγράμματος προαγωγής υγείας, μπορεί να γίνει διανομή ειδικών ερωτηματολογίων, ή να πραγματοποιηθούν συνεντεύξεις, ώστε να διαπιστωθούν οι αλλαγές που επήλθαν με το τέλος του προγράμματος.

 Αξιολόγηση αποτελέσματος (outcome evaluation). Η αξιολόγηση αποτελέσματος, χρησιμοποιείται προκειμένου να μετρηθεί το κατά πόσο εκπληρώθηκε ο σκοπός της σχεδιαζόμενης δραστηριότητας και οι μακροπρόθεσμες συνέπειες από την εφαρμογή.  Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες ενός προγράμματος μίας παρέμβασης, μπορεί να συμπεριλαμβάνουν μείωση στην επίπτωση ή τον επιπολασμό μίας ασθένειας, μίας διαταραχής, διαφοροποιήσεις στην θνητότητα, την σταθερή αλλαγή μίας συμπεριφοράς, βελτιώσεις στην ποιότητα της ζωής, μόνιμες περιβαλλοντικές αλλαγές.

 Αυτού του τύπου αξιολόγηση είναι ίσως η δυσκολότερη καθώς είναι πιο πολύπλοκη και επομένως και πιο ακριβή σε επίπεδο οικονομικού κόστους.  Για να πραγματοποιηθεί χρησιμοποιούνται κυρίως ποσοτικές μέθοδοι. Αξιοποιώντας το παράδειγμα ενός προγράμματος αγωγής υγείας η αξιολόγηση αποτελέσματος θα μπορούσε να εφαρμοστεί, μετά από 1 χρόνο, προκειμένου να διαπιστωθεί το κατά πόσο ο ευρύτερος σκοπός έχει επιτευχθεί.

Ο σχεδιασμός της αξιολόγησης, γίνεται παράλληλα με τον σχεδιασμό του όλου προγράμματος. Αυτή η παράλληλη δημιουργία είναι ευεργετική για τον όλο σχεδιασμό, καθώς μέσω της ανατροφοδότησης και της αλληλεπίδρασης, δεν χάνονται πολύτιμες πληροφορίες και υπάρχει συνεχής ενημέρωση. Υπάρχουν και έχουν προταθεί διάφορες μέθοδοι και τεχνικές οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν τους επαγγελματίες να σχεδιάσουν το σχέδιο της αξιολόγησης. Ένα από τα πλέον χρήσιμα πλαίσια είναι αυτό που περιλαμβάνει τα ακόλουθα βήματα:

Βήμα 1 ο. Περιγραφή του προγράμματος Σε αυτό το βήμα γίνεται ο εντοπισμός και καθορισμός του σκοπού και των στόχων του προγράμματος, του πληθυσμού στόχου, των παρεμβάσεων που θα πραγματοποιηθούν καθώς και των δεικτών που αφορούν στην διαδικασία και την επίπτωση των παρεμβάσεων. Βήμα 2 ο.Προεπισκόπηση της αξιολόγησης. Το βήμα αυτό περιλαμβάνει τον καθορισμό και των εντοπισμό όλων των φορέων που συμμετέχουν, ξεκαθαρίζεται ο σκοπός της αξιολόγησης, εντοπίζονται τα κρίσιμα ερωτήματα αλλά και οι διαθέσιμοι πόροι που απαιτούνται για να γίνει η αξιλόγηση.

Βήμα 3 ο.Επικέντρωση στον σχεδιασμό της αξιολόγησης. Στο στάδιο αυτό πραγματοποιείται συγκεκριμενοποίησης της μεθοδολογίας της αξιολόγησης, καθώς και αναλυτική περιγραφή του τρόπου που θα συλλεχθούν τα στοιχεία για την αξιολόγηση, εντοπίζονται υπάρχοντα, ή αναπτύσσονται νέα εργαλεία αξιολόγησης.

Βήμα 4 ο.Συλλογή των δεδομένων. Στο βήμα αυτό πραγματοποιείται η συντονισμένη και οργανωμένη συλλογή των δεδομένων που θα χρησιμοποιηθούν προκειμένου να γίνει με βάση αυτά, η αξιολόγηση. Βήμα 5 ο.Ανάλυση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Εφόσον έχει γίνει η συλλογή των απαραίτητων δεδομένων και στοιχείων, τα στοιχεία αναλύονται και προκύπτουν συγκεκριμένα αποτελέσματα και συμπεράσματα.

Βήμα 6 ο.Διάχυση των αποτελεσμάτων. Μετά την ολοκλήρωση της ανάλυσης και της διεξαγωγής συμπερασμάτων, θα πρέπει να γίνει καθορισμός της μεθοδολογίας για την διάδοση και την διαχείριση των πληροφοριών που προέκυψαν.Κρίσιμα ερωτήματα που πρέπει να απαντήσει ο επαγγελματίας υγείας σε αυτό το στάδιο είναι, πως θα μεταδώσει τις πληροφορίες που συνέλεξε, με ποια μορφή, ποιες αναφορές θα κάνει και σε ποιους θα πρέπει να απευθύνονται.

Μια από τις βασικές προϋποθέσεις για να πραγματοποιηθεί η αξιολόγηση είναι η συλλογή των απαραίτητων δεδομένων, από την ανάλυση των οποίων θα προκύψουν τα συμπεράσματα αναφορικά με την επιτυχημένη, ή όχι επίτευξη του σκοπού, των στόχων, και των σχεδιαζόμενων παρεμβάσεων.Όσοι συμμετέχουν στην διαδικασία αξιολόγησης λοιπόν, καλούνται να εντοπίσουν αλλά και να προβλέψουν τις δυνητικές μεθόδους και τα εργαλεία για την συλλογή των δεδομένων.

Το είδος των μεθόδων που θα χρησιμοποιηθούν εξαρτάται από τον σκοπό της αξιολόγησης, και μπορούν να αφορούν ποσοτικές και ποιοτικές μεθόδους, αλλά και τον συνδυασμό αυτών. Η επιλογή της μεθοδολογίας κάθε φορά εξαρτάται εκτός από τον σκοπό για τον οποίο γίνεται η αξιολόγηση και από άλλους παράγοντες, όπως τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν, οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι, οι υπάρχων χρόνος, αλλά και από τις δεξιότητες και τις ικανότητες των ατόμων που πραγματοποιούν την αξιολόγηση.

Για παράδειγμα, εάν με την αξιολόγηση το επιθυμητό είναι η καταμέτρηση των συμμετεχόντων σε μια δραστηριότητα, θα αξιοποιηθούν ποσοτικές μέθοδοι, ενώ αν το επιθυμητό είναι να διερευνηθούν οι εμπειρίες των ατόμων που συμμετείχαν σε μια δραστηριότητα, οι ποιοτικές μέθοδοι, είναι πιο ενδεδειγμένες.Πιο κατω αναλύονται κάποιες βασικές προσεγγίσεις που μπορούν να αξιοποιηθούν στα πλαίσια των ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων. Πιο συγκεκριμένα:

Ποιοτικές μέθοδοι. Η χρήση των ποιοτικών μεθόδων, φαίνεται να βελτιώνεται και να μεγιστοποιείται όταν παράλληλα χρησιμοποιούνται περισσότερες από μια ποιοτικές προσεγγίσεις, ή ακόμα όταν υπάρχει συνδυασμός τους και με ποσοτικές.Η παράλληλη αυτή χρήση έχει ονομαστεί ¨Τριγωνοποίηση¨ (tringylation) και θεωρείται ότι βελτιώνει τα αποτελέσματα της αξιολόγησης.Μεθόδοι συλλογής δεδομένων οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των ποιοτικών είναι:

 Εις βάθος συνεντεύξεις. Κατά κύριο λόγω οι συνεντεύξεις αυτές είναι ημιδομημένες, ή καθόλου δομημένες και πραγματοποιούνται είτε κατά πρόσωπο, είτε τηλεφωνικά.Μέσω αυτών μπορούν να διερευνηθούν οι απόψεις σημαντικών για τις δραστηριότητες προαγωγής ατόμων ή ομάδων που συμμετέχουν σε αυτές.

 Ομάδες επικέντρωσης (Focus groups). Στις ομάδες αυτές, συμμετέχουν συνήθως 6-8 ατομα, τα οποία υπό τον συντονισμό ενός ειδικού, πραγματοποιούν ημι-δομημένες συζητήσεις.Η συζήτηση πραγματοποιείται γύρω από τον άξονα κάποιων προετοιμασμένων ερωτήσεων, και όσα λέγονται καταγράφονται είτε στο χαρτί είτε με την βοήθεια κάποιου οπτικοακουστικού μέσου, προκειμένου στη συνέχεια να γίνει αποκωδικοποίηση και ανάλυση.Οι συζητήσεις αυτές είναι εξαιρετικά χρήσιμες για την διερεύνηση στάσεων, αντιλήψεων και εμπειριών.Παράλληλα μπορούν να αξιοποιηθούν ώστε να αποκαλυφθούν θέματα που χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης με ποσοτικές μεθόδους, αλλά και για την καλύτερη ερμηνεία ποσοτικών δεδομένων.

 Ερωτηματολόγια ανοικτών ερωτήσεων. Τα ερωτηματολόγια αυτά περιλαμβάνουν ένα συγκεκριμένο αριθμό ερωτήσεων, οι οποίες διατυπώνονται με τρόπο τέτοιο, ώστε οι ερωτώμενοι να απαντήσουν ελεύθερα, χωρίς προηγούμενο περιορισμό επιλογής μεταξύ καθορισμένων απαντήσεων.

 Διηγήσεις. Η μέθοδος αυτή είναι πολύ χρήσιμη, καθώς παρέχει την δυνατότητα διερεύνησης των προβλημάτων αλλά και των ενθαρρυντικών και υποστηρικτικών παραγόντων αναφορικά με τις σχεδιαζόμενες δραστηριότητες και παρεμβάσεις, προσφέροντας κάποιες εξηγήσεις.Η τήρηση ημερολογίων, τόσο από τα άτομα που σχεδιάζουν και εφαρμόζουν την δραστηριότητα προαγωγής υγείας, όσο και από τους συμμετέχοντες, αποτελεί μια πολύ καλή πηγή διαμόρφωσης των διηγήσεων.

 Συμμετοχή παρατήρηση. Η εφαρμογή της μεθόδου αυτή, απαιτεί την συμμετοχή του αξιολογητή στις δραστηριότητες που παρατηρεί. Η παρατήρηση μπορεί να γίνεται είτε με ενεργή συμμετοχή του αξιολογητή, είτε με σιωπηλή παρατήρηση, κατά την οποία ο αξιολογητής δεν παρεμβαίνει καθόλου.Η παρατήρηση αποτελεί μια μέθοδο η οποία επιτρέπει την ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης, ενώ παρέχει τη δυνατότητα καλύτερης κατανόησης της συμπεριφοράς και των αντιδράσεων.

 Ανάλυση εγγραφών. Η μέθοδος αυτή αφορά στην ανάλυση διαφόρων εγγράφων στα οποία καταγράφονται οι εργασίες των διαφόρων μελών της ομάδας που σχεδιάζει και εφαρμόζει το πρόγραμμα προαγωγής υγείας, ώστε να μπορεί να διαπιστωθεί ο βαθμός που τα μέλη έχουν κατανοήσει και έχουν εφαρμόσει όλα όσα σχεδιάστηκαν.Επίσης μπορούν να αναλυθούν έγγραφα τα οποία καταγράφουν τις δραστηριότητες των ατόμων ή των ομάδων τις οποίες αφορά η δραστηριότητα. Για παράδειγμα, εάν είχε εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα προαγωγής υγείας σε ένα σχολείο προκειμένου αυτό να γίνει σχολειο προαγωγής υγείας, έγγραφα που αφορούν τις πολιτικές υγείας, ή τις συναντήσεις υπευθύνων, μπορούν να αναδείξουν πτυχές της επιτυχίας ή μη του προγράμματος.

Ποσοτικές Μέθοδοι. Οι ποσοτικές μέθοδοι αποτελούν πολύ χρήσιμα εργαλεία όταν επιδιώκεται η μέτρηση αλλαγών, σε επίπεδο συμπεριφοράς, γνώσης, πρόθεσης ή των επιπέδων υγείας.Παράλληλα, επιτρέπουν την γενίκευση συμπερασμάτων που προκύπτουν από το δείγμα, σε όλο τον συμμετέχοντα πληθυσμό.Οι κυριότερες ποσοτικές μέθοδοι είναι:

 Ερωτηματολόγια. Τα ερωτηματολόγια που εντάσσονται στις ποσοτικές μεθόδους, αποτελούνται από κλειστές ερωτήσεις, στις οποίες οι συμμετέχοντες επιλέγουν την απάντηση από μια σειρά απαντήσεων.Τα ερωτηματόλόγια αυτά επιτρέπουν την ποσοτικοποίηση των απαντήσεων για να αναλυθούν τα δεδομένα σύμφωνα με τους όρους της στατιστικής, επιτρέποντας στην συνέχεια τη γενίκευση των συμπερασμάτων.

 Δεδομένα από παρατήρηση. Η συλλογή αυτών των ποσοτικών δεδομένων μπορεί να επιτευχθεί με την παρατήρηση.Για παράδειγμα, αν το επιθυμητό είναι να διαπιστωθεί η αποτελεσματικότητα ενός προγράμματος αγωγής υγείας στο σχολείο για την ατομική υγιεινή, μπορούν να παρατηρηθούν σχετικές συμπεριφορές, όπως το πλύσιμο των χεριών μετά την χρήση τουαλέτας.

 Άλλα αριθμητικά δεδομένα. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός δεδομένων τα οποία μπορούν να ποσοτικοποιηθούν και να αποδοθούν με αριθμούς.Παραδείγματα τέτοιων δεδομένων είναι ο αριθμός συμμετεχόντων, δείκτες όπως για την Μάζα Σώματος, αλλά και άλλα δεδομένα για τα οποία υπάρχουν τυποποιημένα είδη εργαλείων για την μέτρηση τους, όπως διάφορες κλίμακες, οι οποίες επειδή έχουν αξιολογηθεί θα πρέπει να προτιμώνται. Επίσης χρήσιμα δεδομένα προκύπτουν από αρχεία στα οποία καταγράφονται δημογραφικά δεδομένα, οι τακτικές στατιστικές σειρές, δεδομένα αναφορικά με την χρήση υπηρεσιών.

Τα προαναφερθέντα με την χρήση των νέων τεχνολογιών και της πληροφορικής μπορούν να ταξινομηθούν με τέτοιο τρόπο ώστε να αξιοποιούνται σε όλα τα στάδια της αξιολόγησης.Τέλος, χρήσιμα δεδομένα μπορούν να προκύψουν από την διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων, ή άλλων ειδικών τεστ.

Φυσικά, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται ότι ανεξάρτητα από το αν η μέθοδος συλλογής δεδομένων για την αξιολόγηση εντάσσεται στην κατηγορία των ποιοτικών ή των ποσοτικών μεθόδων, ότι πολύ μεγάλη σημασία έχει, και ο τρόπος που επιλέγεται το δείγμα το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για την αξιολόγηση.Ο αριθμός του δείγματος, ο τρόπος επιλογής και η αποφυγή προκαταλήψεων αποτελούν αρχές τις οποίες θα πρέπει να λάβει υπόψη, η ομάδα, ή το άτομο που πραγματοποιεί την αξιολόγηση.

Εφαρμογή.  Το τελευταίο στάδιο του προγραμματισμού, η εφαρμογή, αφορά την εκτέλεση όλων των προγραμματισμένων δραστηριοτήτων και παρεμβάσεων. Η εφαρμογή μίας δραστηριότητας Προαγωγής Υγείας αποτελεί για τον επαγγελματία υγείας, μία μεγάλη πρόκληση αλλά ταυτόχρονα και την μεγαλύτερη ευχαρίστηση.  Η προαγωγή υγείας, δεν αποτελεί μία κενή θεωρία, ωραιοποιημένων οραμάτων, αλλά ένα επιστημονικό πεδίο που μπορεί και πρέπει να εφαρμόζεται, καθώς μόνο τότε εκπληρώνει τον στόχο της προάσπισης και της προαγωγής υγείας.

 Σε καμια περίπτωση δεν θα πρέπει ο επαγγελματίας υγείας να θεωρήσει ότι με το ξεκίνημα της εφαρμογής, η διαδικασία του προγραμματισμού έχει ολοκληρωθεί.  Κάθε στρατηγική, κάθε πρόγραμμα, κάθε παρέμβαση, μικρή ή μεγάλη, απαιτεί συνεχή εργασία και προσήλωση. Οι δραστηριότητες προαγωγής υγείας έχουν ένα δυναμικό χαρακτήρα και απαιτούν ευελιξία, ικανότητα προσαρμογής και οργάνωση.

 Ζωτικής σημασίας για κάθε δραστηριότητα που προγραμματίζεται έιναι αυτή να ακολουθεί τις βασικές αρχές της Προαγωγής Υγείας σύμφωνα με τις οποίες, κάθε πρόγραμμα, στρατηγική ή παρέμβαση θα πρέπει: -Να συμβάλλει στην ενδυνάμωση των ατόμων και των κοινοτήτων. -Να προωθεί την συμμετοχή σε όλα τα στάδια, του σχεδιασμού, της εφαρμογής και της αξιολόγησης.

-Να έχει έναν ολιστικό χαρακτήρα, βοηθώντας της προαγωγή της σωματικής, πνευματικής, ψυχικής και κοινωνικής υγείας. -Να προωθεί την συνεργασία σε επίπεδο διάφορων τομέων. -Να καθοδηγείται από τις αρχές της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. -Να διακρίνεται από την ικανότητα τους για διατήρηση. -Να αξιοποιεί διάφορες στρατηγικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις.

 Ο όρος αξιολόγηση αναφέρεται “στη συστηματική εξέταση και ανάλυση όλων των μερών ενός προγράμματος και των αποτελεσμάτων του, προκειμένου να παραχθεί πληροφορία, η οποία θα μπορεί να αξιοποιηθεί από όλους όσους ενδιαφέρονται για την αποτελεσματικότητα και τη βελτίωσή του”. Η αξιολόγηση αποτελεί διαδικασία η οποία πραγματοποιείται με τρόπο συστηματικό και επιστημονικό προκειμένου τα αποτελέσματα που προκύπτουν να είναι αξιόπιστα και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν.

 Ερωτήματα, τα οποία τίθενται και απαντώνται από την αξιολόγηση αφορούν στην: 1. Αποτελεσματικότητα. Κατά πόσο επιτεύχθηκε ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι του προγράμματος. 2. Επάρκεια. Κατά πόσο επιτεύχθηκαν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. 3. Οικονομία. Κατά πόσο υπήρξε σωστή διαχείριση και κατανομή των υπαρχόντων πόρων.

4. Καταλληλότητα. Κατά πόσο το πρόγραμμα, ανταποκρίθηκε στις διαπιστωμένες ανάγκες και επιδιώξεις. 5. Αποδοχή. Κατά πόσο η εφαρμογή του προγράμματος έγινε υποδειγματικά. 6. Ισότητα. Κατά πόσο αντιμετωπίστηκαν ισότιμα από το πρόγραμμα όλες οι εντοπισμένες ανάγκες.

 Όπως ήδη αναφέρθηκε, η αξιολόγηση, αφορά τόσο στη διαδικασία, όσο και στα αποτελέσματα του προγράμματος. Η Αξιολόγηση διαδικασίας (process evaluation) περιλαμβάνει τον έλεγχο και την αξιολόγηση της καταλληλότητας και της ποιότητας των μεθοδολογικών εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν για την εφαρμογή του προγράμματος, καθώς και την αξιολόγηση των ανθρωπίνων και υλικοτεχνικών πόρων.

 Η Αξιολόγηση αποτελέσματος (outcome evaluation) και η αξιολόγηση επίπτωσης (impact evaluation), αφορούν στα μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα του προγράμματος. Η αξιολόγηση αποτελέσματος είναι αυτή που καταδεικνύει το κατά πόσο εκπληρώθηκε ο σκοπός του προγράμματος και οι μακροπρόθεσμες συνέπειες από την εφαρμογή.

 Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες ενός  προγράμματος αγωγής υγείας, μπορεί να αφορούν στη μείωση της επίπτωσης ή του επιπολασμού μίας νόσου, στην σταθερή αλλαγή μίας συμπεριφοράς, σε βελτιώσεις αναφορικά με την ποιότητα ζωής, ή άλλες μόνιμες περιβαλλοντικές αλλαγές. Η πραγματοποίηση αυτού του τύπου αξιολόγησης εμφανίζει και τις μεγαλύτερες δυσκολίες, καθώς καλείτε να μετρήσει αποτελέσματα τα οποία εμφανίζονται μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα.

 Για παράδειγμα, μετά την εφαρμογή ενός προγράμματος αγωγής υγείας, η αξιολόγηση αποτελέσματος θα μπορούσε να εφαρμοστεί μετά από 1 χρόνο, προκειμένου να διαπιστωθεί το κατά πόσο ο ευρύτερος σκοπός έχει επιτευχθεί. Η δε αξιολόγηση της επίπτωσης αφορά στην εξέταση των άμεσων αποτελεσμάτων και των επιπτώσεων από την εφαρμογή ενός προγράμματος αγωγής υγείας, η οποία πραγματοποιείται με την ολοκλήρωση του προγράμματος, προκειμένου να αξιολογηθεί το κατά πόσο επιτεύχθηκαν όλοι οι στόχοι που τέθηκαν.

 Για παράδειγμα, στο τέλος ενός προγράμματος αγωγής υγείας, μπορεί να γίνει διανομή ειδικών ερωτηματολογίων, ή να πραγματοποιηθούν συνεντεύξεις, ώστε να διαπιστωθούν οι αλλαγές που επήλθαν με την εφαρμογή του προγράμματος.

 Η αξιολόγηση αποτελεί διαδικασία η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί από: 1. Τους επαγγελματίες αγωγής υγείας που οργανώνουν, σχεδιάζουν και εφαρμόζουν το σχετικό πρόγραμμα αγωγής υγείας. 2. Από εξωτερικούς κριτές, οι οποίοι έχουν ανάλογη εμπειρία. 3. Από τον πληθυσμό στόχο, στον οποίο απευθύνεται το πρόγραμμα.

 Στα πλαίσια της αξιολόγησης των προγραμμάτων αγωγής υγείας, προκειμένου να αξιολογηθούν τα άμεσα ή έμμεσα αποτελέσματα και οι επιδράσεις αυτών, είναι απαραίτητο να υπάρξει κάποια σύγκριση η οποία θα τα αποκαλύψει με την διεξαγωγή κατάλληλων μετρήσεων. Για να επιτευχθεί αυτό μπορούν να πραγματοποιηθούν: 1. Συγκεκριμένες μετρήσεις πριν την εφαρμογή ενός προγράμματος αγωγής υγείας και κατόπιν αυτής.

2. Μετρήσεις σε έναν πληθυσμό ή μια περιοχή στην οποία εφαρμόζεται το πρόγραμμα καθώς και ανάλογες μετρήσεις σε αντίστοιχο πληθυσμό ή περιοχή όπου δεν εφαρμόστηκε το πρόγραμμα. Ο πληθυσμός στον οποίο εφαρμόζεται το πρόγραμμα καθώς και ανάλογες μετρήσεις σε αντίστοιχο πληθυσμό ή περιοχή όπου δεν εφαρμόστηκε το πρόγραμμα.

 Ο πληθυσμός στον οποίο εφαρμόζεται το πρόγραμμα αποτελεί την πειραματική ομάδα και ο πληθυσμός στον οποίο δεν εφαρμόζεται, την ομάδα ελέγχου. Είναι πολύ σημαντικό για τα αποτελέσματα της αξιολόγησης οι πληθυσμοί αυτοί να έχουν όμοια χαρακτηριστικά με εξαίρεση το ότι η μία ομάδα παρακολούθησε το πρόγραμμα αγωγής υγείας και η άλλη όχι, έτσι ώστε να υπάρχει έλεγχος για την ύπαρξη συγχυτικών παραγόντων.

 Το είδος των μεθόδων της συλλογής δεδομένων που θα χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση ενός προγράμματος αγωγής υγείας μπορεί να αφορούν στη χρήση ποσοτικών μεθόδων ή και ποιοτικών μεθόδων, καθώς και τον συνδυασμό και των δύο. Το τι αξιολογείται μπορεί να καθορίσει και την χρησιμοποίηση της κατάλληλης μεθόδου.

 Για παράδειγμα, η αξιολόγηση του αριθμού συμμετοχής στο πρόγραμμα μπορεί να γίνει με την χρήση ποσοτικής μεθόδου, ενώ η αξιολόγηση του βαθμού ικανοποίησης των συμμετεχόντων μπορεί να γίνει με ποιοτικές μεθόδους όπως οι ομάδες επικέντρωσης (focus groups), ή με εις βάθους συνεντεύξεις, καθώς οι ποιοτικές μέθοδοι ενδείκνυνται στην διερεύνηση εμπειριών.

 Επίσης η επιλογή της κατάλληλης μεθοδολογίας για την συλλογή των δεδομένων για την αξιολόγηση εξαρτάται από την ικανότητα των συμμετεχόντων, τον διαθέσιμο χρόνο, τα υπάρχοντα μέσα και φυσικά τον σκοπό της αξιολόγησης.

 Οι κυριότερες χρησιμοποιούμενες μέθοδοι συλλογής δεδομένων στην αξιολόγηση των προγραμμάτων αγωγής υγείας περιλαμβάνουν: 1. Δεδομένα που προκύπτουν από ποιοτικές μεθόδους όπως: Οι εις βάθος συνεντεύξεις Οι ομάδες επικέντρωσης Τα ερωτηματολόγια ανοικτών ερωτήσεων Οι διηγήσεις Η συμμετοχή παρατήρηση

2. Δεδομένα που προκύπτουν από ποσοτικές μεθόδους όπως: Τα ερωτηματολόγια Η παρατήρηση Τα ειδικά τεστ Κλινικές και εργαστηριακές εξετάσεις Τακτικοί δείκτες Επιδημιολογικές μελέτες

 Η αξιολόγηση αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στάδια στον σχεδιασμό και την εφαρμογή ενός προγράμματος αγωγής υγείας, για αυτό όλοι όσοι συμμετέχουν στην διαδικασία αυτή θα πρέπει να φροντίσουν να εκπαιδεύονται και να ενημερώνονται αναφορικά με τις διαδικασίες αξιολόγησης. Αν και ως διαδικασία δεν είναι εύκολη, ωστόσο ο σωστός σχεδιασμός της μπορεί να αποφέρει εξαιρετικά πλεονεκτήματα όπως, η ανάδειξη ή μη της αποτελεσματικότητας ενός προγράμματος, των πλεονεκτημάτων και των προβλημάτων ενώ μπορεί να συμβάλλει και στην ανάπτυξη της γενικότερης γνώσης αναφορικά με την αγωγή υγείας.

 Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης ενός προγράμματος μπορούν να αξιοποιηθούν και να συγκριθούν με άλλα αποτελέσματα παρόμοιων προγραμμάτων, αλλά και να βοηθήσουν στην προβολή του έργου της αγωγής υγείας με την σωστή διάχυση των αποτελεσμάτων της, προωθώντας τα στην λήψη πολιτικών υγείας και άλλων σχετικών αποφάσεων.