Διαφοροποίηση από διαφωτισμό Στη Γερμανία, η επίδραση του προτεσταντισμού υπήρξε εξαιρετικά έντονη και οδήγησε στη διάδοση μυστικιστικών τάσεων. Ο προτεσταντισμός κηρύσσει την άμεση επικοινωνία κάθε ανθρώπου με το Θεό και θεωρεί ότι η ιστορία αποτελεί την αιώνια αποκάλυψη του Θεού στον άνθρωπο. Μέσω του προτεσταντισμού μεταφέρεται στη Γερμανία η έννοια του θεϊκού προκαθορισμού της σωτηρίας ή της καταδίκης κάθε ανθρώπου στην ιστορία. Έτσι ο προτεσταντισμός συνέβαλε στη διαμόρφωση της ιδέας ότι κάθε λαός έχει μια θεϊκή αποστολή και ότι ό,τι έχει γίνει το έχει θελήσει ο Θεός. Ό,τι υπάρχει στη ζωή είναι καλό και νόμιμο, γιατί το έχει θελήσει ο Θεός.

Οι πρόδρομοι: Vico ( ) Vico, ιταλός φιλόσοφος, νομομαθής και ιστορικός Ο Θεός δημιούργησε τον υλικό κόσμο και μόνο αυτός μπορεί να τον γνωρίσει. Ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει μόνο τα επιφαινόμενα της φύσης γι‘ αυτό η γνώση των φυσικών φαινομένων είναι σχετική και μερική. Αντίθετα, ο άνθρωπος δημιουργεί ο ίδιος την ιστορία, γι'αυτό μπορεί και να τη γνωρίσει. "Η ιστορία των ανθρώπων διαφέρει από τη φυσική ιστορία. Την πρώτη την κατασκευάζουμε, τη δεύτερη όμως όχι". Ο Θεός καθοδηγεί βέβαια την ιστορία - όπως και τον υλικό κόσμο - αλλά μέσα από τα χαρίσματα που προσέφερε στους ανθρώπους.

Οι πρόδρομοι: Vico ( ) Κάθε λαός ακολουθεί την ίδια πορεία. Επιχειρεί με τη λογική να καλυτερεύσει τη ζωή του, αλλά τα πάθη του επιφέρουν νομοτελειακά την παρακμή του. Έτσι κάθε λαός ακμάζει και παρακμάζει. Η ουσία της συνολικής ιστορικής ανάπτυξης έγκειται στα δημιουργήματα και στις αλλαγές του συλλογικού νου (ανθρώπινου πνεύματος), όπου διακρίνει το πέρασμα 3 σταδίων - εποχών: τη θεϊκή εποχή, τη μυθική και την ανθρώπινη. Κάθε στάδιο-εποχή, κάθε κύκλος, είναι ανώτερος από τον προηγούμενο. Η πρόοδος της ανθρωπότητας δεν είναι λοιπόν ευθύγραμμη αλλά σε σπιράλ.

Οι πρόδρομοι: Χέρντερ ( ) Ο Χέρντερ παρομοιάζει τους λαούς με τους ζωντανούς οργανισμούς. Η ακμή και η παρακμή τους ακολουθούν τους φυσικούς νόμους της ανάπτυξης. Κάθε λαός, όπως και όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, μεγαλώνει, αναπτύσσεται, ανθεί και παρακμάζει. Τα πολιτικά ή άλλα γεγονότα δεν είναι δημιουργήματα της θέλησης ορισμένων ατόμων ή της συλλογικής θέλησης. Τα ιστορικά γεγονότα είναι συλλογικά δημιουργήματα όλης της ανθρωπότητας. Ολόκληρη η ανθρωπότητα εργάζεται συλλογικά για την πρόοδο. Η ιστορική εξέλιξη είναι το προϊόν των αλληλεπιδράσεων του φυσικού περιβάλλοντος και του πνεύματος του κάθε λαού. Η πρόοδος απορρέει από τη συντονισμένη δράση της φύσης και της θείας πρόνοιας. Οι νόμοι της προόδου βασίζονται στη συνδυασμένη ενέργεια της φύσης και της θείας πρόνοιας. Παρ'όλο το ντετερμινισμό του όμως, ο Χέρντερ υποστηρίζει ότι με την παιδεία οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν έναν παγκόσμιο πολιτισμό.

Οι πρόδρομοι: Χέρντερ ( ) Ο Χέρντερ αντίθετα προς τη φιλοσοφία του Χριστιανισμού που υποστηρίζει την ενιαία φύση όλων των ανθρώπων, αλλά επηρεασμένος από την έμφαση του προτεσταντισμού στο θεϊκό προκαθορισμό, ισχυρίζεται ότι οι λαοί διαφέρουν μεταξύ τους, ότι κάθε λαός έχει την ιδιοσυγκρασία του, μία ατομικότητα και ότι αποτελεί ένα διακριτό και πρωτότυπο όλο. Η μοναδικότητα, η πρωτοτυπία κάθε λαού είναι εγγενής, δεν εξαρτάται δηλ. (όπως πιστεύουν οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού) από τις περιστάσεις, το κλίμα κλπ. (χωρίς φυλετικές ιδέες ωστόσο). Κάθε λαός λοιπόν είναι ένα πρωτότυπο και διακριτό όλο, το οποίο κινητοποιείται από μια εσωτερική δύναμη, το "πνεύμα του λαού", και το οποίο διαφέρει από τους άλλους λαούς, όπως το κάθε άτομο διαφέρει από όλα τα άλλα.

Ρομαντισμός Ο ρομαντισμός εναντιώθηκε στο αξίωμα του Διαφωτισμού για την ενιαία φύση όλων των ανθρώπων και στις οικουμενικές αξίες. Υποστήριξε ότι τα έθνη και οι πολιτισμοί διαφέρουν μεταξύ τους, τη μοναδικότητα δηλ. των διαφόρων εθνών και πολιτισμών. Ενδιαφέρθηκε για το μοναδικό, το ιδιόμορφο και το τοπικό.

Ρομαντισμός Ο ρομαντισμός αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό αντίδραση στο Διαφωτισμό και, κυρίως, στη Γαλλική Επανάσταση. Οι ιστορικοί των αρχών του 19ου έζησαν όλοι συγκλονιστικές πολιτικές εμπειρίες: τη γαλλική επανάσταση και τους πολέμους του Ναπολέοντα, την καταστροφή των παλαιών θεσμών και αντιλήψεων. Έντονη πολιτικοποίηση. Η ιστορία χρησιμοποιήθηκε από τους οπαδούς όλων των πολιτικών τάσεων για τη διαμόρφωση των οραμάτων και στόχων. Οι επαναστάσεις, η φαινομενική ρήξη με το παρελθόν δραματοποίησαν την ίδια τη σημασία της ιστορίας και της συνέχειας.

Ρομαντισμός Το δόγμα του ρομαντισμού έγκειται στην αντιμετώπιση του έθνους μέσα από την αναλογία του οργανισμού (φυτό - διαδοχικές εκφάνσεις της ίδιας αρχής κατά τα διάφορα στάδια εξέλιξης), στην πίστη στη σταδιακή και ασυνείδητη φύση της πολιτισμικής εξέλιξης κάθε έθνους, στην οργανική ενότητα και τη μοναδική ανάπτυξη όλων των εκφάνσεων του εθνικού πολιτισμού. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της εθνικής ομοιογένειας και συνέχειας στην ιστορική εξέλιξη. Οι εθνικές παραδόσεις και οι ιδέες που συνδέονται με αυτές διαμορφώνουν το πνεύμα της εποχής και του έθνους. Βιολογικοί και γεωγραφικοί παράγοντες αιτιολογούν την ιστορία και τις ιδιομορφίες των πολιτισμών σε συνδυασμό με τη δράση των μεγάλων προσωπικοτήτων.

Ρομαντισμός Το ρομαντικό κίνημα συμβαδίζει με την ανάπτυξη των εθνικισμών στα ευρωπαϊκά κράτη, παρήγαγε κατ'εξοχήν εθνικιστικές ιστοριογραφίες. Τροφοδοτεί τα κράτη με την αίσθηση του μεγαλείου του εθνικού τους παρελθόντος και με μία ισχυρή εθνική συνείδηση χάρη στην έμφαση στη μοναδικότητα του κάθε έθνους. Ισχυρίζεται ότι το ζωτικό κριτήριο της εθνικής ιδιαιτερότητας είναι η γλώσσα, η οποία αποτελεί και τον κύριο δεσμό του έθνους. Ηρωας των ρομαντικών ιστορικών είναι ο λαός - το έθνος. Παρ'όλη όμως την αποθέωση του έθνους, τα ρομαντικά ιστορικά έργα συχνά είναι μια συλλογή βιογραφιών, εξαιτίας του ότι το άτομο φάνταζε πιο ένδοξο. Η ιστορία γίνεται ένα είδος συλλογικής βιογραφίας.

Ρομαντισμός Η ιστορική γραφή πρέπει να είναι ζωντανή, να προσελκύει το ενδιαφέρον, να αναδεικνύει το γραφικό, γι'αυτό η αφήγηση οργανώνεται γύρω από δραματικά επεισόδια και εμπεριέχει ανεκδοτολογικές λεπτομέρειες. Η επιλογή των θεμάτων γίνεται με κριτήριο τη δυνατότητά τους να συγκινήσουν. Η λογοτεχνική μεταφορά που μεταμορφώνει μία αναλογία σε απόδειξη, η αντικατάσταση της ιδέας από την εικόνα, η συστηματική χρήση του ανθρωπομορφισμού όταν γίνεται λόγος για κράτη ή έθνη, οι αναφορές στην αναλογία της ζωής των οργανισμών, γέννηση, ζωή, γερατειά, θάνατος, αντανακλούν αλλά και επιβάλλουν μία κυκλική αλλά ταυτόχρονα και προοδευτική φιλοσοφία της ιστορίας.

Η στροφή προς το Μεσαίωνα Ο ρομαντισμός επικεντρώθηκε στην εθνική ιστορία και αναθεώρησε την αντίληψη του διαφωτισμού για το Μεσαίωνα. Θεώρησε το Μεσαίωνα ως την περίοδο κατά την οποία αποκρυσταλλώθηκαν οι εθνικοί πολιτισμοί, ενάντια στην αρνητική αντίληψη των ουμανιστών και των διαφωτιστών για το Μεσαίωνα.

Η στροφή προς τα μεσαιωνικά και νεότερα χρόνια Γερμανία Τη δεκαετία του 1820 ξεκίνησε η δημοσίευση πηγών, της μεσαιωνικής ιστορίας των γερμανόφωνων εθνών έως τον 15ο αιώνα υπό τον τίτλο Monumenta Germaniae Historica. Η σειρά, η οποία περιελάμβανε μόνο πλήρη κείμενα (χρονικά, νομοθετικά κείμενα, επιστολές κ.ά.) σχολιασμένα, αποτέλεσε πρότυπο για μια σειρά αντίστοιχων εγχειρημάτων, υπόδειγμα κριτικής έκδοσης και επιστημονικής ιστορίας, στην οποία συνεργάστηκαν κορυφαίοι ιστορικοί και φιλόλογοι. Την αναζήτηση αντίστοιχων τεκμηρίων για τα βρετανικά νησιά τον Μεσαίωνα είχαν θέσει στόχο οι συντάκτες του έργου Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland During the Middle Ages. Η στροφή προς τη μεσαιωνική ιστορία και τη νεότερη επρόκειτο στη συνέχεια να μεταφερθεί στα νέα πανεπιστήμια που συστάθηκαν στον γερμανόφωνο χώρο (Μπρεσλάου 1811, Βόννη 1818, Μόναχο 1826). Έτσι δημιουργήθηκαν σταδιακά εστίες μελέτης της μεσαιωνικής και νεότερης ιστορίας, ενώ οι ιστορικές σπουδές οργανώθηκαν σε μεγάλο βαθμό με βάση τα εθνικά αιτούμενα.

Η στροφή προς τα μεσαιωνικά και νεότερα χρόνια Ελλάδα Σπυρίδων Ζαμπέλιος ( ): Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, 1852 Το Βυζάντιο ως ο ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στην αρχαιότητα και τη νεότερη εποχή· το έθνος, το λαϊκό πνεύμα, αποστολή του έθνους, συνέχεια του έθνους, «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: τρίσημο σχήμα του Ελληνισμού: αρχαίοι, μέσοι και νεότεροι χρόνοι. Τρισχιλιετής συνέχεια του Ελληνισμού - Ιστορία του ελληνικού έθνους. Εγχειρίδιο 1853, πολύτομο : από την αρχαιότητα έως και την Ελληνική Επανάσταση. Ο Μεσαίωνας είναι «ο μέσος ουσιωδέστατος κρίκος ο συναρμολογών λογικώς και φιλοσοφικώς τα προηγούμενα μετά των επομένων.»

Η στροφή προς το Μεσαίωνα Γαλλία 1833 ο ιστορικός Φρανσουά Γκιζό, καθηγητής στη Σορβόννη από το 1812 και υπουργός Παιδείας από το 1832 έως το 1837, ίδρυσε τη Société d’histoire de France (Εταιρεία για την Ιστορία της Γαλλίας) με σκοπό τη συλλογή τεκμηρίων της γαλλικής ιστορίας ο Γκιζό ίδρυσε την Comité des Travaux Historiques et Scientifiques (Επιτροπή ιστορικών και επιστημονικών ερευνών), το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα στη Γαλλία που επιχορηγούνταν από το κράτος. Το 1835, μέσω της Επιτροπής, ο A. Τιερρύ ανέλαβε την ευθύνη ενός μεγάλου προγράμματος για τη διάσωση τεκμηρίων ιστορίας της Τρίτης τάξης.

Φρανσουά Γκιζό ( ) Ο δυναμισμός της Ευρώπης πήγαζε από την ελευθερία και τη διαφορετικότητα που τον είχαν κρατήσει ζωντανό –επακόλουθο των πολλαπλών επιρροών που είχαν διαμορφώσει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό: ρωμαϊκών, χριστιανικών και βαρβαρικών. - Η Γαλλία ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ευρωπαϊκού πολιτισμού με την αστική της τάξη ως θεμέλιό του. - Η αστική τάξη ήταν προϊόν της ανάκαμψης του εμπορίου και της ανάπτυξης των επαγγελμάτων. - Νέα αντίληψη του χρόνου και των ιστορικών περιόδων. - Έμφαση σε ζητήματα πολιτισμού και ταυτότητας. Εξέφραζε την ανάγκη μιας συνεκτικής έννοιας του έθνους.

Φρανσουά Γκιζό ( ) Ιστορία του πολιτισμού στην Ευρώπη ( ), Ιστορία της Γαλλίας (1823), Ιστορία της επανάστασης στην Αγγλία ( ). Ο μεγαλύτερος συνταγματικός ιστορικός της Γαλλίας του 19ου αιώνα. Καθηγητής ιστορίας και έπειτα πολιτικός. Ρεπουμπλικάνος και μετά μοναρχικός. Υπηρέτησε την ιδέα της συνταγματικής μοναρχίας και της περιορισμένης αντιπροσώπευσης. Υπουργός Παιδείας και Εξωτερικών του Λουδοβίκου-Φίλιππου και πρωθυπουργός (Σεπτ Φεβρ. 1848) Διασύνδεση ιστορίας και πολιτικής: η ανάδυση της αστικής τάξης στο πλαίσιο του ιδιαίτερου γαλλικού πολιτισμού. - Ο πολιτισμός ως εξέλιξη: πρόοδος, ευρωκεντρισμός. Υποστήριζε ότι οι άλλοι πολιτισμοί υπήρξαν θεοκρατικοί, δεσποτικοί, δημοκρατικοί ή καθορίζονταν από κάστες, αλλά στην Ευρώπη καμία αρχή δεν υπερίσχυσε ποτέ όλων των άλλων.

Ζυλ Μισλέ ( ) Ιστορία της Γαλλίας (23 τ ), Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (2 τ., ) Καθολικός ρεπουμπλικάνος, αργότερα αντι-κληρικαλιστής, εχθρός της επιρροής των Ιησουιτών στη γαλλική παιδεία, καθηγητής ιστορίας. Χαρακτηριστικά του έργου του: - Η αναβίωση του συνολικού εθνικού παρελθόντος διαμέσου των αιώνων, με αποκορύφωμα τη δημοκρατία. - Έμφαση στους απλούς ανθρώπους, στη φύση, τις νοοτροπίες, τις γυναίκες και κυρίως το έθνος: η αποστολή της Γαλλίας. - Η Γαλλία με προορισμό τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας. - Η εικόνα της Γαλλίας: ενότητα στην ποικιλία. - Στο επίκεντρο ο «Λαός»: ο Λαός κατόρθωσε να κάνει την Επανάσταση, την υπέρτατη δικαιοσύνη.

Ζυλ Μισλέ ( ) - Η Επανάσταση: αγώνας του Λαού ενάντια στην εξουσία της Εκκλησίας και της μοναρχίας: η αληθινή εθνική ενότητα. Ο Λαός ήταν ο συλλογικός ήρωας, η Επανάσταση το έπος της δημοκρατίας.- Επιρροές από τον Τζιανμπατίστα Βίκο ( ), για τον οποίο η κουλτούρα υπήρξε συλλογικό προϊόν ολόκληρων λαών. - Η Ευρώπη ως συνεκτικό σύνολο με κινητήρια δύναμη το χριστιανισμό (μετά σκεπτικισμός και τέλος απόρριψη) και κέντρο και κορυφή τη Γαλλία. - Έμφαση στις ανέκδοτες και πρωτότυπες πηγές, στη συνολική ιστορική προσέγγιση, στα σύμβολα. - Πεποίθηση ότι ο ιστορικός εμπλέκεται βαθιά στην ιστορία του, δεν υπάρχει ουδετερότητα.- Οι εμμονές του: ομοιογένεια και συνέχεια. Αποκαλούσε την ιστοριογραφία «νεκρανάσταση». - Αντίθεση με Γκιζό: η ιστορία δεν είναι εξέλιξη πολιτισμών ούτε πράξεις μεγάλων αντρών, αλλά ο Λαός και η δράση του.