ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ, ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ ΣΟΛΑΚΗ ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΫΛΟΣ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΚΡΥΦΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ; γεννιέται με τον πίνακα του Ν. Γύζη; έναυσμα δόθηκε από μια σειρά επιστολών του Στέφανου Κανέλλου, του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, προς τον Γερμανό Carl Iken «Οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από ταις εκκλησίας. Τούτο και άλλαι συγχρόνως αιτίαι εβίαζαν τους Γραικούς να θεωρούν τη θρησκείαν ουσιωδώς συνδεδεμένην με τα γράμματα και τα σχολεία, διά τούτο και εις μεγάλας και εις μικράς πόλεις επροσπαθούσαν με δόσιν χρημάτων, και με διαφόρους τρόπους να συστένουν κοινά σχολεία κρυφίως, όπου και των πτωχών τα τέκνα ανεξόδως εδιδάσκοντο».

ΤΈΧΝΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΊΩΝΑ οι Εβραίοι απεικονίζονταν με κίτρινο χρώμα, φορώντας μυτερά καπέλα και κάνοντας χυδαίες χειρονομίες, όπως να δείχνουν τις γλώσσες τους

ΟΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ Δυτικοί πίνακες με απεικονίσεις της Μέσης Ανατολής είναι γεμάτοι με στερεότυπα που εστιάζουν στον έρωτα, τη σκληρότητα, την τεμπελιά και την «ανατολίτικη πολυτέλεια». Λίγα έχουμε να μάθουμε για την Ανατολή από αυτούς τους πίνακες, μιας και οι καλλιτέχνες απέχουν πολύ από το «τεκμηριωτικό στυλ». Μαθαίνουμε όμως πολλά για τις ταξιδιωτικές επιθυμίες και τη συλλογική φαντασία των Ευρωπαίων

THE TURKISH BATH INGRES, JEAN-AUGUSTE-DOMINIQUE ( )

THE DEATH OF MARAT JACQUES-LOUIS DAVID (1793 )

Η πρόθεση εξιδανίκευσης που εμφανίστηκε στη δυτική παράδοση κι αφορούσε τόσο την απεικόνιση μεμονωμένων προσώπων όσο και την αφήγηση γεγονότων Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί ο ιδεαλιστικός τρόπος με τον οποίο απεικονιζόταν στα πορτρέτα του από το 27 π. Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος Η πανοπλία, το δόρυ, το υψωμένο δεξί χέρι που διακηρύσσει τη νίκη του και οι μικρές λεπτομέρειες σκηνών λαξευμένων στο θώρακα αποτελούν στοιχεία που συνθέτουν το παζλ ενός ιδανικού προσώπου της εξουσίας Τα γυμνά πόδια για ένα σύγχρονο θεατή θα αποτελούσαν σημάδι ταπεινότητας, όμως ήταν ένας τρόπος εξομοίωσης του Αυγούστου με το θεό

Το σατιρικό ή κωμικό στιλ υπερτονίζει ή ανακαλύπτει κάποια αρνητικά στοιχεία μιας πραγματικότητας. Το 16ο και το 17ο αιώνα δημιουργήθηκε μια κωμική παράδοση στη Δύση μέσα από εικόνες, οι οποίες απεικόνιζαν πανηγύρια χωρικών, χωρικούς να χορεύουν σε πανδοχεία, να πίνουν, να ξερνούν, να φιλονικούν Το 19ο αιώνα αγγλικές και αμερικάνικες γελοιογραφίες παρουσιάζουν τους Ιρλανδούς ως πιθηκάνθρωπους ή σαν το τέρας που δημιούργησε ο φοιτητής Βίκτωρ Φρανκεστάιν στη νουβέλα της Mary Shelley το 1818

Ο ιστορικός μπορεί μέσα από τις εξάρσεις γενεαλογικού πυρετού να αναγνωρίσει την απειλή που νιώθουν κάθε φορά οι κατεστημένες άρχουσες τάξεις από κοινωνικές ανακατατάξεις, όπως την προσπάθεια διείσδυσης των nouveaux riches (νεόπλουτων). Ουσιαστικά η προγονολατρεία και η γενεαλογική μανία δεν μπορούν να χρησιμεύσουν ως ασφαλείς δρόμοι προς την αλήθεια. Σίγουρα, όμως, αποτελούν μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία να αποτυπωθεί και να αξιολογηθεί ο τρόπος με τον οποίο θέλει να «βλέπει και να χρησιμοποιεί» μία εποχή το παρελθόν της

Στην ελαιογραφία του David «Ο αυτοκράτορας Ναπολέων στο γραφείο του στις Tuileries» μπορούμε να διακρίνουμε : o Το κερί που έχει σχεδόν λιώσει o Το ρολόι που δείχνει σχεδόν τέσσερις και τέταρτο. o Το μήνυμα που πρέπει να περάσει στο λαό είναι σαφές: «Ο ηγέτης είναι προσκολλημένος στο γραφείο του ακόμα και τις πρώτες πρωινές ώρες»

Στην ελαιογραφία του Vladimir Serov «Χωρικοί με αιτήματα επισκέπτονται τον Lenin» ο πανίσχυρος ηγέτης απεικονίζεται ν’ ακούει με προσοχή τρεις χωρικούς, οι δύο από τους οποίους κάθονται στο τραπέζι του, και μάλιστα να σημειώνει τα αιτήματά τους.

Στον πίνακα του Fydor Shurpin, Η αυγή της πατρίδας μας, ο Στάλιν πρέπει να συνδεθεί με τον εκσυγχρονισμό, ο οποίος συμβολίζεται με τα τρακτέρ και τους πυλώνες στο βάθος, καθώς και με την ανατολή του ήλιου. Απεικονίζεται από κάτω χαμηλά και παρουσιάζεται σε αντιδιαστολή με τον ουρανό, ώστε να φαίνεται ψηλότερος και ηρωικότερος. Ίδια τεχνική θα συναντήσουμε στην ταινία Ο θρίαμβος της θέλησης της Leni Riefenstahl σε μια προσπάθεια ηρωοποίησης του Χίτλερ

Στον πίνακα του Hubert Lanziger «Ο Χίτλερ σημαιοφόρος» τη δεκαετία του 1930 απεικονίζεται ως ιππότης με απαστράπτουσα πανοπλία. Με τον εσκεμμένο αναχρονισμό εμφανίζεται ταγμένος σε κάποιου είδους σταυροφορία. Όπως επισημαίνει ο Marc Ferro, οι ναζί υπήρξαν οι μόνοι κυβερνώντες στον εικοστό αιώνα που άντλησαν ουσιαστικά από τον κόσμο της εικόνας το φαντασιακό τους σύμπαν. Παρόμοια μηνύματα περνούν με φωτογραφίες όπου ο Mussolini είναι κρανοφόρος στρατιώτης. Στις εικόνες λοιπόν οπτικοποιείται και ο εξιδανικευμένος εαυτός μιας συγκεκριμένης περιοχής για μια συγκεκριμένη εποχή. Συνεπώς οι καλλιτέχνες μπορούν άριστα να θεωρηθούν κοινωνικοί ιστορικοί, λειτουργώντας άλλοτε συνειδητά κι άλλοτε όχι.

εμφάνιση του εξιδανικευμένου εαυτού; τις στερεότυπες αντιλήψεις για την ετερότητα; Ελευθέριος Βενιζέλος, όπως εμφανίζεται σε δύο εικόνες στη Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας του Richard Clogg Η πρώτη χρονολογείται από την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. τα συναισθήματα των αντιπάλων τα ελαττώματα που απέδιδαν στο Βενιζέλο οι εχθροί του τι θεωρούσαν εκείνη την εποχή ελάττωμα οι φρενολογικοί χάρτες ήταν δημοφιλείς

Η δεύτερη εκδόθηκε μετά την απροσδόκητη ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, λίγους μήνες μετά τη Συνθήκη των Σεβρών Δημοσιεύτηκε ως ένδειξη μομφής προς όσους είχαν ψηφίσει εναντίον του «ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΑΣ ΗΓΕΤΗ». διαδικασία «εκκοσμίκευσης»,δηλαδή την υιοθέτηση και προσαρμογή των θρησκευτικών τύπων σε κοσμικούς σκοπούς Ό,τι ακριβώς είχε κάνει ο David για τον Marat το επαναλαμβάνει ο εκδότης της συγκεκριμένης κάρτας, για να εκφράσει το θρησκευτικό ζήλο που εμπνέει ένας χαρισματικός πολιτικός σε μερίδα του λαού

Τα γεγονότα που ακολούθησαν σίγουρα συμπληρώνουν τα ερωτήματα που μπορεί να θέσει ο ιστορικός σε αυτό το ιστορικό ίχνος Χιλιάδες τέτοιες κάρτες απεστάλησαν στον Βενιζέλο την ημέρα της ονομαστικής του εορτής από Έλληνες της Σμύρνης, οι οποίοι στη συντριπτική τους πλειονότητα, προσέβλεπαν σε αυτόν ως ελευθερωτή. Ο εκδότης συνελήφθη με την κατηγορία της πρόκλησης αναταραχής στα στρατεύματα του μετώπου

Ο διάλογος που έχει ανοίξει ανάμεσα στους Γερμανούς και το παρελθόν τους με σκοπό τη συγκρότηση της νέας εθνικής τους ταυτότητας; Με τις τελευταίες αγωνιώδεις ημέρες του Χίτλερ, που κατέληξαν στην αυτοκτονία του τον Απρίλιο του 1945 ασχολείται η ταινία "Η Πτώση" (Der Untergang) του γερμανού σκηνοθέτη Oliver Hirschbiegel, που δεν συγκαλύπτει, δεν αποσιωπά, δεν ξεχνάει την πραγματική φύση του καθεστώτος και ενδιαφέρεται για την ιστορική ακρίβεια το ακριβές σενάριο της ταινίας βασίστηκε σε δύο βιβλία: το «Inside Hitler's Bunker: The Last Days of the Third Reich» του Joachim Clemens Fest αλλά και στο βιβλίο που γράφτηκε από την πραγματική γραμματέα του Χίτλερ, Traudl Junge "Bis zur letzten Stunde” στο πιο πρόσφατο Das Leben der Anderen (2006) ο φακός της ιστορίας εστιάζει στο 1984, ενώ η ηθική συγκρούεται με το καθήκον στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας με ένα καθεστώς που διατηρεί την αίγλη και την ισχύ του, πατώντας σε πληροροφοριοδότες που καταγράφουν μέρα και νύχτα όλες τις λεπτομέρειες από τις «ζωές των άλλων».

Θα μπορούσαμε να μείνουμε στη φράση του J.H. Plumb πως «το παρελθόν γίνεται το θέατρο της ζωής», και να αρκεστούμε σε μία πρώτη ερμηνεία αυτών των ταινιών, σύμφωνα με την οποία η ζωή δεν είναι μόνο τύχη, δοκιμασίες και αστάθεια, αλλά στο τέλος το κακό βρίσκει τη συμφορά που του αξίζει και ο δίκαιος ανταμείβεται Σε ένα δεύτερο επίπεδο όμως, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μία ιστορία των συναισθημάτων, των νοοτροπιών και των ιδεών που εξελίσσεται μέσα στα κουβάρια του σελιλόιντ και αποτυπώνει αυτό το κλίμα έντασης στη σύγχρονη Γερμανία. Από τη μια, η νέα δεξιά, που αυτοδιαφημίζεται ως η «γενιά του 89» με την εκστρατεία της «ενάντια στη λήθη» να θέλει να εμφανίσει τη Γερμανία και τους Γερμανούς ως τα αληθινά θύματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Και από την άλλη φωνές που επαναλαμβάνουν τη φράση του Thomas Mann: «η Δύση χρειάζεται μια ευρωπαϊκή Γερμανία και όχι μια γερμανική Ευρώπη» Ο λόγος - στις ταινίες, όπως και στα κόμικς – μπορεί να είναι βαθιά πολιτικός και κοινωνικά στρατευμένος αλλά όχι πια λιανοπωλητής των ιδεολογιών, τις οποίες φέρει γραμμένες στο ίδιο του το σώμα. Τις προβάλλει μ’ ένα κλείσιμο του ματιού στο θεατή, που πρέπει να είναι υποψιασμένος να το διακρίνει στο φευγαλέο της στιγμής που ο δημιουργός θα αφήσει να διαφανεί το πρόσωπό του

Οι εικόνες ; Οι παραποιήσεις ; Είναι ανάγκη η τοποθέτηση της μαρτυρίας των εικόνων σε μια σειρά από συμφραζόμενα : · πολιτισμικά · πολιτικά · υλικά · καλλιτεχνικές συμβάσεις · ενδιαφέροντα καλλιτέχνη και του αυθεντικού πάτρονα ή πελάτη · προοριζόμενη λειτουργία της εικόνας Ο ιστορικός θα πρέπει να διαβάζει πέρα από τις γραμμές και να εντοπίζει τις λεπτομέρειες που υπάρχουν αλλά και αυτές που λείπουν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Ελληνόγλωσση ΑΓΓΕΛΟΥ ΑΛΚΗΣ, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός μύθου, Εστία, Αθήνα 1997 ΒΕΪΚΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ, Εθνικισμός και εθνική ταυτότητα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999 ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, Συμβολικοί πόλεμοι για την Ιστορία και την Κουλτούρα, Μεταίχμιο, Αθήνα 2005 ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ – ΓΑΤΣΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, «Η έρευνα για τις αντιλήψεις και τις στάσεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών και μαθητών αναφορικά με το ιστορικό παρελθόν και την επιστήμη της ιστορίας» ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ – ΓΑΤΣΩΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, «Σχετικά με τα θέματα στο Γνωστικό της Ιστορίας και στην Ειδική Διδακτική της Ιστορίας στις πρόσφατες εξετάσεις του ΑΣΕΠ», Η Αυγή, Παρασκευή 9 Μαρτίου 2007 ΠΑΠΑΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ, Περιπέτειες της ετερότητας. Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006 ΣΚΑΡΠΕΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Ιστορική μνήμη και ελληνικότητα στα κόμικς, Κριτική, Αθήνα 2000 Μεταφρασμένη BARTHES R., Αποσπάσματα του Ερωτικού Λόγου, μτφρ. Β. Παπαβασιλείου, Ράππα, Αθήνα 1983 BURKE PETER, Αυτοψία, Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, μτφρ. Αντρέας Π/ Ανδρέου, Μεταίχμιο, Αθήνα CLOGG RICHARD, Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας (Δεύτερη έκδοση), μτφρ. Λυδία Παπαδάκη και Μαρία Μαυρομμάτη, Κάτοπτρο, Αθήνα 2003 Marc Ferro, Κινηματογράφος και Ιστορία, πρόλογος: Σώτη Τριανταφύλλου, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2001 FERRO MARC, Τα ταμπού της ιστορίας, μτφρ. Αγλαΐα Γαλανοπούλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003 MONIOT HENRI, Η διδακτική της Ιστορίας, μτφρ. Έφη Κάννερ, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000 PALMER D. BRYAN, Κουλτούρες της νύχτας. Νυχτερινές περιηγήσεις στις ιστορίες παράβασης από το μεσαίωνα μέχρι σήμερα, μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, Σαββάλας, Αθήνα 2007, PLUMB, JACK H., Ο θάνατος του παρελθόντος, μτφρ. Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2006.