Μάθημα 3 ο 18 ος – αρχές 19 ου αι. Η πεζογραφία του 18 ου αι. Η ποίηση του 18 ου αι. Οι προσολωμικοί Οι πρόδρομοι Η πεζογραφία του 18 ου αι. Η ποίηση του 18 ου αι. Οι προσολωμικοί Οι πρόδρομοι

Jean-Honoré Fragonard (Φραγκονάρ) ( ), Νεαρή αναγνώστρια (περ. 1775) Εθνική Πινακοθήκη Ουάσινγκτον

Οι ελληνικές παροικίες ΄Ηδη από τα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αι. οι ελληνικές παροικίες του εξωτερικού συνέβαλαν σημαντικά στη διαμόρφωση του πολιτισμού των κρατών στα οποία βρίσκονταν, με τη διάδοση των ελληνικών σπουδών, την άνθιση της τυπογραφίας, καθώς και τη δημιουργία έργων τέχνης απαράμιλλης ομορφιάς, χάρη σε μια σειρά ευεργετικών νομοθετημάτων. Το πνεύμα του φιλελευθερισμού και η πολιτική ανεξαρτησία είναι κάποιοι από τους παράγοντες που διαμόρφωσαν αυτές τις αλλαγές.

Οι ελληνικές παροικίες  Φαναριώτικος χώρος: Κωνσταντινούπολη, Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Βλαχία με πρωτεύουσα το Βουκουρέστι, Μολδαβία με πρωτεύουσα το Ιάσι).  Διασπορά-παροικιακός ελληνισμός: Βενετία, Βιέννη, Πέστη, Παρίσι, κ.ά.  Ηπειρωτική Ελλάδα: Ιωάννινα, Κοζάνη, Σιάτιστα.  Νησιωτικός χώρος Επτάνησα. Αιγαίο: Χίος, Σμύρνη.

Οι ελληνικές παροικίες

Διαφωτισμός Γαλλικός Διαφωτισμός: Αιώνας των φώτων. Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, (Εγκυκλοπαιδεία, ή Λεξικόν συστηματικόν των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων). Άνθιση επιστημών. Φιλελεύθερες – ουμανιστικές αντιλήψεις. Ελευθερία. Ευτυχία. Ανεξιθρησκεία. Ορθολογισμός. Τερπνό και ωφέλιμο. Νεοελληνικός διαφωτισμός:

Η πεζογραφία της περιόδου: οι απαρχές της νεότερης πεζογραφίας Φιλοθέου Πάρεργα: Νικόλαος Μαυροκορδάτος, «Το πρώτο νεότερο μυθιστόρημα», γράφεται στα 1716 – 1718 και δημοσιεύεται το 1800, στη Βιέννη. Σχολείον των ντελικάτων εραστών: Ρήγας Βελεστινλής, δημοσιεύεται στη Βιέννη, το 1790.

Η πεζογραφία της περιόδου: οι απαρχές της νεότερης πεζογραφίας Έρωτος αποτελέσματα: Ιωάννης Καρατζάς, δημοσιεύεται στη Βιέννη, το Παπατρέχας: Αδαμάντιος Κοραής, Παρίσι,

Αδαμάντιος Κοραής (1748 – 1833) Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού. Για το γλωσσικό ζήτημα, υποστήριξε τη θέση της «μέσης οδού» (ανάμεσα στον αρχαϊσμό και τον «χυδαϊσμό»), τον καθαρισμό δηλαδή της ομιλουμένης γλώσσας από τις ξένες λέξεις και τα λαϊκά στοιχεία, με βάση και άξονα την αρχαία ελληνική. Εξέδωσε σημαντικό μέρος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Εστίασε στην απελευθερωτική δύναμη της μόρφωσης. Ο Κοραής εισήγαγε τον όρο «μυθιστορία».

Αδαμάντιος Κοραής (1748 – 1833)

18 ος : ένας «αντιποιητικός» αιώνας; Στις γενικές ανθολογίες της νεοελληνικής ποίησης, οι αναφορές στους ποιητές του 18 ου αι. είναι ελάχιστες, με μόνη εξαίρεση τον Ρήγα, ο οποίος ανθολογείται για πατριωτικούς κυρίως λόγους. Ο χαρακτηρισμός «αντιποιητική ποίηση» παραβλέπει τις διαφορετικές προσωδιακές αντιλήψεις ανάμεσα στον ευρωπαϊκό και σε ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού κόσμου.

18 ος : ένας «αντιποιητικός» αιώνας; Οι τρεις μεγάλες παραδόσεις του 18 ου αι.:  η φαναριώτικη  η επτανησιακή  η αιγαιακή Τρεις σημαντικοί ποιητές: Καισάριος Δαπόντες, Πέτρος Κατσα ΐ της, Θωμάς Βελάστης. Επίσης, η ποιητική παραγωγή του 18 ου αι. περιλαμβάνει εκτός από τα Άνθη ευλαβείας και τα έργα των λυρικών ποιητών που προαναφέρθηκαν, 13 τουλάχιστον εκδόσεις της Θυσίας του Αβραάμ, 12 τουλάχιστον εκδόσεις του Ερωτόκριτου, τουλάχιστον 7 της Βοσκοπούλας, ανατυπώσεις παλαιότερων ποιητικών έργων, πλήθος ιστορικών και διδακτικών ποιημάτων και ποιήματα εμπνευσμένα από τον Ερωτόκριτο, όπως ο Νέος Ερωτόκριτος του Λαζαρόπουλου και η Φιορέντσα του Ρούσμελη.

ΑΝΘΗ ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ, 1708

Τα ΄Ανθη Ευλαβείας είναι ποιητική συλλογή που εκδόθηκε, το 1708, από το Φλαγγινιανό Φροντιστήριο της Βενετίας. Περιλαμβάνει ποιήματα των μαθητών της Σχολής που συντέθηκαν προς τιμήν της Θεοτόκου, με αφορμή τη σχολική γιορτή εκείνης της χρονιάς για τον Δεκαπενταύγουστο. Είναι αφιερωμένη στον Μητροπολίτη Φιλαδελφείας Μελέτιο Τυπάλδο.

ΑΝΘΗ ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ, 1708 Η συλλογή περιλαμβάνει τρία πεζά, 19 ποιήματα, από τα οποία τα 9 είναι ανώνυμα, πρόλογο και επίλογο του ιερέα Λιβέριου Κολέτη, έναν λόγο για τη Μετάσταση της Θεοτόκου, σε ομιλουμένη γλώσσα, γραμμένο από τον Γεώργιο Πατούσα, καθηγητή της σχολής, καθώς επίσης και ένα επίγραμμα. Τα ποιήματα μπορούσαν να είναι γραμμένα στην αρχαία Ελληνική και τη λατινική γλώσσα ή στην ιταλική και τη νέα ελληνική γλώσσα. Ανάμεσα στα νεοελληνικά ποιήματα βρίσκονται και 4 σονέτα, γραμμένα σε αυστηρά πετραρχική φόρμα.

ΑΝΘΗ ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ, 1708 Η θεματολογία των ποιημάτων είναι κυρίως θρησκευτική, αφού αφορμή της σύνθεσής τους ήταν ο εορτασμός του Δεκαπενταυγούστου. Υπάρχουν, όμως, και ποιήματα εθνικού περιεχομένου, με αναφορές στην κατάσταση της Ελλάδας, ποιήματα που εξυμνούν τον Μελέτιο Τυπάλδο και σατιρικά. Στα ποιήματα μπορούν να εντοπιστούν επιδράσεις από τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής γραμματείας, κυρίως από την Παλατινή Ανθολογία και τον ανακρεοντισμό, από την ιταλική λογοτεχνία, αλλά και κάποιες επιδράσεις από την κρητική λογοτεχνία. Η θέση της συλλογής αυτής στη νεοελληνική λογοτεχνία είναι σημαντική κυρίως για ιστορικούς λόγους, επειδή σ’ αυτήν βρίσκουμε τα πρώτα αξιόλογα ποιητικά δείγματα μετά το 1669∙ η κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς διέκοψε τη λογοτεχνική άνθιση των προηγούμενων αιώνων.

Πέτρος Κατσα ΐ της, Κλαθμός Πελοποννήσου, 1716

Πέτρος Κατσα ΐ της, Κλαθμός Πελοποννήσου

Πέτρος Κατσα ΐ της Κεφαλονίτης ποιητής και δραματουργός. Ο Κλαθμός Πελοποννήσου είναι λογοτεχνικός θρήνος, τον οποίο συνέθεσε, όταν βρισκόταν αιχμάλωτος στην Κρήτη. Στο έργο εξιστορείται η κατάκτηση της Πελοποννήσου, ιδίως του Ναυπλίου από τους Τούρκους. Οι προσωποποιήσεις της Ελλάδας και της Πελοποννήσου προσδίδουν δραματικό χαρακτήρα στο έργο. Στόχος του ποιητή ήταν, μέσω των παραδειγμάτων από το παρελθόν, να δώσει ένα διδακτικό τόνο στο έργο του. Έγραψε τις τραγωδίες: Ιφιγένεια (1720), Θυέστης (1721). Η γλώσσα: δημοτική με κάποια αρχαϊστικά στοιχεία, συνδυασμένη με το κεφαλλονίτικο και το κρητικό ιδίωμα, καθώς και με στοιχεία της βενετικής διαλέκτου. Θεωρείται σημαντικός θεατρικός συγγραφέας της επτανησιακής σχολής. Διαφέρει από τις προσωπικότητες της κρητικής λογοτεχνίας.

(1766)

Θωμάς Βελάστης (;), Δαβίδ, αρχές 18 ου αι.

Θωμάς Βελάστης, «Περί θυμού», 1747

Θωμάς Βελάστης ( ) Ο «σπουδαιότερος Έλληνας ποιητής» του 18 ου αι. Δεν αναφέρεται σε καμία από τις Ι.ΝΕ.Λ. Χίος, 1717 – Παλέρμο, Διδάσκαλος της ρητορικής, της φιλοσοφίας και της θεολογίας. Έγραψε πολλά έργα στα ιταλικά και στα ελληνικά. «Περί θυμού»: στίχοι. Περιγράφει τα αποτελέσματα της οργής και απαριθμεί τα αγαθά της χριστιανικής πραότητας. Έντονες λυρικές ενορμήσεις. Η απεικόνιση των αιτιών και των συνεπειών του θυμού γίνεται με παρομοιώσεις, μεταφορές και άλλα λυρικά μέσα που εξουδετερώνουν την αντιποιητικότητα του διδακτισμού και της θρησκευτικής σκοπιμότητας.

Θωμάς Βελάστης «Περί θυμού»: Γλώσσα: δημοτικό ιδίωμα της Χίου. Στίχος: ιδιότυπος δεκαπεντασύλλαβος, χάρη στην πυκνότητα του τονισμού του στην τρίτη συλλαβή του πρώτου ή του δεύτερου ημιστιχίου. Ο στίχος οικοδομείται πάνω στη συνίζηση. Παρουσιάζει πολλούς διασκελισμούς. Η συχνή διατάραξη, εξουδετέρωση ή μετακίνηση της τομής δίνουν στον δεκαπεντασύλλαβο μια πρωτόγνωρη φυσική ελευθερία. Το «Περί θυμού» αποτελεί δημιουργική επιβίωση της κρητικής ποίησης της ακμής (εκτός από την προσωδία και τη χρήση του γλωσσικού ιδιώματος, αναπαράγει κάποιους γενικότερους ποιητικούς τρόπους του Κορνάρου, του Χορτάτζη και του Τρωίλου).

Θωμάς Βελάστης «Περί θυμού»: Με τη διατάραξη, ωστόσο, της τομής και με τις αναπαιστικές κινήσεις διαφοροποιεί τον στίχο του από τον κρητικό στίχο. Προσπάθησε να αναζωογονήσει τον βασικό μας στίχο. Επιρροές από την ιταλική ποίηση, τη θρησκευτική και την κλασική του παιδεία. Το έργο αυτό δεν είχε απήχηση στην εποχή του και λησμονήθηκε έκτοτε. Πολλά κοινά βιογραφικά στοιχεία, αλλά και όμοια στοιχεία ποιητικής με τον Ανδρέα Κάλβο.

Καισάριος Δαπόντες (1713/4-1784) Ο Δαπόντες ήταν πολυγραφότατος συγγραφέας. Τα έργα του αριθμούν πολλές χιλιάδες δεκαπεντασύλλαβους στίχους, με περιεχόμενο θρησκευτικό, χρονογραφικό, ή αυτοβιογραφικό, με ηθικοδιδακτικές προθέσεις. Βασικό του έργο είναι ο Κανών Περιεκτικός (Βενετία, 1778), το οποίο είναι γεμάτο νεολογισμούς. Ο Κανών περιλαμβάνεται από τον Δαπόντε στο βιβλίο του Λόγοι πανηγυρικοί, εις απλούς στίχους εις εγκώμιον διαφόρων Αγίων. Η συνοίκηση αυτή θα πρέπει να είχε σκοπό να αμβλύνει την εντύπωση ανευλάβειας, που θα μπορούσε να προκαλέσει το ποίημα.

Αλέξανδρος Κάλφογλου (1725 – 1795)

Προσολωμικοί Προσολωμικοί θεωρούνται οι ποιητές της περιόδου από τα μέσα του 18ου ως την πρώτη εικοσαετία του 19ου αι.∙ πρόκειται για ελάσσονες ποιητές που προετοίμασαν το έδαφος για τη μετέπειτα πνευματική άνοδο των Επτανήσων. Οι ποιητές αυτοί είναι σχεδόν όλοι Ζακύνθιοι. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι: Αντώνιος Μαρτελάος Ανδρέας Σιγούρος Θωμάς Δανελάκης. Νικόλαος Κουτούζης Χαρακτηριστικά: Πατριωτικά, θούρια, ερωτικά, σατιρικά ποιήματα που απηχούν τις φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού. Ροπή προς την αποκαλούμενη αρκαδική ποίηση.

Ανδρέας Σιγούρος, «Μεταμόρφωσις»

Αντώνιος Μαρτελάος

Πρόδρομοι (της ποιητικής αναγέννησης) Ιωάννης Βηλαράς ( ). «Ρομέηκη Γλόσα»: εγχειρίδιο του Βηλαρά, στο οποίο υποστήριζε την καθιέρωση της δημοτικής ομιλουμένης γλώσσας, απαλλαγμένης από τους ορθογραφικούς κανόνες, τους τόνους και τα πνεύματα. Αθανάσιος Χριστόπουλος ( ) Λυρικά, Βιέννη, Υποστήριξε ότι η αιολοδωρική διάλεκτος ήταν πρόγονος της σύγχρονής του δημοτικής γλώσσας.

Ιωάννης Βηλαράς, «Είδα απόψε στ’ όνειρό μου»

Αθανάσιος Χριστόπουλος, ο νέος Ανακρέων, «Ερατώ»

Βιβλιογραφία Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα - Έργα - Ρεύματα – Όροι, Αθήνα, Πατάκης, Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Μ.Ι.ΕΤ, Νάσος Βαγενάς, «Για την ποίηση του 18 ου αι.», Η ειρωνική γλώσσα, Αθήνα, Στιγμή, 1994,