ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Εργαστήριο Προσαρμοσμένης Κινητικής Δραστηριότητας/ Αναπτυξιακών & Κινητικών Διαταραχών Ανάπτυξη και Κινητική εξέλιξη Δήμητρα Κουτσούκη, Καθηγήτρια Ασωνίτου Κατερίνα, ΕΔΙΠ

ΘΕ-425 Ανάπτυξη και Κινητική Εξέλιξη (2 δ.μ.) Καθηγήτρια Δήμητρα Κουτσούκη Στις διδακτικές ενότητες συμπεριλαμβάνονται θέματα, όπως: - Κινητική ανάπτυξη. Μοντέλα και παράγοντες που την επηρεάζουν. Ορισμοί φυσικής ανάπτυξης-ωρίμανσης και κινητικής εξέλιξης. - Βιολογικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη. Ταξινόμηση της κίνησης. -Προγεννητική ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη. --Προγεννητικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη. Βρεφική ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη. Νεογνικά αντανακλαστικά ρυθμικά στερεότυπα.

- Στοιχειώδεις κινήσεις. Ανίχνευση κινητικών δυσκολιών σε βρέφη με ΑΙΜS (Alberta Infant Motor Scale). - Δομή κι εξέλιξη του νευρικού συστήματος. Βασικές υποδιαιρέσεις του νευρικού συστήματος και κινητική συμπεριφορά. Εγκέφαλος. - Μέτρηση της δραστηριότητας και της λειτουργίας του εγκεφάλου. Νωτιαίος μυελός. - Ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη κατά την παιδική ηλικία. - Βιολογικά χαρακτηριστικά-φυσική ανάπτυξη των παιδιών. Θεμελιώδεις κινήσεις-Προσχολική και σχολική ηλικία. Θεμελιώδη κινητικά πρότυπα. - Παιδική αντίληψη και αντιληπτικο-κινητική ανάπτυξη. - Σχέση κινητικής εξέλιξης και ψυχικής υγείας/ αυτo- εικόνας του ατόμου. - Ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη στην εφηβεία και την ενηλικίωση. Ήβη και αναπαραγωγική ωρίμανση.

- Ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη στον αθλητισμό- Εξειδικευμένες αθλητικές κινήσεις. - Ανάπτυξη και κινητική εξέλιξη στην Μέση και Τρίτη Ηλικία. Φυσιολογικές αλλαγές και κινητική απόδοση. - Σχέση κινητικής εξέλιξης και φυσιολογικής παρακμής του ατόμου. -Σχεδιασμός και εφαρμογή σχολικών προγραμμάτων για βελτίωση της ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης, σύμφωνα με τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των παιδιών. - Μέθοδοι αξιολόγησης της ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης.

ΘΕ-425 Ανάπτυξη και Κινητική Εξέλιξη (2 δ.μ.) Αξιολόγηση: Γραπτή εξέταση. Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Καμπάς Α. (2004). Εισαγωγή στην Κινητική Ανάπτυξη. Αθήνα: Εκδόσεις Αθλότυπο. Κουτσούκη, Δ. (2008). Ειδική Φυσική Αγωγή: Θεωρία και Πρακτική (3η έκδ.). Αθήνα: Εκδ. της ιδίας. Gallahue, D.L. (2002). Αναπτυξιακή Φυσική Αγωγή για τα Σημερινά παιδιά (μετάφραση – επιμέλεια: Ευαγγελινού, Χρ., & Παππά Α.).Θεσ/νίκη: University Studio Press. Gallahue, D.L. & Ozmun, J. (2006). Understanding Motor Development. Infants, Children, Adolescents, Adults (6th ed.). New York: Mc Graw-Hill. Haywood, M.K. & Getchell, N. (2005). Life Span Motor Development. Human Kinetics Publishers, INC. Winnick, J.P. (2005). Adapted Physical Education and Sport (4th ed.). Champaign, IL: Human Kinetics Publishers, INC.

ΣΚΟΠΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Η κατανόηση της διαδικασίας της ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης του ανθρώπου.

Αξία του μαθήματος:  Γνώση της κινητικής εξέλιξης είναι απαραίτητη για την εξήγηση των σταδίων της κινητικής μάθησης  Σωστή αξιολόγηση αναπτυξιακών και κινητικών διαταραχών  Σωστή παρέμβαση για την πρόβλεψη και αποφυγή λανθασμένων κινητικών προτύπων  Σωστός σχεδιασμός και εφαρμογή προγραμμάτων ΦΑ ανάλογα με τις πραγματικές αναπτυξιακές και κινητικές ικανότητες και αδυναμίες του ατόμου  Σωστή επιλογή διδακτικών μεθόδων

 Γενικά ο όρος «ανάπτυξη» αναφέρεται σε μια συνεχή διαδικασία μεταβολών της συμπεριφοράς του ανθρώπου καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.  Σύμφωνα με τις μοντέρνες απόψεις η ανάπτυξη παρουσιάζεται ως «δια βίου ανάπτυξη». Η θεωρία αυτή στηρίζεται στις εξής αρχές:  Η ανάπτυξη συνεχίζεται και μετά την ενηλικίωση  Οι διάφορες διαστάσεις μίας και μόνο λειτουργίας ακολουθούν διαφορετική πορεία  Υπάρχουν δυνατότητες και όρια ενίσχυσης της αναπτυξιακής διαδικασίας  Υπάρχει δυνατότητας αναπλήρωσης τυχόν αναπτυξιακών απωλειών  Η ανάπτυξη παρουσιάζει ενδοατομικές διαφοροποιήσεις (Καμπάς, 2004)

Τομείς συμπεριφοράς: Κινητικός - Συναισθηματικός – Γνωστικός ΚΙΝΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ

Κινητική ανάπτυξη  Σύμφωνα με τους Gallahue & Ozmun, (1988), κινητική ανάπτυξη είναι η δια βίου προοδευτική μεταβολή της κινητικής συμπεριφοράς η οποία πραγματοποιείται κάτω από συνθήκες αλληλεπίδρασης μεταξύ των απαιτήσεων που επιβάλλουν οι ενέργειες του ατόμου, των ατομικών βιολογικών δυνατοτήτων του και των συνθηκών του περιβάλλοντος. (Καμπάς, 2004)

Κινητική εξέλιξη  Αναφέρεται στις ποιοτικές αλλαγές στην κινητική συμπεριφορά και τα κινητικά χαρακτηριστικά του ατόμου.  Ο όρος και η μελέτη της έννοιας προέρχεται από το χώρο της εξελικτικής ψυχολογίας με πρώτο τον Piaget. Στόχος ήταν η μελέτη των επιδράσεων σε άλλους τομείς της ανθρώπινης εξέλιξης (γνωστικό, κοινωνικό και συναισθηματικό).  Από το 1980 μέχρι και σήμερα η μελέτη της κινητικής εξέλιξης επικεντρώνεται στην ανάλυση των διαδικασιών που προκαλούν αλλαγές στην εξέλιξη του ατόμου από τη γέννησή του μέχρι το τέλος της ζωής του.

 Έτσι αυτό που σήμερα θεωρείται σημαντικό στη μελέτη της κινητικής εξέλιξης, είναι:  Οι αλλαγές αυτές είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης κινητικού στόχου, ατόμου και περιβάλλοντος.  Υπάρχει δυνατότητα τροποποίησης και προσαρμογής έτσι ώστε το άτομο να αποκτήσει κινητικό έλεγχο και επιδεξιότητα στις κινήσεις του.  Τροποποιήσεις γίνονται στον κινητικό στόχο και στο περιβάλλον. Οι ενδοατομικοί παράγοντες και δυνατότητες είναι προκαθορισμένες.

 Οι δυο έννοιες «φυσική ανάπτυξη» και «κινητική εξέλιξη» δεν ταυτίζονται ούτε αλληλεπιδρούν πάντα.  Η φυσική ανάπτυξη αναφέρεται σε ποσοτική αύξηση στο μέγεθος του σώματος λόγω πολλαπλασιασμού και αύξησης των κυττάρων. Εξαρτάται από τον γονότυπο και την κληρονομικότητα και επηρεάζεται από το περιβάλλον (διατροφή και άσκηση)  Διακρίνεται στην:  Νευρολογική ανάπτυξη (σύλληψη έως 3-4 χρ.)  Σκελετική ανάπτυξη (εμβρυϊκή περίοδος, από τα 2-3 έτη και εφηβεία)  Μυϊκή ανάπτυξη (καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής και εξαρτάται άμεσα από την άσκηση)

 Σε αντίθεση με την φυσική ανάπτυξη, η κινητική εξέλιξη δεν είναι καθορισμένη από τον γονότυπο. Εξαρτάται κατά πολύ από το περιβάλλον (ευκαιρίες για κίνηση, εξάσκηση, κίνητρα, κ.α.).  Τόσο η φυσική ανάπτυξη όσο και η κινητική εξέλιξη διέπονται από κάποιες βασικές αρχές.  Συντελούνται με μια διαδοχικότητα χρονικών σταδίων για όλα τα φυσιολογικά αναπτυσσόμενα άτομα.  Η χρονική στιγμή εμφάνισης των σταδίων δεν είναι ίδια για όλα τα άτομα. Κληρονομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν και δημιουργούν ένα μεγάλο φάσμα ατομικών διαφορών.

Βασικές αρχές της φυσιολογικής ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης (Sherrill, 1998):  Αρχίζει με τη σύλληψη και τελειώνει με τον θάνατο (συνέχεια της κινητικής εξέλιξης).  Η σειρά/διαδοχικότητα της εξέλιξης είναι ίδια σε όλους (διαδοχικότητα σταδίων) – Η διαφορά είναι στον ρυθμό.  Υψηλή απόδοση κινητικής εξέλιξης σε έναν τομέα δεν συνεπάγεται οπωσδήποτε υψηλή απόδοση και σε άλλους τομείς (εξειδίκευση).  Σχετίζεται με την ηλικία αλλά δεν εξαρτάται από αυτήν.

Βασικές αρχές της φυσιολογικής ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης (Sherrill, 1998):  Πρώτα εξελίσσονται κινητικά οι μεγάλες μυϊκές ομάδες και ακολουθούν οι μικρές.  Η κινητική εξέλιξη στο σώμα από επάνω (έλεγχος της κεφαλής) και συνεχίζεται προς τα κάτω και από το κέντρο προς τα άκρα.  Οι ακούσιες αντανακλαστικές κινήσεις πρέπει να έχουν υποχωρήσει πριν επιτευχθεί η εκούσια κίνηση.

 Κάθε άτομο έχει διαφορετικό ρυθμό φυσικής ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης.  Πρέπει να υπάρχει σεβασμός στην αρχή της ατομικότητας.  Οι ηλικιακές περίοδοι φυσικής ανάπτυξης και κινητικής εξέλιξης είναι τυπικές.

Ορολογία  Φυσική ανάπτυξη (physical growth)  Ωρίμανση (maturation): αναφέρεται στις ποιοτικές αλλαγές που επιτρέπουν σε κάποιον να μεταπηδήσει σε ανώτερα επίπεδα λειτουργίας.  Εμπειρία (experience): αναφέρεται σε παράγοντες του περιβάλλοντος που μπορούν να αλλάξουν την εμφάνιση διαφόρων αναπτυξιακών χαρακτηριστικών δια μέσου της διαδικασίας της μάθησης.

Ορολογία  Φυλογενετικές κινήσεις: είναι οι στοιχειώδεις και θεμελιώδεις κινήσεις τις οποίες ένα άτομο με φυσιολογική ανάπτυξη-κινητική εξέλιξη θα μπορέσει να αναπτύξει σε κάποιο βαθμό χωρίς ιδιαίτερη εξάσκηση και διδασκαλία (π.χ. βάδισμα, σύλληψη-απελευθέρωση αντικειμένου)  Οντογενετικές κινήσεις: είναι οι κινήσεις που η εκτέλεση τους εξαρτάται κυρίως από την εξάσκηση και τη διδασκαλία (π.χ. κολύμπι)

 Μάθηση: αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης εμπειρίας, εκπαίδευσης και νοητικών διεργασιών.  Κινητική μάθηση: αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης εμπειρίας, εκπαίδευσης, προπόνησης και νοητικών διεργασιών – διαδικασίες που στοχεύουν στη μεταβολή και μονιμοποίηση των δεξιοτήτων και της απόδοσης.  Κινητική συμπεριφορά: σύνολο κινητικών αντιδράσεων που προκαλούνται από την αλληλεπίδραση μάθησης, βιολογικών παραμέτρων και ωρίμανσης. Το αποτέλεσμα είναι να μεταβάλλονται η μάθηση, ο έλεγχος, η ανάπτυξη, και η απόδοση. (Καμπάς, 2004)

Ορολογία (συνέχεια)  Κινητικός έλεγχος: λειτουργία που προκύπτει από τη συνεργασία συστημάτων για τον προγραμματισμό και έλεγχο εκτέλεσης των κινήσεων.  Κινητικές ικανότητες: ατομικές ιδιότητες που υπάρχουν στον γενετήσιο κώδικα του καθενός.  Χαρακτηρίζονται από διάρκεια, σταθερότητα και παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και απόδοση των κινητικών δεξιοτήτων.  Οι κινητικές ικανότητες διακρίνονται σε φυσικές και συναρμοστικές:  Οι φυσικές διαμορφώνουν το επίπεδο της φυσικής κατάστασης και εξαρτώνται από προσαρμογές στο μυϊκό και κυκλοφορικό σύστημα.  Οι συναρμοστικές διαμορφώνουν το επίπεδο συναρμογής και συντονισμού των κινήσεων και εξαρτώνται από τις διαδικασίες μάθησης και προσαρμογών σε επίπεδο ανωτέρων εγκεφαλικών κέντρων του ΚΝΣ.

Ορολογία (συνέχεια)  Κινητικές δεξιότητες: είναι η ατομική δυνατότητα να επιτύχει κάποιος ένα τελικό αποτέλεσμα με την μεγαλύτερη δυνατή οικονομία.  Κινητικό πρότυπο και θεμελιώδες κινητικό πρότυπο: αναφέρονται στις εσωτερικές διαδικασίες αντίληψης-πρόσληψης-επεξεργασίας και λήψης απόφασης που προηγούνται του αποτελέσματος μιας κίνησης, (Gallahue & Ozmun, 1988).  Οι όροι κινητική δεξιότητα και αντιληπτικο- κινητική δεξιότητα αφορούν στο αποτέλεσμα της κίνησης.

Ορολογία (συνέχεια)  Θεμελιώδη κινητικά πρότυπα: βασικές κινήσεις που προκύπτουν από συνδυασμό κινήσεων δυο ή περισσοτέρων μελών του σώματος.  Η διαφορά μεταξύ κινητ ι κού προτύπου και δεξιότητας είναι στην ακρίβεια εκτέλεσης. Στη δεξιότητα υπάρχει ακρίβεια και οικονομία (δηλαδή όχι άχρηστες κινήσεις), ενώ στο πρότυπο δεν απαιτείται μεγάλη ακρίβεια, (Gallahue & Ozmun, 1988).

Ορολογία (συνέχεια)  Αθλητικές δεξιότητες: θεμελιώδη κινησιακά πρότυπα βελτιωμένα ή συνδυασμένα που απαιτούνται σε αθλητικές δραστηριότητες. Μέγιστη βελτίωση κινησιακών προτύπων απαιτούνται για την εκτέλεση αθλητικών δεξιοτήτων υψηλού επιπέδου.  Αδρές κινητικές δεξιότητες/κινήσεις: απαιτείται η συμμετοχή μεγάλων μυϊκών ομάδων.  Λεπτές κινητικές δεξιότητες/κινήσεις: απαιτείται η συμμετοχή μικρών μυϊκών ομάδων (πολλές από τις καθημερινές δεξιότητες εξυπηρέτησης είναι λεπτές κινήσεις)

Χαρακτηριστικά ανθρώπινης εξέλιξης  Αποτελεί μια συνεχή αλληλεπίδραση ανάμεσα σε ατομικούς βιολογικούς παράγοντες και περιβαλλοντικούς παράγοντες.  Η κινητική εξέλιξη αλληλεπιδρά και με τις απαιτήσεις του εκάστοτε κινητικού στόχου (individual-environment-task). Individual: Heredity, Biology, Nature, Intrinsic factors Task: Physical and Mechanical factors Environment: Experience, Learning, Nurture and Extrinsic factors

Παράγοντες που επηρεάζουν την κινητική εξέλιξη:  Ενδοατομικοί παράγοντες (factors within the individual)  Αναπτυξιακή κατεύθυνση  Ρυθμός ανάπτυξης  Μαθησιακή ετοιμότητα  Ατομικές διαφορές  Ιδιοσυγκρασία-ταπεραμέντο  Παράγοντες περιβάλλοντος (factors in the environment)  Δέσιμο με τους γονείς  Περιβάλλον πλούσιο σε ερεθίσματα  Αποστέρηση

(Παράγοντες που επηρεάζουν την Κινητική εξέλιξη-συνέχεια)  Συνδυαστικοί παράγοντες (physical task factors)  Πρόωρος τοκετός –χαμηλό βάρος κατά τη γέννηση  Διαταραχές διατροφής  Παχυσαρκία  Επίπεδα φυσικής κατάστασης

Η σχέση που διέπει τις πηγές της εξέλιξης είναι δυναμική – πολλαπλασιαστική και όχι προσθετική ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΩΡΙΜΑΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (εμπειρίες, στρατηγικές διδασκαλίας και μάθησης, κίνητρα) ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΕΞΕΛΙΞΗ Κινητική Γνωστική Συναισθηματική

Κινητική Ανάπτυξη

- Τρέξιμο (Running) - Καλπασμός (Gallop) - Αναπηδήσεις στο ένα πόδι (Hop) - Μεγάλα βήματα/άλματα (Leap) - Άλμα χωρίς φόρα (Horizontal Jump) - Χόπλα (Skip) - Πλάγιο Γλίστρημα (Slide) Θεμελιώδη Κινητικά Πρότυπα (2-7 ετών) Δεξιότητες Μετακίνησης Ισορροπία: Στατική Δυναμική Ισορροπία: Στατική Δυναμική Χειρισμός Αντικειμένων (Gallahue & Ozmun, 1997; Ευαγγελινού & Παπά, 2002; Κουτσούκη, 2001)

Νευρομυϊκή Ωρίμανση Κινητική Εξέλιξη του Ανθρώπου Κινητικές Δεξιότητες Περιβάλλον (Κουτσούκη, 2001; Κουτσούκη, 1998; Wall et al., 1985) &

Πέντε τομείς ανάπτυξης συμβάλλουν στην εκπαιδευτική διαδικασία Φυσική Ανάπτυξη (Physical Development) Ψυχο-Κοινωνική Ανάπτυξη (Psycho-Social Development) Ψυχο-Κοινωνική Ανάπτυξη (Psycho-Social Development) Συνήθειες & Τ ρόπο ς Ζωής (Lifestyle Development) Συνήθειες & Τ ρόπο ς Ζωής (Lifestyle Development) Συναισθηματική Ανάπτυξη (Affective Development) Συναισθηματική Ανάπτυξη (Affective Development) Γνωστική Ανάπτυξη (Cognitive Development) Γνωστική Ανάπτυξη (Cognitive Development) (ICSSPE, 2007) Φυσική Ανάπτυξη (Physical Development) Ψυχο-Κοινωνική Ανάπτυξη (Psycho-Social Development) Ψυχο-Κοινωνική Ανάπτυξη (Psycho-Social Development) Συνήθειες & Τ ρόπο ς Ζωής (Lifestyle Development) Συνήθειες & Τ ρόπο ς Ζωής (Lifestyle Development) Συναισθηματική Ανάπτυξη (Affective Development) Συναισθηματική Ανάπτυξη (Affective Development) Γνωστική Ανάπτυξη (Cognitive Development) Γνωστική Ανάπτυξη (Cognitive Development) (ICSSPE, 2007) Φυσική Αγωγή & Σχολικός Αθλητισμός

Φυσική Ανάπτυξη  Οι γονείς νιώθουν ασφάλεια και απαλλάσσονται από το οικονομικό φορτίο  Τα οφέλη στην υγεία  Θετικά πρότυπα για τη ζωή ICSSPE, 2007; U.S. Department of Health and Human Services, 2004; WHO, 1995

Ψυχο-Κοινωνική Ανάπτυξη  Η συμμετοχή στον αθλητισμό επιδρά θετικά:  ♥ στην ανάπτυξη ηθικών αξιών  ♥ στην εικόνα του σώματος, την αυτοεκτίμηση, την εμπιστοσύνη στον εαυτό και την ακαδημαϊκή απόδοση  ♥ στην αντικοινωνική συμπεριφορά των νέων (Australian Institute of Criminology, 2000; Girls Inc., 2000; Hellison, 2001)

Συνήθειες & Τρόπος Ζωής  Η φυσική δραστηριότητα αναπόσπαστο τμήμα υγιούς τρόπου ζωής  Έρευνα σε κορίτσια που συμμετείχαν σε σχολικά αθλήματα και φυσικές δραστηριότητες, έδειξε:  √ χαμηλότερα ποσοστά εγκυμοσύνης,  √ λιγότερο συχνά εμπλέκονται σε σεξουαλικές σχέσεις, √ λιγότερους συντρόφους, και  √ αρχίζουν σεξουαλική δραστηριότητα αργότερα σε  σχέση με εκείνα, που δεν εμπλέκονται με τα σπορ  (Australian Institute of Criminology, 2000; Sabo et al., 1999)

Συναισθηματική Ανάπτυξη  Θετική επίδραση στην ψυχολογική ευεξία των παιδιών και των νέων  Μείωση του στρες, του άγχους και της κατάθλιψης.  Βελτίωση της αυτοεκτίμησης και δημιουργία θετικών συναισθημάτων για τον εαυτό τους σε σχέση με τη φυσική αγωγή και τον αθλητισμό.  (Bailey, 2004; Fox, 2000)

Γνωστική Ανάπτυξη ““Νους υγιής εν σώματι υγιή” (Hills, 1998; ICSSPE, 2007; Piaget, 1954) Η αθλητική δραστηριότητα στο σχολείο μπορεί να συμβάλει στη νοητική ανάπτυξη των παιδιών Θετική σχέση μεταξύ νοητικής λειτουργίας και φυσικής δραστηριότητας για τα παιδιά, αλλά και τους ενήλικες