Ηθική Διατροφή & Περιβάλλον Α. ΜΑΥΡΟΦΟΡΟΥ Επιστημονική Συνεργάτιδα Τμήματος Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Επιστημονική Συνεργάτιδα.

Παρουσίαση με θέμα: "Ηθική Διατροφή & Περιβάλλον Α. ΜΑΥΡΟΦΟΡΟΥ Επιστημονική Συνεργάτιδα Τμήματος Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Επιστημονική Συνεργάτιδα."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ηθική Διατροφή & Περιβάλλον Α. ΜΑΥΡΟΦΟΡΟΥ Επιστημονική Συνεργάτιδα Τμήματος Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Επιστημονική Συνεργάτιδα Εργαστηρίου Βιοηθικής Ιατρικού Τμήματος Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

2 Σύγχρονη Πραγματικότητα Υπερεκμετάλλευση φυσικών πόρων & κλιματικές αλλαγές επηρέασαν τη παραγωγή τροφίμων παγκοσμίως δημιουργώντας επισιτιστικά προβλήματα στο πλανήτη Το μέλλον του πλανήτη και της Ελλάδας μη ευοίωνο (αύξηση της θερμοκρασίας, έλλειψη νερού, μείωση βροχών, ξηρασία, υποβάθµιση απόδοσης αγροτικών καλλιεργειών) Ανάγκη για ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων

3 Αλλαγές στους φυσικούς πόρους Οι φυσικοί πόροι μιας χώρας είναι οι οικονομικά αξιοποιήσιμες άμεσες, πρωτογενείς ύλες, που μας προσφέρει η βιόσφαιρα, το έδαφος, το υπέδαφος, το νερό, η ατμόσφαιρα, ως και το φως του ήλιου που επιδρά στην περιοχή αναφοράς. Ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι ονομάζονται αυτοί που ανανεώνονται με φυσικές ή τεχνικές διεργασίες. Π.χ. τα δέντρα που δίνουν την ξυλεία. Μπορούν να αντικατασταθούν με φυσική ή τεχνητή αναδάσωση. Μη ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι ονομάζονται αυτοί που δεν ανανεώνονται με φυσικές ή τεχνικές διεργασίες, αλλά υπάρχουν σε φυσικά αποθέματα που καταναλώνονται και εξαντλούνται κάποτε. Π.χ. το πετρέλαιο

4 Φυσικοί Πόροι Ατμοσφαιρικός αέρας: ο άνεμος αποτελεί ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, αξιοποιήσιμη οικονομικά Νερό: Θάλασσα, ποτάμια, λίμνες, πηγές υπεδάφους, ακόμη και αποθέματα πάγου, το νερό και τα διαλυμένα σ’ αυτό συστατικά του, το κινούμενο νερό (υδατοπτώσεις, παλίρροιες) και το υπέρθερμο (θερμές πηγές) Έδαφος: Τα συστατικά του εδάφους χρησιμεύουν για την αγροτική και την κτηνοτροφική παραγωγή, από την οποία προκύπτουν ένα σωρό πρώτες ύλες Φυσική χλωρίδα και πανίδα: Πολλά είδη ζώων και φυτών, τα ίδια ή κάποια προϊόντα τους π.χ. το μέλι των μελισσών Ορυκτός πλούτος υπεδάφους και η Ηλιακή ακτινοβολία.

5 Παραδείγματα κακοδιαχείρισης υδάτινων πόρων Οι υπεραντλήσεις, ο αυξανόμενος αριθμός γεωτρήσεων με συνεχώς μεγαλύτερο βάθος μειώνουν το υδραυλικό φορτίο με συνέπεια τη διείσδυση του θαλασσινού νερού Η υπερβολική χρήση φωσφορούχων λιπασμάτων & φυτοφαρμάκων στις καλλιέργειες Η μετατροπή πολλών πηγαδιών σε βόθρους στις αστικές περιοχές Η κακή διαχείριση και η ποιοτική υποβάθμιση των επιφανειακών & υπόγειων νερών Η μόλυνση των ποταμών, των λιμνών, των θαλασσών με αστικά & βιομηχανικά λύματα Η αποξήρανση λιμνών

6 Αποτελεσματα της κακοδιαχείρισης του νερού Η έλλειψη νερού συνεπάγεται έλλειψη τροφής. Το νερό θα είναι ο πιο περιζήτητος φυσικός πόρος τον 21ο αιώνα Η παγκόσμια ζήτηση για νερό αυξάνεται κατά 2,3% κάθε χρόνο οι υδροφόροι ορίζοντες πέφτουν σε όλες τις ηπείρους Η χρόνια έλλειψη νερού επηρεάζει το 40% του πληθυσμού της Γης σε 80 χώρες Μεγάλα ελλείμματα νερού σε Ιορδανία, Αίγυπτο, Πακιστάν Ο μέσος αμερικανός καταναλώνει 70 φορές περισσότερο νερό απ’ ό,τι ο μέσος κάτοικος της Γκάνα

7 Αποτελεσματα της κακοδιαχείρισης εδάφους Το εδάφος είναι ένας εύθραυστος, σπάνιος και αργά ανανεούμενος πόρος, απαραίτητος για την παραγωγή τροφίμων. Η παραγωγικότητα της παγκόσμιας καλλιέργειας έχει φτάσει στα ανώτερα όριά της με περιορισμένα αποθέματα γόνιμου εδάφους Η εκτεταμένη διάβρωση του εδάφους στην Αφρική τις τελευταίες δεκαετίες μείωσε τη συγκομιδή σε δημητριακά το 1989 κατά 8% περίπου. Αν η διάβρωση συνεχιστεί, το 2020 η μείωση θα διπλασιαστεί. Τη τελευταία δεκαετία ο ρυθμός αποψίλωσης των τροπικών δασών αυξήθηκε κατά 90%, ενώ σε παγκόσμια κλίμακα, καταστράφηκε το 80% των δασών του πλανήτη

8 Προστασία των Μελλοντικών Γενεών Ποιες οι υποχρεώσεις μας προς τις μελλοντικές γενεές αναφορικά με τη χρήση των φυσικών πόρων; Μπορούμε να χρησιμοποιούμε ανεξέλεγκτα μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους, εξαντλώντας τους; Οι νομικοί περιορισμοί τροποποιούν την ανθρώπινη συμπεριφορά ως προς τη διαχείριση των φυσικών πόρων;

9 Σύγχρονη Πραγματικότητα Σημαντικά γεγονότα (τεχνολογική ανάπτυξη, οικονομικές αλλαγές στην αγορά, διατροφικά σκάνδαλα) τη τελευταία δεκαετία εγείρουν ηθικά ζητήματα Επιστήμονες ειδικοί στο να ηρεμούν τις μάζες, μας καθησυχάζουν με αστεία επιχειρήματα (Διοξίνες σε έλαια και κοτόπουλα, ορμόνες σε χοιρινά, υπολείμματα δηλητηριώδη φυτοφαρμάκων σε φρούτα -λαχανικά, βαρέα μέταλλα και τοξικά σε ψάρια)

10 Διατροφικά σκάνδαλα Νοθευμένο Ηλιέλαιο (Ουκρανία) Επιμολυσμένο με ορυκτέλαιο ως πρώτη ύλη. Γάλα σε σκόνη νοθευμένο με μελαμίνη (Κίνα) Η μελαμίνη είναι φτηνό οργανικό συστατικό, εφευρέθηκε το 1830 & χρησιμοποιείται στη παραγωγή πλαστικών ειδών. Μπαίνει στη συσκευασία προιόντος για να αυξηθεί η πυκνότητα του, βλάπτοντας την υγεία του καταναλωτή Χοιρινό με διοξίνες 1 &2 (Ιρλανδία)

11 Σύγχρονη Πραγματικότητα Η Ελλάδα μια ανοχύρωτη χώρα με ελλιπείς ελέγχοι διάτρητοι θεσμοί ελάχιστο προσωπικό ανύπαρκτα εργαστήρια στρατιές ασυνειδήτων (εταιρίες- επιχειρηματίες) που παράγουν, μεταποιούν, εμπορεύονται επικίνδυνα για την υγεία προϊόντα Aναγκαία η εγκατάσταση μιας άλλης ηθικής, σε όλο τον κύκλο της διατροφής Οι ελεγκτικοί μηχανισμοί δεν αποτελούν πανάκεια

12 Πως θα επιτύχουμε την ασφάλεια των τροφίμων Ιχνηλασιμότητα τροφίμων, ζωοτροφών και των συστατικών τους. Εισαγωγή κατάλληλων διαδικασιών Ο Κανονισμός (ΕΚ) 178/2002 (δίνει τις γενικές κατευθύνσεις για υποχρεωτική εφαρμογή της ιχνηλασιμότητας σε όλη την αλυσίδα των τροφίμων και των ζωοτροφών.

13 Ιχνηλασιμότητα Η ιχνηλασιμότητα των τροφίμων μεθοδολογία που επιτρέπει να γνωρίζουμε την ιστορική εξέλιξη και τη διαδρομή του προϊόντος μέχρι το τραπέζι μας. Η ιχνηλασιμότητα ενός προιόντος σχετίζεται με: την προέλευση των πρώτων υλών (παραγωγός) το ιστορικό της κατεργασίας (βιομηχανία) τη διανομή και τη θέση του προϊόντος μετά την παράδοση (λιανεμπόριο-καταναλωτής)

14 Παράδειγμα ιχνηλασιμότητας των τροφίμων Η εφαρμογή ιχνηλασιμότητας στο νοθευμένο με ορυκτέλαιο ηλιέλαιο μας επιτρέπει να γνωρίζουμε: πότε και πως πέρασε τα σύνορα της χώρας (ημερομηνίες & παραστατικά εισόδου-μέσα μεταφοράς) τη προέλευση και τη συνολική ποσότητα του προιόντος τους κλάδους της παραγωγικής αλυσίδας τροφίμων (βιομηχανίες- λιανεμπόριο) που το χρησιμοποίησαν/διέθεσαν (ποσότητα -μορφή) τη ποσότητα και τη μορφή που έφτασε στον αγοραστή Οι εταιρίες μεταποίησης- διάθεσης θα το απέσυραν έγκαιρα

15 Η αξία της ιχνηλασιμότητας Από την 1/1/2005 η νομοθεσία της ΕΕ επιβάλει στις εταιρίες που εμπλέκονται με τρόφιμα την υποχρεωτική εφαρμογή συστήματος ιχνηλασιμότητας το οποίο: προστατεύει τους καταναλωτές και υπευθύνους των επιχειρήσεων τροφίμων ενημερώνοντας τους για τα προϊόντα που εγκυμονούν κινδύνους διευκολύνει την απόσυρση ή την ανάκληση των τροφίμων που εγκυμονούν κινδύνους επιτρέπει σε μια επιχείρηση να εξακριβώσει ποιοι είναι οι άμεσοι πελάτες των προϊόντων της, ποιοι είναι οι προμηθευτές της, ποιοι πελάτες προμηθεύτηκαν ποιά προϊόντα

16 Μπορεί η πείνα του πλανήτη να καλυφθεί μέσω των επιτευγμάτων της επιστήμης (ΓΤΟ & Κλωνοποιημένα ζώα);

17 Ο σκοπός ύπαρξης των ΓΤΟ Η δημιουργία νέων φυτών με τα εξής πιθανά χαρακτηριστικά: απρόσβλητα από ασθένειες & βλαβερούς οργανισμούς ανάπτυξη σε δύσκολες συνθήκες (ξηρασίας, αλμυρού εδάφους) περιορισμένες ανάγκες (σε νερό, εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα) μεγαλύτερη παραγωγή (σοδειά) μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε θρεπτικά συστατικά καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα & ευκολότερη επεξεργασία καλύτερη γεύση, αφή & ποιότητα μείωση χρόνου ωρίμανσης & παραγωγής Η δημιουργία ζώων με τα εξής πιθανά χαρακτηριστικά: μεγαλύτερη παραγωγικότητα (πχ σε κρέας, γάλα, αυγά) ανθεκτικότερα σε ασθένειες, βελτίωση στην υγεία τους καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα

18 Ο σκοπός ύπαρξης των ΓΤΟ για τον άνθρωπο Περισσότερα και καλύτερα τρόφιμα και φάρμακα Έγκαιρη μοριακή διάγνωση ασθενειών, πρόγνωση ασθενειών πιθανή θεραπεία (γονιδιακή) καρκίνου, θανατηφόρων ασθενειών (Αltsheimer) Αντιμετώπιση ασθενειών που προέρχονται από ελλείψεις ουσιών (πχ αβιταμίνωση) Αγορά από τον καταναλωτή φτηνότερων προιόντων Η αύξηση της παραγωγής και η θρέψη των φτωχών του τρίτου κόσμού

19 Μπορούν τα ΓΤΠ να λύσουν το ζήτημα της πείνας στις χώρες του Τρίτου κόσμου; 800 εκ. άνθρωποι υποσιτίζονται, ενώ τεράστιες ποσότητες τροφών καταστρέφονται με σκοπό την αύξηση των τιμών τους Τα παραγόμενα τρόφιμα είναι κατά 50% περισσότερα από τις διατροφικές ανάγκες του πλανήτη Αδυναμία πρόσβασης στα τρόφιμα οι μη έχοντες χρήματα Η παραγόμενη τροφή καταναλώνεται εκεί που έχει τη μέγιστη αξία, όχι εκεί που υπάρχει ανάγκη Η προώθηση καλλιέργειων ΓΤΠ, δε λύνει το πρόβλημα της πείνας στον πλανήτη, γιατί αυξάνει το δημόσιο χρέος των φτωχών χωρών προς τις πολυεθνικές ΓΤΠ, εξαφανίζει τοπικές ποικιλίες & προιόντα, μειώσει την παραγωγή συμβατικές καλλιεργειών. Η παραγωγή ΓΤΠ θα πρέπει να γίνεται από τις κυβερνήσεις των φτωχών κρατών

20 Η χρήση κλωνοποιημένων ζώων στη διατροφή μας Είναι η κλωνοποίηση ζώων διαδικασία που οδηγεί σε καλύτερη και ποιοτικότερη παραγωγή, σώζοντας ζώα από ασθένειες και ταλαιπωρία, ή εξαφάνιση αλλά και τις υπανάπτυκτες χώρες από τον υποσιτισμό ή μήπως γενετικά ισοπεδώνει τα διαφορετικά είδη ζώων, δημιουργεί ζώα με προβλήματα υγείας άπειλώντας την υγεία όσων τα καταναλώνουν; Υπάρχουν χώρες που ανθίστανται στην κατανάλωση προιόντων από κλωνοποιημένα ζώα;

21 Η χρήση κλωνοποιημένων ζώων στη διατροφή των ΗΠΑ Η Αμερική είναι η πιο δεκτική χώρα στο θέμα της κλωνοποίησης ζώων Η αρμόδια Υπηρεσία Τροφίμων/Φαρμάκων (FDΑ) αποφάσισε ότι το κρέας και το γάλα που προέρχονται από κλωνοποιημένα βοοειδή, χοίρους και αίγες, (όχι πρόβατα) καθώς και από τους απογόνους αυτών των ζώων που δεν έχουν όμως προκύψει από διαδικασία κλωνοποίησης, είναι ασφαλή, δεν συνδέονται με περιβαλλοντικούς ή άλλους κινδύνους και έτσι μπορούν να πωλούνται και να καταναλώνονται εντός της χώρας. Η πλειονότητα των αμερικανών (63%) αποφεύγει τη κατανάλωση κλωνοποιημένων ζώων

22 Η χρήση κλωνοποιημένων ζώων στη διατροφή της Ευρώπης Η αρμόδια Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (ΕFSΑ) όπως και ο ΕΦΕΤ κατέληξαν στη μη διαφοροποίηση μεταξύ γάλακτος και κρέατος που προέρχονται από τα συμβατικά ζώα (βοοειδή –χοίροι) και εκείνων που προέρχονται από τους κλώνους και τους απογόνους τους. Όμως η ΕFSΑ πρότεινε 5ετή απαγόρευση της κλωνοποίησης ζώων για παραγωγή τροφίμων, αλλά επέτρεψε την εισαγωγή τροφίμων που προέρχονται από απογόνους κλώνων Η ΕFSΑ πρότεινε τη δημιουργία συστήματος ιχνηλασιμότητας σχετικά με την εισαγωγή εντός της ΕΕ γενετικού υλικού και κλωνοποιημένων εμβρύων ζώων για να φτιάξουν οι εκτροφείς μια βάση δεδομένων με τα ζώα που θα γεννηθούν από αυτά τα αναπαραγωγικά υλικά

23 Ευρωβαρόμετρο για τη χρήση κλωνοποιημένων ζώων στη διατροφή της Ευρώπης Ευρωπαική έρευνα (2008) αποκαλύπτει: 8 /10 κατοίκους της ΕΕ τάσσονται κατά της κλωνοποίησης ζώων για την παραγωγή τροφίμων δηλώνοντας την άρνηση τους για αγορά τροφίμων που προέρχονται από κλωνοποιημένα ζώα Το 81% θεωρεί άγνωστες τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της κλωνοποίησης ζώων για τη φύση Το 84% θεωρεί άγνωστες τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της εισαγωγής κλωνοποιημένων ζώων στη διατροφή και την υγεία Το 86% θεωρεί ως μόνο κερδισμένο από τη κλωνοποίηση ζώων τη βιομηχανία τροφίμων

24 Μπορεί κλωνοποιημένο κρέας να διοχετευθεί στην αγορά κράτους της ΕΕ, χωρίς την έγκριση της; Η νομοθεσία της ΕΕ επιτρέπει τα τρόφιμα που προέρχονται από απογόνους κλώνων να μπορούν να εισέλθουν στην τροφική αλυσίδα κρατών της ΕΕ χωρίς προέγκριση Είναι αδύνατη η επιβολή απαγόρευσης στην εισαγωγή προϊόντων κρέατος από απογόνους κλωνοποιημένων ζώων καθώς είναι επιστημονικά αδύνατος ο διαχωρισμός τους από τα προϊόντα που προέρχονται από φυσιολογικά αναπαραχθέντα ζώα Δεν υπάρχει ένα σαφές πλαίσιο εντός της ΕΕ ούτε και αυστηρό σύστημα καταγραφής των κλωνοποιημένων προϊόντων που εισέρχονται στην Ευρώπη

25 Η νομοθεσία για τη κατανάλωση τροφίμων από κλώνους διεθνώς Η Ελβετία επιτρέπει την κατανάλωση τροφίμων από κλώνους Η Δανία είναι το μόνο κράτος-μέλος που έχει επιβάλει εθνική απαγόρευση για τη χρήση κλωνοποιημένων ζώων για εμπορικούς σκοπούς Η Ελλάδα δεν έχει ειδική νομοθεσία πάνω στο ζήτημα αλλά ισχύει η κοινοτική νομοθεσία Η Κίνα, η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Ιαπωνία δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα κλωνοποιημένα τρόφιμα Ο Καναδάς δεν επιτρέπει τη πώληση γάλακτος /κρέατος από κλωνοποιημένα ζώα και από τους απογόνους τους

26 Τα βιοκαύσιμα και ο ρόλος τους στη διατροφή Προέρχονται από οργανικά προϊόντα και θεωρούνται ανανεώσιμα καύσιμα. Έχουν χαμηλότερες εκπομπές CO2 στο συνολικό κύκλο ζωής τους σε σχέση με τα συμβατικά ορυκτά καύσιμα, στοιχείο που εξαρτάται άμεσα από την προέλευση τους, τη χρήση τους, το τρόπο παραγωγής & διανομής τους Κατά την καύση τους τα καύσιμα αυτά εκπέμπουν περίπου ίσες ποσότητες CO2 με τα αντίστοιχα πετρελαϊκής προέλευσης. Η εξάπλωση των βιοκαυσίμων μετέτρεψε παραδοσιακές καλλιέργειες σε καλλιέργειες ενεργειακών φυτών για την παραγωγή βιοκαυσίμων.

27 Οι ζημίες της παραγωγής βιοκαυσίμων από φυτά Απαιτείται τόση πολλή ενέργεια για την παραγωγή καυσίμων από φυτά (πχ αραβόσιτο) που η χρήση βενζίνης στα αυτοκίνητά είναι πιο “οικολογική” Οι φτωχοί αγρότες οδηγούνται σε φτωχοσυνοικίες πόλεων καθώς μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις τους παίρνουν τη γη για να βγάλουν κέρδος από το «χρυσωρυχείο» των βιοκαυσίμων. Για τη δημιουργία 50 λίτρων με βιοαιθανόλη, πρέπει να καούν 232 κιλά καλαμποκιού. Με αυτή την ποσότητα, ένα παιδί στη Ζάμπια ή το Μεξικό ζει για ένα χρόνο Η τιμή του σιταριού και του καλαμποκιού στην παγκόσμια αγορά διπλασιάστηκε σε λίγους μήνες

28 Τα οφέλη της χρήσης πρώτων υλών για τη παραγωγή βιοκαυσίμων Συμβάλλει στις μεταφορές στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα & θείου Στη Βραζιλία η παραγωγή βιοαιθανόλης από ζαχαρότευτλα μείωσε την εκπομπή του αερίου του θερμοκηπίου κατά 90% & έγινε πηγή εισοδήματος για αγρότες που υιοθέτησαν ενεργειακές καλλιέργειες Αναπτύσσει δραστικά τη γεωργική οικονομία, ανοίγοντας νέους ορίζοντες σε οικονομολόγους, μηχανικούς γεωπόνους, χημικούς Μειώνει την εξάρτηση της χώρας από το πετρέλαιο και ενισχύει την ενεργειακή της ασφάλεια & τη γεωπολιτική της ισχύ Δημιουργεί σε τοπικό επίπεδο νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες, με την κατασκευή μονάδων παραγωγής, βιοδιυλιστηρίων

29 Χρηστή χρήση βιοκαυσίμων Χρήση βιοκαυσίμων τα οποία διατηρούν τα πλεονεκτήματα τους, χωρίς να απαιτείται να υποκατασταθούν οι καλλιέργειες από τις οποίες παράγονται τρόφιμα. Τα βιοκαύσιμα δεύτερης γενιάς, η παραγωγή των οποίων γίνεται από παραπροϊόντα της γεωργικής παραγωγής όπως άχυρο, ξύλο, υπολείμματα γεωργικών καλλιεργειών, υπολείμματα δασοπονίας, παραπροϊόντα γεωργικών και δασικών βιομηχανιών και απόβλητα Είναι η απάντηση στην καταστροφή των πρώτων υλών της φύσης για τη παραγωγή καυσίμων

30 Οικονομική κρίση και διατροφή Η υιοθέτηση μη υγιεινών συνηθειών (διατροφή χαμηλής ποιότητας, η κατανάλωση καπνού/αλκοόλ) εξαιτίας της αύξηση της ανεργίας, η απώλεια εισοδήματος Η αλλαγή της διατροφικής συμπεριφοράς πλήττει κυρίως άτομα που ανήκουν σε χαμηλές κοινωνικο-οικονομικές τάξεις Το αυξημένο κόστος της διατροφής συνδέεται με τις διατροφικές επιλογές Μελέτη της Ιατρικής Σχολής Αθηνών (Α’ Καρδιολογική Κλινική), έδειξε ότι άτομα ανώτερης και ανώτατης μόρφωσης κατανάλωναν περισσότερα φρούτα και λαχανικά και λιγότερο λιπαρά.

31 Οικονομική κρίση και διατροφή Η κακή διατροφή των πολιτών μιας χώρας, καταστρέφει την οικονομία της, εξαιτίας της αύξησης των φαρμακευτικών δαπανών & των ιατρικών πράξεων. Σε διεθνές επίπεδο η οικονομική κρίση με επίκεντρο τη πετρελαική, δημιούργησε πολύ σοβαρή κρίση επισιτισμού των τροφίμων σε χώρες της Αφρικής, Ασίας, Λ. Αμερικής που έχουν ως μοναδική διατροφική βάση τους το ψωμί & το ρύζι Σε απόγνωση Αίγυπτος, Τυνησία, Σουδάν Ορατός ο κίνδυνος της γενικευμένης επισιτιστικής κρίσης σε όλο τον πλανήτη & εξεγέρσεων

32 Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε όλοι τις αλυσιδωτές συνέπειες της συστηματικής κακοποίησης του περιβάλλοντος Να αποδεχθούμε περιορισμούς στο τρόπο χρήσης των φυσικών πόρων, ιδιαίτερα των μη ανανεώσιμων Να υιοθετήσουμε συμπεριφορές που θα εξασφαλίζουν την μακρόχρονη επιβίωση μας ως είδος στο πλανήτη Επίλογος