ΑΥΤΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑ-ΑΣΥΛΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ.

Παρουσίαση με θέμα: "ΑΥΤΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑ-ΑΣΥΛΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΑΥΤΟΕΠΙΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΑ-ΑΣΥΛΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ

2 Ο εαυτός ως πεδίο ηθικής μέριμνας στη μετα-ασυλική ψυχιατρική Ο ψυχιατρικός θεσμός έχει υποστεί ριζικούς μετασχηματισμούς από τα μέσα του 20 ου αιώνα, σε όλο τον δυτικό κόσμο, και στην Ελλάδα. Οι αλλαγές αυτές έχουν τροποποιήσει το πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσονται οι βασικές παραστάσεις που αφορούν στην ψυχική ασθένεια και στις θεραπευτικές παρεμβάσεις που αποσκοπούν στην αντιμετώπισή της, στη διαχείρισή της. Εφεξής, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του δημόσιου τομέα της ψυχιατρικής, η θεραπεία συχνά βασίζεται σε μια στρατηγική εκπαίδευσης του πάσχοντα στη διαχείριση του εαυτού.

3 Σε αυτό το πλαίσιο η θεραπεία έχει μετατραπεί σε ένα αποτελεσματικό κοινωνικό μηχανισμό υποκειμενοποίησης, δηλαδή σε ένα μηχανισμό που εκπαιδεύει το άτομο να αναστοχαστεί και να σχεδιάσει τη ζωή του. Η θεραπευτική παρέμβαση έχει μετασχηματιστεί σε κοινωνική διαδικασία μορφοποίησης της ατομικότητας, στο βαθμό που τα υπό θεραπεία άτομα καθοδηγούνται έτσι ώστε να αναπτύξουν μια πιο ενεργητική σχέση με τον εαυτό τους, υιοθετώντας συγκεκριμένες πρακτικές του εαυτού.

4 Η μετα-ασυλική ψυχιατρική επικεντρώνεται περισσότερο στην επιτήρηση γενικότερα του εαυτού παρά στην επιτήρηση ειδικότερα του σώματος. Η σχέση του ατόμου με το σώμα του εξακολουθεί να αποτελεί πρωτεύον διακύβευμα, πεδίο προβληματοποίησης, συνήθως, όμως, υποστασιοποιείται σε ηθική μέριμνα του εαυτού. Το αποτέλεσμα της ψυχιατρικής εμπειρίας είναι η παραγωγή μιας πρακτικής γνώσης διαχείρισης του εαυτού.

5 Στο νέο πλαίσιο άσκησης του κλινικού έργου, η ελεγκτική αρμοδιότητα της ψυχιατρικής και ο προσδιορισμός του εαυτού διαπλέκονται. Η θεραπευτική πρακτική συνδέεται πολυδιάστατα με μια πρακτική γνώση διαχείρισης της ψυχοκοινωνικής οδύνης. Καθοριστικό ρόλο στη σφυρηλάτηση αυτής της καθημερινής γνώσης, η οποία καταλήγει σε πρακτική του εαυτού, διαδραματίζει το επονομαζόμενο «σύμπλεγμα ψ» (psy complex), του οποίου οι βασικές παραδοχές έχουν διαχυθεί στη δημόσια σφαίρα.

6 Ο θεραπευτικός λόγος εμπεριέχει ένα στέρεο ηθικό κώδικα, από τον οποίο προκύπτει μια συγκεκριμένη αντίληψη για την «καλή ζωή». Για το λόγο αυτό ο θεραπευτικός λόγος είναι ρητά ή άρρητα κανονιστικός, καθώς προϋποθέτει συγκεκριμένους κοινωνικούς μηχανισμούς αναπαραγωγής και διάδοσής του, όπως είναι η άσκηση της κοινωνικής εργασίας, η ατομική συμβουλευτική κλπ.

7 Οι νέες θεραπευτικές παραδοχές, οι οποίες κυριαρχούν στις υπηρεσίες κοινοτικού τύπου, επηρεάζουν καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα στα οποία προτείνεται μια ψυχιατρική διάγνωση αναζητούν ερμηνευτικά σχήματα προκειμένου να κατανοήσουν αυτό που τους έχει συμβεί, να μιλήσουν για την ασθένειά τους και να διαχειριστούν την καθημερινότητά τους. Στο λόγο αυτών των ατόμων επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας στη συνέχεια.

8 Αλληλογραφώντας Το κείμενο βασίζεται στην ανάλυση της αλληλογραφίας δύο ατόμων με ψυχιατρικές εμπειρίες, του «Αλέξη» και του «Βαγγέλη». Η ηλικία τους είναι κοινή, γύρω στα σαράντα. Οι ψυχιατρικές διαγνώσεις της ίδιας σοβαρότητας και κατηγορίας («συναισθηματικές διαταραχές»). Η εν λόγω αλληλογραφία αποτελεί συνέχεια της γνωριμίας τους κατά τη διάρκεια αλλεπάλληλων νοσηλειών σε ψυχιατρικό νοσοκομείο της ελληνικής περιφέρειας, το οποίο δεν βρίσκεται πλέον σε λειτουργία. Αφορά 94 επιστολές, οι οποίες γράφονται την περίοδο 2002 έως 2006. Η αλληλογραφία τους τερματίστηκε λόγω αιφνίδιου θανάτου του Αλέξη, από παθολογικά αίτια.

9 Θα σταθούμε σε τέσσερα σημεία τα οποία σχετίζονται με τα ερωτήματα : (α) την κοινωνικότητα που έχει αναπτυχθεί ανάμεσα στα άτομα που πριν διαβιούσαν στο ψυχιατρείο και τώρα ζουν στην κοινότητα, με την υποστήριξη των ψυχιατρικών υπηρεσιών, (β) τη μέριμνα για διατήρηση της «ισορροπίας», (γ) την προβληματοποίηση της χρήσης των ψυχοφαρμάκων, (δ) την αντιμετώπιση των «υποτροπών» και των κρίσεων, και (ε) τη διαχείριση του πάσχοντος εαυτού.

10 Μία «κοινότητα» μέσα στην κοινότητα «Η αλήθεια είναι ότι έχω κάποιες παρέες κυρίως με παιδιά που έχουν σχέση με το χώρο. Αλλά είναι βραδιές που η μοναξιά μου τσακίζει κόκαλα».

11 Οι σχέσεις αυτές αναπτύσσονται σε συνευρέσεις οι οποίες κινούνται εντός του ευρύτερου πεδίου της κοινοτικής ψυχιατρικής. Αυτοί οι δεσμοί είναι βασισμένοι και στο παρόν, στην αλληλοϋποστήριξη η οποία πηγάζει από την πρακτική γνώση των ρίσκων που συνεπάγεται η ζωή με την ασθένεια στο ανοικτό περιβάλλον Α.: «ξέρεις υπολογίζω πολύ στην εμπειρία σου με τις συμβουλές σου»).

12 Δεν πρόκειται δηλαδή για μια κοινότητα- απομεινάρι μιας άλλης εποχής, αλλά για ένα ενεργές δίκτυο προσανατολισμένο στην αναγκαιότητα της επιβίωσης.

13 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Α.: «Αγαπητέ φίλε Βαγγέλη γεια σου. Είμαι καλά και το ίδιο εύχομαι και για σένα. Η αλήθεια είναι ότι το φεστιβάλ ήταν πολύ όμορφο, γόνιμο και δημιουργικό. Εγώ ήμουνα στη δημοσιογραφική ομάδα, δουλέψαμε και βγήκε το εφημεριδάκι που σου στέλνω». Β.: «[…] Είσαι τυχερός που είσαι κοντά και συμμετέχεις σε τέτοιες εκδηλώσεις»).

14 «από τα κάτω» Α.: «σου λέω προκαταβολικώς ότι αυτό το σωματείο θα είναι καθαρά από μας, με πολλές δραστηριότητες και με καμιά παρέμβαση από αλλού». Β.: «Καλό ταξίδι στην Αθήνα και καλή επάνοδο κι ενημέρωσέ με σχετικά με κείνο το Σύλλογο και πως μπορώ κι εγώ να εγγραφώ». Α.: «Βλέπω ότι εμείς τα παιδιά που έχουμε περάσει καταστάσεις ψυχικής δυσκολίας (θα’ λεγα) έχουμε λόγο, ανησυχίες, τάση για να παλέψουμε την ίδια τη ζωή, πιο οργανωμένα, πιο συντροφικά».

15 «συνοδοιπόροι» Α.: «Ο Χρήστος με παίρνει καθημερινά τηλέφωνο και τα λέμε. Φαίνεται από τον τρόπο που μου μιλάει ότι είναι καλά. Και αυτό είναι καλό». Β.: «Τον εμψυχώνω τηλεφωνικά και του υποσχέθηκα να πηγαίνω όποτε μπορώ να του κάνω παρέα, αλλά όχι να του δουλεύω, ν’ αγοράζω τσιγάρα από αυτόν και ό,τι άλλο θέλω (σαν φίλος χρειάζεται στήριγμα και είναι νομίζω χρέος στη φιλία μας) όπως και να του δείξω ταχύρυθμα σε Internet café πώς να συνδέεται και να σερφάρει στο δίκτυο»).

16 Η υγεία ως ισορροπία Η κατάσταση της υγείας αξιολογείται σχεδόν σε κάθε επιστολή. Διαρκή βιογραφική αστάθεια, εύθραυστη συναισθηματική κατάσταση, όπου η υγεία κατανοείται ως αξία.

17 Η χρήση επιστημονικών όρων αποφεύγεται συστηματικά. Ούτε μία φορά δεν χρησιμοποιούνται λέξεις που παραπέμπουν σε διάγνωση, όπως «σχιζοφρένεια», «μανιοκατάθλιψη», «διπολική διαταραχή» κλπ. Προτιμούνται γενικοί χαρακτηρισμοί και συνηθισμένες καθημερινές λέξεις. Η λέξη με την οποία προσδιορίζεται η κατάσταση της υγείας, είναι η «ισορροπία».

18 Η υγεία είναι καλή όταν χαρακτηρίζεται από ισορροπία. A.: «Τα νέα μου είναι καλά, έχω ισορροπήσει με την υγεία μου». Μέτρο της ισορροπίας φαίνεται να είναι η ικανότητα διεξαγωγής δραστηριοτήτων. Οι δραστηριότητες, το διάβασμα, η συγγραφή ποιημάτων, οι φιλικές συναναστροφές, η ικανότητα επικοινωνίας ερμηνεύονται ως ενδείξεις καλής υγείας, ως δείκτες ισορροπίας.

19 Ένας βιογραφικός σχεδιασμός συνεχώς υπό διακύβευση Α.: «[…] η υγεία τείνει και πάει καθημερινά στο καλύτερο, δεν μπορώ να το πω με απόλυτη σιγουριά, όμως διαπιστώνω ότι μπορώ και κοιμάμαι πιο ποιοτικά (χωρίς εφιάλτες) και πιο σταθερά»). Αξίες και μέσα συγχέονται στην προσπάθεια επίτευξης της ισορροπίας. Η ίδια η αλληλογραφία θεωρείται ταυτόχρονα ένδειξη υγείας και την ίδια στιγμή μέσο επίτευξής της.

20 Δείκτης ισορροπίας θεωρείται η ικανότητα διεξαγωγής δραστηριοτήτων Α.: «Τα νέα μου εμένα είναι καλά. Τα πάω καλά με την υγεία μου […]. Γράφω που και που, διαβάζω […], ακούω μουσική πολύ, βγαίνω στη πόλη, πηγαίνω σινεμά και στις εκδηλώσεις του Δήμου». Μάλιστα, η οργάνωση της ζωής έξω από το άσυλο αποκτά ηθική υπόσταση, καθώς νοείται ως αξιομνημόνευτο επίτευγμα.

21 Η διαχείριση της καθημερινότητας ως επίτευγμα Α.: «Βαγγέλη το τελευταίο διάστημα βρίσκω τον εαυτό μου αρκετά καλύτερα και στην υγεία μου, και επίσης μπορώ να διαβάζω πιο εύκολα, πολλά κείμενα, άρθρα, ποιήματα. […] Και η υγεία όπως σου γράφω πάει καλά. Κοιμάμαι πιο εύκολα και πιο πολλές ώρες και αυτό με ανακουφίζει και μου δίνει μια αίσθηση σιγουριάς, ότι πατάω γερά στα πόδια μου». Β.: «Μπράβο σου που διαβάζεις πολύ αυτό το διάστημα. Σίγουρα θα έχεις πολλά να ωφεληθείς».

22 Τα φάρμακα ως εργαλεία αυτοελέγχου Η χρήση των ψυχοφαρμάκων στη μετα-ασυλική εποχή της δημόσιας ψυχιατρικής εμπλέκει το ίδιο το άτομο σε μία πολύπλοκη και αμφίσημη διαδικασία προσδιορισμού του εαυτού. Στην περίπτωσή μας οι ψυχοδραστικές ουσίες συνιστούν παράγωγο της παρέμβασης του ψυχιατρικού θεσμού στη βιογραφία των ασθενών. Πρόκειται για θεραπευτικά μέσα τα οποία συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη μιας έξης συνεχούς φροντίδας του «πάσχοντος εαυτού».

23 Στην αλληλογραφία αποτυπώνεται μια πρακτική γνώση χρήσης των ψυχοδραστικών ουσιών, όπου σώμα, ψυχικός κόσμος και κοινωνικότητα αναπαριστώνται ως επιμέρους διαστάσεις ενός υπαρξιακού continuum.

24 Τα ψυχοφάρμακα θεματοποιούνται ως τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία για την διατήρηση της εύθραυστης ισορροπίας. Γι’ αυτό και υπάρχει συνεχή παρότρυνση εκατέρωθεν να συνεχιστεί η φαρμακευτική αγωγή παρά τις παρενέργειες A.: «Φίλε Βαγγέλη, η υγεία μου πάει καλά, παίρνω βέβαια αρκετά χάπια, αλλά δεν με πειράζει αρκεί να είμαι καλά.» B.: «Χάρηκα που είσαι καλά στην υγεία σου. Μου λες πως πίνεις πολλά χάπια. Αυτά τα χάπια όμως σε κρατούν σε φόρμα».

25 Β.: «Η γιατρός […] μου αυξάνει συνεχώς τα φάρμακα ή μου τα αλλάζει απότομα με άλλα, μες στις ζέστες, ξέρω πως αυτό δεν είναι σωστό αλλά λέω γιατρός είναι ξέρει καλύτερα ας κάνω υπακοή αφού δεν είμαι καλά»). Η σημασία που τους αποδίδεται μαρτυρά την ένδεια εναλλακτικών στην ελληνική ψυχιατρική.

26 Για παράδειγμα, η ψυχοθεραπεία στην περίπτωσή μας νοείται ως μια συμπληρωματική θεραπευτική δραστηριότητα, αντίστοιχη της γυμναστικής και της κηπουρικής. Α.: «Τώρα παρακολουθώ διάφορες ομάδες στο Νοσοκομείο Ημέρας [όπως] art therapy, ζωγραφική, κηπουρική, γυμναστική και ατομική ψυχοθεραπεία».

27 Σύμφωνα με τους αλληλογραφούντες, το σημαντικότερο μέσο που τους παρέχει ο ψυχιατρικός θεσμός είναι τα φάρμακα. Γι’ αυτό και ο γιατρός παραμένει κεντρική φιγούρα και της μετά-ασυλικής ψυχιατρικής. Δεν θεωρείται όμως ως αυθεντία, αλλά ως μεσάζων, μεταξύ του ατόμου που πάσχει και των παρόχων της φαρμακοθεραπείας.

28 Τα φάρμακα φαντάζουν ως «αναγκαίο κακό». Για το λόγο αυτό η ομαλότητα συνάδει με την παραδοχή ότι «όσο πιο λίγα φάρμακα τόσο το καλύτερο». Η πρακτική γνώση περί της αποτελεσματικότητας και περί των παρενεργειών των ψυχοφαρμάκων, αποτέλεσμα της μακροχρόνιας χρήσης τους και της εκλαϊκευμένης επιστημονικής γνώσης στην οποία έχουν πλέον πρόσβαση οι ασθενείς, οδηγεί στην εγκαθίδρυση μιας έξης συνεχούς αυτοπαρατήρησης.

29 Εκδημοκρατισμός; Β.: «Με το γιατρό επικοινωνούμε με email και τον ενημερώνω για οτιδήποτε»). Β.: «[…] ζορίστηκα πάρα πολύ από διάφορες καταστάσεις (ψυχολογικές) και με τα δόντια κράτησα το γιατρό, να μη μου αυξήσει τα φάρμακα, με την υπόσχεση πως θα το ξεπεράσω, που όντως το ξεπέρασα»).

30 Η διαχείριση των κρίσεων Οι ψυχοσυναισθηματικές κρίσεις τίθενται ως πρόβλημα προς διαχείριση. Για την αντιμετώπισή τους ενεργοποιείται η εμπειρία, η πρακτική γνώση που απορρέει από τη ζωή με τα συμπτώματα και τη μακροχρόνια χρήση των ψυχοφαρμάκων. Οι δυσκολίες κοινοποιούνται στον συνομιλητή με φράσεις του τύπου «ξέρεις», «καταλαβαίνεις» κ.ά. Του ίδιου τύπου είναι οι απαντήσεις: «σε νιώθω απόλυτα όταν μου εξομολογείσαι τις φοβίες σου», «ξέρω πολύ καλά τι περνάς, τι λες», «ξέρεις από παρόμοιες καταστάσεις και καταλαβαίνεις» κλπ.

31 ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΦΕΥΓΟΥΝ Στην εμπειρία βασίζεται η θεώρηση των κρίσεων ως πρόσκαιρων συμβάντων: έρχονται και παρέρχονται. Σε αυτή την αντίληψη περί προσωρινότητας βασίζεται η αποδοχή της αυξομείωσης των δόσεων ως αναγκαίας συνθήκης της υπέρβασης της κρίσης.

32 «Παραμονές Χριστουγέννων ένιωθα χάλια, μου βρωμούσε ο καφές, έβλεπα το φαγητό και μου ’ρχόταν να βάλω τα κλάματα, κόντευα να αρρωστήσω. Αναγκάστηκα κι εξετάστηκα στο […] νοσοκομείο που εφημέρευε στα Έκτακτα Ιατρεία. Ο γιατρός σύστησε να μη μου δώσει φάρμακα αλλά να περάσω την ένεσή μου εκείνη την ημέρα. Δηλαδή 22 Δεκεμβρίου. Την επομένη ενημέρωσα τηλεφωνικά τον Σ. [Σ.τ.Ε.: θεράπων ιατρός] που μου είπε η ένεση κανονικά πάλι σε 2 μήνες. […]

33 Το πρόβλημα όμως δεν υποχώρησε όπως περίμενα αλλά αντιθέτως εντάθηκε. Έτσι 10 Ιανουαρίου εξετάστηκα από ψυχίατρο […], πληρωτικά, έδωσα 30 ευρώ. Για την υγεία μου δεν λογαριάζω τα έξοδα όμως μου έδωσε ένα καινούργιο φάρμακο και μου είπε αρχές του Φλεβάρη να περάσω μια ένεση ακόμα που θα είναι η τελευταία. Έτσι και έκανα. Το άγχος υποχώρησε ως δια μαγείας, ο ύπνος μου αποκαταστάθηκε όμως έτυχε αυτό το διάστημα να κάνω γενικές εξετάσεις αίματος και βρέθηκαν όλα ανεβασμένα. Φταίει ότι έχω πάρει και πολλά κιλά τελευταία αλλά αυτό που με ανησύχησε ήταν το ζάχαρο που είχα 1.16. Προδιάθεση. Αλλά ανησύχησα γιατί το καινούργιο χαπάκι είχε τέτοιες παρενέργειες, επιδείνωση σακχαρώδους διαβήτη. Συνέχισα όμως να το παίρνω και είχα κόψει εντελώς τα γλυκά, σκέτους τους καφέδες και πρόσεχα τη διατροφή μου. Σήμερα όμως μου μέτρησε η μάνα μου το ζάχαρο με το μηχανάκι της και ήταν 1.20. Στο όριο. Η μάνα μου, μου είπε να εξεταστώ πληρωτικά σε μικροβιολογικό εργαστήριο για τον διαβήτη γιατί το μηχανάκι πάντα δείχνει πιο λίγο απ’ αυτό που έχουμε. Εγώ ήξερα πως αίτιο για τέτοιο αποτέλεσμα ήταν αποκλειστικά το χάπι κι αποφάσισα να το σταματήσω από σήμερα κιόλας. Πριν δυο μέρες πέρασα την ένεσή μου που πιστεύω με καλύπτει αλλά θέλω να δω τα αποτελέσματα του μικροβιολογικού εργαστηρίου για ζάχαρο, και μαζί με τις εξετάσεις μου να κλείσω ραντεβού στο γιατρό μου για να μου τροποποιήσει τη φαρμακευτική αγωγή».

34 Η αναγνώριση της αναγκαιότητας για έλεγχο της καθημερινότητας και ορθολογικό σχεδιασμό του βίου οδηγεί τους αλληλογραφούντες στην αποδοχή της παρέμβασης των ειδικών στη διαχείριση της καθημερινότητας Αυτές οι επιλογές είναι το αποτέλεσμα μιας πρακτικής γνώσης της ζωής με την αρρώστια και της παρέμβασης των ειδικών. Συχνά η σημασία της ψυχιατρικής εμπειρίας στη διαχείριση της καθημερινότητας είναι αποτέλεσμα των προτροπών των ειδικών.

35 Β.: «[…] πλακώσανε οι ζέστες, αρχίσανε οι έξοδοι με φίλους, πολλά πράγματα μαζί που μοιάζανε σαν να έχανα τον έλεγχο. Το συζήτησα με το γιατρό μου και μου πρόσθεσε 1 χαπάκι το βράδυ, όλα καλά σαν από θαύμα που λένε». Α.: «Η υγεία μου είναι σε πολύ καλό στάδιο και όσο περνά ο καιρός σταθεροποιείται και ισορροπώ. Σίγουρα είναι πολύ καλό η προσοχή που δίνουμε στην υγεία και καταφέρνουμε να είμαστε μες στην πραγματικότητα της ζωής». Α.: «χθες πήγα στην ψυχολόγο μου για συνάντηση. Μου έδωσε να καταλάβω ότι τώρα πλέον έχω την εμπειρία να αντιμετωπίζω πιο ψύχραιμα τη ζωή».

36 Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η νομιμοποίηση της ψυχιατρικής οπτικής καταλήγει σε μια ενδελεχή αυτό-επιτήρηση, σε μια διαρκή μέριμνα διαγωγής ενός υγιεινού βίου, σύμφωνου με τους κανόνες που θεωρούνται ως οι πλέον ενδεδειγμένοι, όπως η εγκράτεια, η έγνοια για διαρκή απασχόληση, η σκόπιμη ανάπτυξη της κοινωνικότητας κ.ά. Α.: «Προσπαθώ όσο μπορώ να ξεκουράζομαι στο κορμί και το πνεύμα. Τα καταφέρνω ανάλογα με τη ροή της μέρας».

37 Επιτήρηση του πάσχοντος σώματος Το αποτέλεσμα είναι οι συχνές προτροπές για αποδοχή της «αναγκαίας» αυτής εκ του μακρόθεν επιτήρησης. Β.: «Κι εσύ καλά θα κάνεις να πηγαίνεις πιο συχνά στη γιατρό σου η οποία είναι υπεύθυνη για τη φαρμακευτική σου αγωγή γιατί βρε αδερφέ έχουμε πρόβλημα υγείας και η υγεία είναι πάνω απ’ όλα». Β.: «Που θα πάει; Οι μέρες του ραντεβού με το γιατρό μου πλησιάζουν και θα με ρυθμίσει εκείνος».

38 Αυτό το εγχείρημα παίρνει συχνά τη μορφή μιας προσπάθειας να ελεγχθεί το σώμα, το οποίο κατανοείται ως πάσχον. Η παθογένεια δεν ανάγεται σε μια υποτιθέμενη νόσο, αλλά στη ζωή με την αρρώστια και τις παρενέργειες των φαρμάκων. Είναι η ολότητα της ζωής η οποία κατανοείται ως οιονεί παθολογική. Η επιτήρηση του σώματος, της σεξουαλικότητας, των φυσικών δραστηριοτήτων, της ψυχαγωγίας, αποτελεί στοιχείο μιας ευρύτερης στρατηγικής διαχείρισης της «πάσχουσας ύπαρξης».

39 Έτσι, η σεξουαλική συμπεριφορά περιορίζεται σε ορισμένους κοινωνικούς χώρους. Συχνά ο προσανατολισμός για τη σύναψη ερωτικών σχέσεων δεν ξεπερνά τα στενά όρια της κοινότητας των «ομοιοπαθών». Πρόκειται για πρακτική οιονεί ομογαμίας. Από την άλλη, ο σεξουαλικός αποκλεισμός αποκτά μια στενά διαχειριστική διάσταση, όταν αποκλείεται η προοπτική του γάμου ή έστω μιας μονιμότερης σχέσης, με την επίκληση της ύπαρξης της αρρώστιας.

40 Β.: «Εγώ το έχω ξεκαθαρίσει στη μάνα μου, πως δεν παντρεύομαι πια σ’ αυτήν την ηλικία. Έχω πάψει προ πολλού να βλέπω κάθε νέα κοπέλα που μου γνωρίζουν σαν μέλλουσα νύφη, πηγαίνω με γυναίκες που πληρώνονται για σεξ, ή δημιουργώ με νέες, ερωτικούς δεσμούς που σε κάποια στιγμή δεν αντέχουν άλλο. Φυσικά κι εγώ υποφέρω αν κάποια σχέση δεν πάει καλά, επειδή έφταιξα εγώ, λόγω της υγείας μου και του προβλήματός μου, αλλά έχω περάσει και στιγμές αλησμόνητες που θα με συνοδεύουν σ’ όλη μου τη ζωή».

41 Ο ακρωτηριασμός των επιλογών δεν αφορά όμως μόνο τις μείζονες διαστάσεις της ζωής, όπως είναι ο γάμος και η επαγγελματική ενασχόληση, αλλά επεκτείνεται και σε ήσσονος σημασίας διαστάσεις της καθημερινότητας.

42 Έτσι, ο Αλέξης επισημαίνει ότι έχει περιορίσει την κολύμβηση, ακολουθώντας τις προτροπές των ειδικών, σύμφωνα με τις οποίες η φαρμακευτική αγωγή είναι δυνατόν να περιορίσει τις φυσικές ικανότητες και έτσι το μπάνιο να καταστεί μια επικίνδυνη ενασχόληση.

43 Α.:«Χθες Κυριακή ήμουνα στη παραλία και κάναμε δουλειές στον κήπο […]. Η θάλασσα ήτανε πρόκληση, όμως δε βούτηξα. Ξέρεις στα παιδικά μου χρόνια και μετέπειτα στην εφηβεία η ζωή μου ήταν η θάλασσα. Το κολύμπι και τα κοχύλια και αχινούς που μάζευα. Όταν αρρώστησα αρχινούσαν οι συστάσεις για το πόσο επικίνδυνο είναι το κολύμπι αφού έπαιρνα φάρμακα και η έκθεση στον ήλιο. Ε, από τότε κολυμπάω συγκρατημένα».

44 Ο Βαγγέλης από την άλλη, σημειώνει σε μια επιστολή του ότι δεν οδηγεί εξαιτίας και της παρενέργειας των ψυχοφαρμάκων («Εγώ δεν οδηγώ γιατί δεν έχουμε καλά αντανακλαστικά με τα φάρμακα»).

45 Γενικότερα, όμως, το πάσχον σώμα νοείται ως στοιχείο μιας ευρύτερης παθολογίας του εαυτού. Το σωματικό εδώ διαπλέκεται με το ψυχικό και το κοινωνικό, και δεν θεματοποιείται ως μια απολύτως διακριτή διάσταση της καθημερινής ζωής.

46 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αύξηση του βάρους, η οποία ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα αφενός της χρήσης των ψυχοφαρμάκων και αφετέρου ως του τρόπου ζωής που επιβάλλει η ασθένεια.

47 Α.: «Η αλήθεια είναι ότι έχω παχύνει αρκετά και καπνίζω αρκετά. Και στην ουσία δεν το αντιμετωπίζω άμεσα. Το συζήτησα με γιατρό και μου είπε να περπατώ όσο μπορώ». Β.: «Κι εγώ έχω παχύνει αρκετά και καπνίζω αρκετά, δεν είσαι μόνος […]. Αυτό που μου λες κάνω κι εγώ, περπατώ για άσκηση και για να χάσω βάρος αλλά όχι κάθε μέρα κι όχι όλες τις μέρες το ίδιο. Ο λόγος είναι που λαχανιάζω όταν ανεβαίνω ανηφόρα ή που πονούν τα πόδια μου και πρήζονται απ’ το περπάτημα. Με μέτρο. Αυτό πιστεύω έχουμε ανάγκη και οι δυο μας. Το μέτρο. Να βρούμε τη χρυσή τομή και στο φαγητό και στο κάπνισμα και να ασκούμαστε στο περπάτημα στα όρια του φυσιολογικού».

48 Η διακυβέρνηση του πάσχοντος εαυτού Από την ανάλυση της αλληλογραφίας συμπεραίνουμε ότι η διαχείριση του πάσχοντος εαυτού προϋποθέτει τη χρήση μιας τεχνολογίας, η ικανότητα χρήσης της οποίας κατακτάται σταδιακά. Σαφείς οδηγίες δίνονται από τον ψυχιατρικό θεσμό, στο πλαίσιο μιας συστηματικής εκπαίδευσης. Είναι όμως αποτέλεσμα και της ευρύτατης ιδεολογικής νομιμοποίησης ενός αξιακού κώδικα βασισμένου στην ιδέα της αυτονομίας. Η αυτοεπιτήρηση του σώματος αποτελεί επιμέρους διάσταση της ευρύτερης μέριμνας για τον εαυτό.

49 Η επεξεργασία του εαυτού τίθεται ως ηθικό καθήκον, πραγματοποιείται όμως βάσει μιας ατομικής ηθικής του εαυτού, η οποία ενεργοποιεί τους εξής τρεις βασικούς κοινωνικούς μηχανισμούς: (α) Αυτοπαρατήρηση: Το πάσχον άτομο εκπαιδεύεται στην αναγνώριση των πρόδρομων συμπτωμάτων μιας υποτροπής, στην ακριβή περιγραφή της ψυχοσυναισθηματικής κατάστασης, στην ερμηνεία των πηγαίων παθών. (β) Επιλεκτική χρήση των διαθέσιμων μέσων θεραπείας. Τα ψυχοφάρμακα, η συμβουλευτική, οι κάθε είδους ψυχοθεραπείες, θεωρούνται από το άτομο ως μέσα υποβοήθησης της ανεξάρτητης ζωής. Όμως αναγνωρίζεται ότι η υπερβολική χρήση τους υποσκάπτει τις δυνατότητες ανεξαρτησίας. (γ) Αυτοεπιτήρηση: Συστηματικά αποφεύγονται συμπεριφορές που θεωρείται ότι ενισχύουν τον κίνδυνο της υποτροπής, όπως δραστηριότητες που διεγείρουν «υπερβολικά» τις αισθήσεις, ή συμπεριφορές που καθίστανται επικίνδυνες εξαιτίας της χρήσης φαρμάκων, όπως το κολύμπι στη θάλασσα και η οδήγηση αυτοκινήτου. Όμως, η αυτοεπιτήρηση έχει και θετικό- παραγωγικό χαρακτήρα: η φροντίδα του ύπνου, η διαρκής απασχόληση, η ανάπτυξη της κοινωνικότητας, φαντάζουν για τους αλληλογραφούντες ως μέσα διατήρησης της ισορροπίας. Η υγεία παίρνει τη μορφή προτάγματος, ως κάτι που πρέπει και μπορεί να επιτευχθεί, έστω προσωρινά, με τη μορφή της ισορροπίας. Το δέον είναι η διατήρηση ενός «μέτρου», μιας ελεγχόμενης καθημερινότητας χωρίς εξάρσεις και έκτακτα συμβάντα.

50 Η χρήση αυτής της τεχνολογίας βασίζεται σε μια συγκεκριμένη ιδέα περί εαυτού, η οποία λειτουργεί ως κοινός τόπος για τους αλληλογραφούντες: (α) ο εαυτός είναι εύπλαστος, (β) είναι πεδίο αντιπαράθεσης αντίρροπων δυνάμεων, αγώνας στον οποίο συμμετέχει και το ίδιο το υποκείμενο, και (γ) ο εαυτός είναι ενεργό σημείο του κοινωνικού.