ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ.

Παρουσίαση με θέμα: "ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας» Ο Ρόλος της Προσωπικότητας και του Κεντρικού Μηχανισμού Αυτo-Αξιολογήσεων στο Σχολικό Εκφοβισμό (Bullying). Διπλωματική Εργασία της Φωτεινής Παπαδάτου (425Μ/2007027) Ρόδος, 2010

2 Σχολικός Εκφοβισμός… είναι μια μορφή επιθετικής συμπεριφοράς. Ο Olweus (1978, 1993) προτείνει τρεις προϋποθέσεις για να εντάσσεται μια συμπεριφορά στα πλαίσια του Σχολικού Εκφοβισμού: να αφορά επιθετική ή εσκεμμένη συμπεριφορά με σκοπό την πρόκληση κάποιας βλάβης, να διέπεται από επαναληπτικότητα και διαχρονικότητα, να εντοπίζεται στα πλαίσια διαπροσωπικών σχέσεων, μέσα στις οποίες υφίσταται άνιση κατανομή δύναμης. Ο ορισμός που πρότεινε αποτελεί θεμέλιο λίθο για τις περισσότερες ερευνητικές προσπάθειες έως σήμερα.

3 Η εκφοβιστική συμπεριφορά ενός/μιας ή περισσότερων μαθητών/τριών προς ένα συμμαθητή ή μια συμμαθήτρια τους, μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, άμεσες και έμμεσες. Εκδηλώνεται με μορφές λεκτικής, σωματικής, κοινωνικής και σεξουαλικής επιθετικότητας προς ανήλικους, που δεν μπορούν, πιθανόν λόγω κάποιας σωματικής ή ψυχικής μειονεξίας, χαμηλής αυτοπεποίθησης, έλλειψης υποστηρικτικού κοινωνικού δικτύου, κ.α., να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Ο Σχολικός Εκφοβισμός επιφέρει σφοδρές συνέπειες στην εξέλιξη του ατόμου, μεταξύ άλλων σε επίπεδο αυτοαντίληψης, συναισθήματος, διαπροσωπικών σχέσεων, ακαδημαϊκής επίδοσης, ψυχοσωματικών προβλημάτων, έως και την πρόκληση ψυχοπαθολογικών διαταραχών ή αυτοκτονικών τάσεων σε περιπτώσεις χρόνιου σχολικού εκφοβισμού. Μορφές και Συνέπειες του Σχολικού Εκφοβισμού…

4 Ρόλοι στο Σχολικό Εκφοβισμό… Κατά την διάρκεια ενός περιστατικού Σχολικού Εκφοβισμού, κάθε παιδί που συμμετάσχει, αναλαμβάνει κάποιο συγκεκριμένο ρόλο. Οι αρχικές έρευνες του φαινομένου, κατηγοριοποιούσαν τα παιδιά στις ευρύτερες ομάδες των εκφοβιστών (θυτών) και των θυμάτων. Ο Pellegrini, (1998) αναφέρει στοιχεία για μια ομάδα παιδιών που πολλές φορές εντάσσεται είτε στους θύτες, είτε στα θύματα εκ παραδρομής, καθώς διαθέτει διακριτά στοιχεία που θα πρέπει να την διαφοροποιούν από αυτές τις ομάδες. Πρόκειται για τα επιθετικά-θύματα ή τους εκφοβιστές-θύματα. Μεγάλος όγκος ερευνών έχει αρχίσει να διαπραγματεύεται περαιτέρω τον ρόλο των υπολοίπων παρισταμένων που παρακολουθούν, ενισχύουν, συμμετέχουν ή αποτρέπουν με την συμπεριφορά τους ένα περιστατικό Σχολικού Εκφοβισμού, τους λεγόμενους bystanders. Αυτοί αναλαμβάνουν ρόλους: α) ενισχυτή των εκφοβιστών β) βοηθού των εκφοβιστών γ) υπερασπιστή των θυμάτων και δ) αμέτοχου παρατηρητή (Salmivalli, et al., 1996).

5 Σημαντικοί παράγοντες στην εκδήλωση του Σχολικού Εκφοβισμού αποτελούν…  Το φύλο: το φύλο φαίνεται να επηρεάζει την συχνότητα, την μορφή, την κατεύθυνση και τις συνέπειες του εκφοβισμού. Οι περισσότερες έρευνες υποδεικνύουν τα αγόρια ως τους κύριους πρωταγωνιστές, τόσο σε ρόλο θύτη όσο και σε ρόλο θύματος. Σημαντική έμφυλη επιρροή ασκείται στην μορφή του εκφοβισμού που επιλέγουν τα παιδιά, με τα αγόρια να καταφεύγουν στην χρήση άμεσων μορφών σωματικής και λεκτικής επιθετικότητας, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν περισσότερο τον κοινωνικό εκφοβισμό και τον εκφοβισμό μέσω του χειρισμού σχέσεων (έμμεσες μορφές εκφοβισμού).  Η ηλικία και η τάξη φοίτησης: Αρκετές έρευνες εντοπίζουν μια μείωση των αναφορών Σχολικού Εκφοβισμού με την αύξηση της ηλικίας. Η κορύφωση του φαινομένου φαίνεται να εντοπίζεται μεταξύ 11-13 χρόνων. Η ερμηνεία αυτού του φαινομένου διχάζει τους ερευνητές καθώς κάποιοι υποστηρίζουν ότι η μείωση αυτή αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, ενώ άλλοι θεωρούν ότι τα παιδιά απλά καταφεύγουν σε άλλες μορφές εκφοβισμού όπως ο λεκτικός ή ο κοινωνικός, που είναι πιο δύσκολος στην διερεύνηση του και έτσι προκύπτει μια πλασματική μείωση των περιστατικών.

6 Ο ρόλος της Προσωπικότητας στο Σχολικό Εκφοβισμό …  έχει διερευνηθεί μέσω του θεωρητικού πλαισίου των τριών παραγόντων του Eysenck και του Μοντέλου των Πέντε Παραγόντων ή μέσω της μελέτης μεμονωμένων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των παιδιών όπως η αυτοεκτίμηση, ο Μακιαβελισμός, η αυτοαποτελεσματικότητα, κ.α.  δεν έχει απασχολήσει πολλές έρευνες, αλλά παρόλ’ αυτά έχει βρεθεί ότι οι παράγοντες της Προσήνειας και του Νευρωτισμού διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στον Σχολικό Εκφοβισμό, όσο και στην γενικότερη εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών.

7 Στοιχεία της προσωπικότητας των εκφοβιστών και των θυμάτων …  Τα χαμηλά επίπεδα Προσήνειας φαίνεται να διαχωρίζουν τους εκφοβιστές από άλλες ομάδες παιδιών, πιθανόν λόγω κάποιας σύνδεσης αυτής της διάστασης με μηχανισμούς αυτορρύθμισης της συμπεριφοράς. Επίσης, η χαμηλή Ευσυνειδησία, ο υψηλός Νευρωτισμός ή/και ο υψηλός Ψυχωτισμός χαρακτηρίζουν αυτή την ομάδα. Οι έρευνες για την αυτοεκτίμηση των θυτών δεν δίνουν ένα συνεπές συμπέρασμα, ενώ για τον Μακιαβελισμό καταλήγουν ότι αποτελεί χαρακτηριστικό αυτών των παιδιών.  Στην ομάδα των θυμάτων του Σχολικού Εκφοβισμού έχουν βρεθεί χαμηλά επίπεδα στις διαστάσεις της Εξωστρέφειας και της Ευσυνειδησίας. Σταθερό εύρημα αποτελεί και η χαμηλή αυτοεκτίμηση, αν και δεν μπορεί με βεβαιότητα να υποστηριχθεί η κατεύθυνση αυτής της αιτιακής σχέσης.  Για τις υπόλοιπες ομάδες παιδιών που συμμετάσχουν στον Σχολικό Εκφοβισμό (bystanders) υπάρχει ελλιπής βιβλιογραφία για τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους.

8 Το Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων … έχει απασχολήσει μεγάλο όγκο ερευνών και τείνει να αποτελέσει μια κοινή βάση ταξινόμησης των χαρακτηριστικών της Προσωπικότητας. Η πλειονότητα αυτών των ερευνών έχει προσφέρει συγκλίνουσα και αποκλίνουσα εγκυρότητα στο Μοντέλο, ενώ έχει αποδειχθεί η ύπαρξη πέντε παραγόντων σε πολλά ψυχολογικά ερευνητικά πεδία. αποτελείται από τις διαστάσεις του Νευρωτισμού, της Προσήνειας, της Εξωστρέφειας/ Ορμητικότητας, της Συνέπειας/ Ευσυνειδησίας και της Δεκτικότητας στην Εμπειρία/ Διανόησης/ Κουλτούρα. Οι διαστάσεις αυτές αλλάζουν ελαφρώς εννοιολογικά και ονομαστικά αναλόγως την προσέγγιση που ασπάζεται ο εκάστοτε ερευνητής (λεξιλογική ή την προσέγγιση που πρότειναν οι Costa και McCrae).

9 Το Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων στην επιθετικότητα… Δεδομένα από το ερευνητικό πεδίο συνηγορούν στην πεποίθηση ότι η προσωπικότητα, και ειδικότερα το Μ.τΠ.Π. επηρεάζει την επιθετικότητα. Οι περισσότερες έρευνες τείνουν να αναδεικνύουν την συνεισφορά των διαστάσεων της Προσήνειας και του Νευρωτισμού. Έχει αποδειχθεί πως άτομα με υψηλά επίπεδα Προσήνειας, τείνουν να επιλύουν πιο εποικοδομητικά τα προβλήματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Τέτοια άτομα αποφεύγουν τις συγκρούσεις και τις επιθετικές συμπεριφορές ως μέσο επίλυσης διαφορών. Αντίθετα, άτομα με χαμηλή Προσήνεια, διέπονται από πιο αρνητικά αισθήματα, εχθρικότητα και τάση για επιθετικότητα. Κατ’ επέκταση, το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού ως μια μορφή επιθετικότητας, θα πρέπει να επηρεάζεται από την προσωπικότητα τόσο των θυτών, όσο και των θυμάτων.

10 Το Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων στην παιδική & εφηβική ηλικία… Η εξακρίβωση της ύπαρξης των πέντε διαστάσεων στην παιδική και εφηβική ηλικία, έχει αποτέλεσε ένα μόνο σκέλος των ερευνών, αφού παράλληλα έχει διαπιστωθεί η σημαντική επιρροή αυτών των διαστάσεων σε διάφορες πτυχές των γνωστικών, ψυχολογικών και κοινωνικών λειτουργιών των παιδιών και των εφήβων. Κάποιες έρευνες καταδεικνύουν ότι οι πέντε παράγοντες δεν είναι τόσο εμφανώς διακριτοί μεταξύ τους και παρουσιάζουν μικρότερη συνοχή, όσο μικρότερη είναι η ηλικία του παιδιού. Πιθανότατα, ωριμάζοντας, αυτή η συγκεχυμένη εικόνα σχηματοποιείται σε πιο ξεκάθαρες διαστάσεις. Τα δεδομένα, πάντως, μέχρι στιγμής καταδεικνύουν αισιόδοξες προοπτικές για την χρήση του Μοντέλου ως ένα πλαίσιο ταξινόμησης των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των παιδιών και των εφήβων, από ηλικίες ακόμη και προσχολικές.

11 Ο Κεντρικός Μηχανισμός Αυτο-Αξιολογήσεων…  αντανακλά τις θεμελιώδεις, ασυνείδητες εκτιμήσεις, στις οποίες καταλήγει το άτομο, τόσο για τον εαυτό του/της και τον κόσμο που τον/την περιβάλλει, όσο και για την θέση του/της μέσα σε αυτόν (Judge, Locke & Durham 1997, όπως αναφέρονται στους Judge, Locke, Durham, & Kluger, 1998).  παρουσιάζει σημαντική αλληλοεπικάλυψη με την έννοια της θετικής αυτοαντίληψης.  Ο θετικός πόλος του Κ.Μ.Α. προσδίδει στο άτομο θετική εκτίμηση για τον εαυτό του/της, πεποίθηση στις ικανότητες του/της και μια θεώρηση κυριαρχίας στον έλεγχο των γεγονότων της ζωής του/της  Αποτελείται από τέσσερις διαστάσεις: την αυτοεκτίμηση, την αυτο-αποτελεσματικότητα, την έδρα ελέγχου και τον νευρωτισμό.

12 Οι σχέσεις μεταξύ των διαστάσεων του Κεντρικού Μηχανισμού Αυτο-Αξιολογήσεων… οι τέσσερις βασικές διαστάσεις του Κ.Μ.Α., εντοπίζονται ως παράγοντες μελέτης σε πάνω από 50.000 έρευνες. οι σχέσεις μεταξύ των τεσσάρων στοιχείων του Κ.Μ.Α. αποδεικνύεται αφενός σε θεωρητικό και αφετέρου σε ερευνητικό επίπεδο. Αρκετοί ερευνητές έχουν αποδείξει την εμπειρική συσχέτιση των τεσσάρων δεικτών του Κ.Μ.Α. και την ύπαρξη ενός κοινού, υποκείμενου πυρήνα (Dorman, et al., 2006. Erez & Judge, 2001. Judge, 2009. Judge & Bono, 2001b. Judge, Erez, et al., 2002. Judge, Locke, et al., 1998. Piccolo, et al., 2005.).

13 Ο Κεντρικός Μηχανισμός Αυτο-Αξιολογήσεων και η σύνδεση του με τον Σχολικό Εκφοβισμό…  οι έρευνες για τον Κ.Μ.Α. εστιάζουν κατά κόρον στις σχέσεις του με εργασιακούς παράγοντες. Πρόσφατες ερευνητικές προσπάθειες επιχειρούν την διερεύνηση του σε ψυχολογικά πεδία εκτός της Οργανωτικής Ψυχολογίας.  οι τέσσερις διαστάσεις του αφορούν τα πιο ευρέως μελετημένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας σε όλα τα πεδία της ψυχολογικής έρευνας, ακόμα και στο φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού.  αφού οι περιστασιακές εκτιμήσεις επηρεάζονται από τον Κ.Μ.Α., είναι πιθανόν οι αποφάσεις και οι στάσεις των παιδιών απέναντι στον σχολικό εκφοβισμό να διαμορφώνονται από την θετική ή αρνητική διακύμανση, αυτών των θεμελιωδών αυτό-αξιολογήσεων.

14 Ερευνητικές Υποθέσεις Ερευνητικές Υποθέσεις 1 η Υπάρχουν διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών ως προς το φαινόμενου του Σχολικού Εκφοβισμού 2 η Η τάξη φοίτησης επηρεάζει το φαινόμενο Σχολικού Εκφοβισμού 3 η Ο τόπος κατοικίας επηρεάζει το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού 4 η Ο τόπος κατοικίας και το φύλο επηρεάζουν το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού. 5 η Η τάξη φοίτησης και το φύλο επιδρούν στο φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού. 6η: Η προσωπικότητα (Μ.τΠ.Π.) προβλέπει διαστάσεις του Σχολικού Εκφοβισμού 7η: Ο Κ.Μ.Α. προβλέπει επιπρόσθετη διακύμανση από αυτή που προβλέπει το Μ.τΠ.Π. στο φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού

15 Μέθοδος  239 μαθητές/τριες  της ΣΤ’ Δημοτικού & Α’ Γυμνασίου  στην Αθήνα & το Ηράκλειο Κρήτης  χορήγηση ερωτηματολογίων- διάρκεια 1 διδακτικής ώρας. Ερωτηματολόγια Ερωτηματολόγιο των Πέντε Παραγόντων για Παιδιά (Big Five Questionnaire – Children Version- BFQ-C) (Barbaranelli, Caprara, Rabasca & Pastorelli, 2003). Η Κλίμακα του Κεντρικού Μηχανισμού Αυτο-αξιολογήσεων για Παιδιά (The Core Self-Evaluations Scale for Children). Ερωτηματολόγιο Θυματοποίησης (Peer Experiences Questionnaire-PEQ) (Vernberg, Jacobs, & Hershberger, 1999. Μετάφραση και προσαρμογή: Η. Κουρκούτας και Α. Γιοβαζολιάς). Δημογραφικά Στοιχεία

16 Μέθοδος  49,4% αγόρια και 50,6% κορίτσια  Μέσος όρος της ηλικίας 12 χρόνων (Τ.Α.= 0,7)  51% φοιτούν στην ΣΤ’ Δημοτικού και κατοικούν στο Ηράκλειο Κρήτης  49% μαθητές/τριες της Α’ Γυμνασίου, με τόπο διαμονής την Αθήνα. Cronbach’s a Συνολική Επίδοση K.M.A. 0,799 Προσήνεια 0,719 Ευσυνειδησία 0,709 Εξωστρέφεια 0,720 Νευρωτισμός 0,706 Δεκτικότητα στην Εμπειρία 0,717 Θύμα Εκφοβισμού 0,781 Θύτης Εκφοβισμού 0,782 Στάσεις των παιδιών για την επιθετικότητα. 0,783

17 Συμπεράσματα  Χαμηλή συχνότητα Σχολικού Εκφοβισμού Συμπεράσματα  Χαμηλή συχνότητα Σχολικού Εκφοβισμού Από την έρευνα προκύπτει ότι ο Σχολικός Εκφοβισμός στα σχολεία που ερευνήθηκαν παρουσιάζει χαμηλές συχνότητες, παρά το γεγονός ότι το δείγμα μας αποτελούν παιδιά ηλικίας, κατά μέσο όρο 12 χρόνων (με τυπική απόκλιση 0,7 χρόνια), που κατά τους Smith και συν., (1999) εμπίπτουν στην ηλικιακή περίοδο κορύφωσης των παρενοχλήσεων (η οποία εντοπίζεται μεταξύ 11 και 13 χρόνων). Συγκεκριμένα, από τις αναφορές των παιδιών για την συχνότητα των συμπεριφορών εκφοβισμού προκύπτει ότι κυμαίνονται, από καθόλου έως 1-2 φορές τους τελευταίους τρεις μήνες πριν την χορήγηση των ερωτηματολογίων. Αν και δεν μπορούμε να εξάγουμε ξεκάθαρα συμπεράσματα από αυτές τις κλίμακες και μόνο, καθώς δεν εξυπηρετούσαν την εξακρίβωση των ποσοστών του Σχολικού Εκφοβισμού στην ελληνική εκπαίδευση.

18 Συμπεράσματα Προσωπικότητα Η προσωπικότητα, αν και σε μικρό βαθμό, μπορεί να προβλέψει την εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού ή την θυματοποίηση. Τόσο το Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων, όσο και ο Κεντρικός Μηχανισμός Αυτο-Αξιολογήσεων λειτουργούν προβλεπτικά για τον Σχολικό Εκφοβισμό. Μάλιστα, ο Κεντρικός Μηχανισμός Αυτο- Αξιολογήσεων προβλέπει επιπρόσθετη διακύμανση από το Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων. Στην ομάδα των θυμάτων βρέθηκε ότι τα χαμηλά επίπεδα Κ.Μ.Α., η υψηλή Προσήνεια και η χαμηλή Εξωστρέφεια αποτελούν χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους που συμβάλλουν στην θυματοποίηση. Οι εκφοβιστές διακρίνονταν για την υψηλή Προσήνεια, την χαμηλή Ευσυνειδησία και τον χαμηλό Κ.Μ.Α.

19 Συμπεράσματα Φύλο Το φύλο ασκεί σημαντική επιρροή στο φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού. Προβλέπει την εκδήλωση συμπεριφορών εκφοβισμού και την θυματοποίηση, αν και διαθέτει σημαντικότερη προβλεπτική ικανότητα για τους εκφοβιστές. Τα αγόρια είναι το φύλο που φαίνεται να επικρατεί εξίσου στις ομάδες των εκφοβιστών και των θυμάτων, επιβεβαιώνοντας πληθώρα ερευνών που καταγράφουν παρόμοια αποτελέσματα.

20 Συμπεράσματα Ηλικία/Τάξη φοίτησης Η ηλικία επηρεάζει τον Σχολικό Εκφοβισμό, μόνο όμως από την πλευρά της θυματοποίησης. Τα παιδιά της ΣΤ’ Δημοτικού αναφέρουν ελαφρώς περισσότερα περιστατικά θυματοποίησης από τα παιδιά της Α’ Γυμνασίου. Τόπος κατοικίας Ο τόπος κατοικίας βρέθηκε να επηρεάζει μόνο την ομάδα των θυμάτων. Οι μαθητές/τριες που διαμένουν στο Ηράκλειο Κρήτης αναφέρουν περισσότερα περιστατικά θυματοποίησης από τα παιδιά-κάτοικοι της Αθήνας.

21 Βιβλιογραφία Dorman, C., Fay, D., Zapf, D., & Frese, M. (2006). A state-trait analysis of job satisfaction: on the effect of core self-evaluations. Applied Psychology: An International Review, 55(1), 27-51. Erez, A., & Judge, T. A. (2001). Relationship of core self-evaluations to goal setting, motivation and performance. Journal of Applied Psychology, 86(6), 1270-1279. Judge, T. A. (2009). Core self-evaluations and work success. Current Directions in Psychological Science, 18(1), 58-62. Judge, T. A., & Bono, J. E. (2001a). A rose by any other name. Are self- esteem, neuroticism & locus of control indicators of a common construct? In B. W. Roberts & R. T. Hogan (Eds), Applied personality psychology: the intersection of personality and I/O psychology (p. 93-118). Washington, DC: American Psychological Association. Judge, T. A., Erez, A., & Bono, J. E. (1998). The power of being positive: the relation between positive self-concept and job performance. Human Performance, 11(2/3), 167-187. Judge, T. A., Locke, E. A., Durham, C., & Kluger, A. N. (1998). Dispositional effects on job and life satisfaction: the role of core evaluations. Journal of Applied Psychology, 83(1), 17-34. Judge, T. A., Piccolo, R. F., & Kosalka, T. (2009). The bright and dark sides of leader traits: a review and theoretical extension of the leader trait paradigm. The Leadership Quarterly, 20, 855-875. Olweus, D. (1978). Aggression in schools: Bullies and whipping boys. Washington, DC: Hemisphere. Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Cambridge: Blackwell. Pellegrini, A. D. (1998). Bullies and victims in a school: A review and call for research. Journal of Developmental Psychology, 19(2), 165-176. Salmivalli, C., Lagerspetz, K., Björkqvist, K., Österman, & Kaukiainen, A. (1996). Bullying as a group process: participant roles and their relations to social status within the group. Aggressive Behavior, 22, 1-15.

22 Παράρτημα Παράρτημα Οι εικόνες στις διαφάνειες αποτελούν φωτογραφίες από εκθέματα στα πλαίσια της εικαστικής έκθεσης της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. για τον σχολικό εκφοβισμό «Μίλα, μη φοβάσαι». «Δίχως Λόγια» Νίκος Χριστοφοράκης (Μικτή τέχνη) 2010 “Do not forget to” Ελένη Καραγιάννη (Μικτή τέχνη) 2010 Χωρίς τίτλο Βίκυ Γεωργιοπούλου Ακρυλικά 2010 Χωρίς τίτλο Κάτια Βαρβάκη (Μικτή τέχνη) 2010