Σχεδιασμός Παρέμβασης- Δραστηριότητας 6/4/2016 Πλαίσιο & μάθηση.

Παρουσίαση με θέμα: "Σχεδιασμός Παρέμβασης- Δραστηριότητας 6/4/2016 Πλαίσιο & μάθηση."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Σχεδιασμός Παρέμβασης- Δραστηριότητας 6/4/2016 Πλαίσιο & μάθηση

2 H έννοια του σχεδιασμού μιας δραστηριότητας Τι σημαίνει «σχεδιασμός»; Οργάνωση του περιβάλλοντος μάθησης ώστε τα παιδιά να κατευθυνθούν προς κάποιες επιδιώξεις Σκέψη σχετικά με μία ή περισσότερες πιθανές πορείες (μέθοδος- περιεχόμενο- μέσα) για την επεξεργασία στην τάξη αυτών των επιδιώξεων.

3 Τι θα θέλατε να ξέρετε πριν σχεδιάσετε μια δραστηριότητα/παρέμβαση… ?

4 Ποια από αυτά θεωρείτε ότι ξέρετε ήδη για την τάξη σας????

5 Ο ρόλος του σχεδιασμού… *Σχέση σχεδιασμού και επιδιώξεων. Ο σχεδιασμός «δεσμεύει»; *Οι αναδυόμενες δραστηριότητες και ο σχεδιασμός. *Σχεδιασμός και ανάδυση νέων δραστηριοτήτων… (παραδείγματα)

6 ; * Από πού προκύπτουν οι μαθησιακές επιδιώξεις που συνδέονται με τον σχεδιασμό? Είναι πάντα ίδιες και τοποθετημένες με τον ίδιο τρόπο εξελικτικά μέσα στο χρόνο? (π.χ. «τον Νοέμβριο κάνουμε συνήθως τα επαγγέλματα») Αφορούν την απόκτηση γνώσεων ή την οικοδόμηση τρόπων- εργαλείων μάθησης & δεξιοτήτων ή και τα δύο; (τι μας ενδιαφέρει περισσότερο σήμερα? Γιατί?)

7 Φωτοτυπία

8 Πίσω από κάθε σχεδιασμό βρίσκεται μια αντίληψη ή περισσότερες αντιλήψεις για τη μάθηση… καθώς και κάποιες συγκεκριμένες επιδιώξεις Ποιες είναι οι σύγχρονες αντιλήψεις για τη μάθηση? - Ανακαλυπτική με πειραματισμούς, διατύπωση υποθέσεων κλπ. -Συνεργατική (πρόβλεψη για δουλειά σε ομάδες, ανάπτυξη αλληλεπιδράσεων) -Μάθηση με τη βοήθεια αξιοποίησης βιωμάτων, πρότερης εμπειρίας, διαίσθησης -Μάθηση ως επίλυση προβλήματος ……….Και όχι η Μάθηση ως αναπαραγωγική-μηχανιστική διαδικασία

9 Δοκιμή 2 υλικού.docx Δοκιμή 2 υλικού.docx

10 Κατά το σχεδιασμό ο εκπαιδευτικός σκέφτεται το ΤΙ, το ΓΙΑΤΙ και το ΠΩΣ Τι θα επιλέξω? (περιεχόμενο δραστηριότητας & επιδιώξεις) Γιατί? ( τεκμηρίωση του τι με βάση το πλαίσιο της τάξης) Πώς? (μέσα, στρατηγικές κλπ που θα ενεργοποιήσω)

11 Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στο πλαίσιο αυτής της λογικής για τον σχεδιασμό δραστηριοτήτων ΓΕΝΙΚΑ ◊ Διαμόρφωση ελκυστικού μαθησιακού περιβάλλοντος - ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Π.χ. τρόπος οργάνωσης της βιβλιοθήκης, προσβασιμότητα, βιβλία ελκυστικά για τα παιδιά, χώρος στον οποίο μπορούν να διαβάσουν ◊ Προώθηση αυτονομίας- ενθάρρυνση για διατύπωση υποθέσεων Χρόνος ελεύθερης ανάγνωσης- ενασχόλησης με βιβλία. Δανειστική βιβλιοθήκη- επιλογή βιβλίων Τρόπος επεξεργασίας βιβλίων. Π.χ. με βάση το εξώφυλλο υποθέσεις για το περιεχόμενό του

12 ◊ Διαμόρφωση ασφαλούς πλαισίου λεκτικής και μη λεκτικής επικοινωνίας (τι νομίζεις; Πως το ξέρεις; Είσαι σίγουρος; Ποιος νομίζεις ότι έχει δίκιο;) Συζήτηση κατά την επεξεργασία ενός βιβλίου - Ανοιχτές ερωτήσεις

13 Σχολιάστε τις παρακάτω επιδιώξεις: Οι επιδιώξεις που έχουμε θέσει γι’ αυτήν την παρέμβαση είναι αρκετές και δεν ξέρουμε αν μπορούν να επιτευχθούν όλες. Η πιο βασική είναι να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με τον γραμματισμό και τον γραπτό λόγο, όπως επίσης με τα κειμενικά είδη του παραμυθιού και της λίστας που επιθυμούμε την κατανόησή τους και την δημιουργία τους. Ακόμη, επιδιώκουμε μέσα από αυτή την παρέμβαση, τα παιδιά να αναπτύξουν δομημένη σκέψη, και δομημένο προφορικό λόγο· επίσης, μερικά που είναι πιο εξοικειωμένα με τον γραπτό λόγο, θέλουμε να τους δώσουμε ευκαιρίες να εφαρμόσουν και ίσως και να αναπτύξουν τις κεκτημένες ικανότητές τους σ’ αυτόν τον τομέα (Βασίλης, Αποστόλης, Κων/νος), ενώ στα υπόλοιπα θέλουμε να τους βοηθήσουμε να δημιουργήσουν, τις αρχικές συνθήκες, για να έρθουν σε επαφή με τον γραμματισμό (ρόλος γραφέα δικός μας). Θα μας χαροποιούσε ιδιαίτερα, αν καταφέρναμε μέσα από την παρέμβασή μας, να έχουν μια πρώτη γνωριμία με τα βασικά μέρη του βιβλίου (εξώφυλλο, οπισθόφυλλο, κυρίως μέρος) και νιώσουν επίσης την μαγεία του παραμυθιού και την απόλαυση της ανάγνωσης. Τελειώνοντας, επιδίωξη μας θα είναι να αναπτύξουμε την κριτική των παιδιών, ώστε να μπορούν να αντιληφτούν διαφορετικές οπτικές ενός πράγματος, να κατανοήσουν το πώς νιώθουν οι ήρωες ανάλογα με την κάθε περίσταση

14 Ρόλος του εκπαιδευτικού σε σχέση με τον σχεδιασμό δραστηριοτήτων Να μπορεί να διακρίνει τι ενδιαφέρει τα παιδιά, τι τους προκαλεί την περιέργεια, τι τα κινητοποιεί, επομένως να «ακούει» τα παιδιά (παραδείγματα: οι εποχές – οι διαφημίσεις ) Να επιλέγει δραστηριότητες που να έχουν νόημα για τα παιδιά και να τα οδηγούν ένα βήμα πιο πέρα από όσα έχουν ήδη κατακτήσει (παραδείγματα: χρώματα- λεζάντες σε φωτογραφίες που απεικονίζουν δραστηριότητες της τάξης) Να σχεδιάζει και να οργανώνει ανοιχτές δραστηριότητες δίνοντας την ευκαιρία στα παιδιά να συμβάλουν στην τελική τους διαμόρφωση Να «αξιολογεί» κάθε δραστηριότητα που αναπτύσσεται εκτιμώντας αν το νόημά της ήταν σαφές για τα παιδιά, αν τα ενθάρρυνε να σκεφτούν, αν επέτρεψε αλληλεπιδράσεις, αν συνέβαλε σε σχέση με τις επιδιώξεις που είχε θέσει.

15 Κατά το σχεδιασμό ο εκπαιδευτικός κάνει προβλέψεις για το: Πώς θα κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των παιδιών; Πώς θα πετύχει την ενεργή συμμετοχή τους στη δραστηριότητα; Πως θα συμβάλει στην κατανόηση; Πώς θα εξηγήσει; Πώς θα δομήσει τη δραστηριότητα ώστε να έχει νόημα για τα παιδιά; Πώς θα τα κάνει να συνεργαστούν (αν το απαιτεί η δραστηριότητα) ή να δουλέψουν ατομικά; Ποια στρατηγική διδασκαλίας θα είναι πιο αποτελεσματική;

16 Επεξεργασία βιβλίου/βιβλίων στο πλαίσιο της ανάπτυξης του γραμματισμού

17 Ανάγνωση/Επεξεργασία Βιβλίου: Εντάσσεται στο πλαίσιο του γραμματισμού των παιδιών και μιας ολιστικής προσέγγισης στην οποία προφορικός και γραπτός λόγος δεν διαχωρίζονται.

18 Παρέχουμε ευκαιρίες γραμματισμού στα παιδιά: - όταν επιτρέπουμε στους μαθητές να ερμηνεύουν και να δημιουργούν ποικίλα κείμενα (συμπεριλαμβανομένων και των ποικίλων σκοπών για τους οποίους δημιουργούνται τα κείμενα) - όταν τους παρέχουμε ποικίλες διαδραστικές εμπειρίες στη γραπτή γλώσσα, - όταν οι μαθητές δέχονται την πρόκληση ποικίλων επικοινωνιακών σκοπών και λειτουργικών καταστάσεων που συνδέονται με τη γραφή, - όταν καλούνται να εργαστούν με τα κείμενα προσεγγίζοντάς τα από διαφορετικές οπτικές (του συγγραφέα, του διορθωτή, του σχολιαστή, του αξιολογητή, του ηθοποιού), - όταν θεωρούμε δεδομένο ότι η ποικιλία των εμπειριών τους εμπλουτίζει τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουν ένα κείμενο, - όταν τελικά πιστεύουμε ότι τα παιδιά σκέφτονται για τη γλώσσα και δεν σκέφτονται όλα το ίδιο πράγμα την ίδια στιγμή...

19 Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι η ανάγνωση ιστοριών συμβάλλει στην προώθηση του γραμματισμού των μικρών παιδιών: Αναπτύσσουν συμπεριφορές που συνδέονται με τον πρώιμο εγγραμματισμό (πώς κρατάμε το βιβλίο, ποια είναι η φορά της ανάγνωσης, τι διαβάζουμε, κατανόηση εξωτερικών στοιχείων του βιβλίου κλπ) Αναπτύσσουν λεξιλόγιο και βελτιώνουν και τον προφορικό λόγο (βλ. και ακαδημαϊκή γλωσσική ικανότητα – επικοινωνιακή γλωσσική ικανότητα)

20 Αναπτύσσουν ικανότητες και στρατηγικές κατανόησης κειμένων (ενεργοί αναγνώστες) και αργότερα κριτικοί αναγνώστες (μπορώ να πάω πέρα από το κείμενο, να δω πίσω από αυτό, να το επεκτείνω, να το κρίνω). Αυτό γίνεται: Α) έμμεσα (μέσω πολλαπλών αναγνωστικών εμπειριών) Β) άμεσα (βλ. ρόλος της ερώτησης).

21 Αναπτύσσουν την ικανότητα αποκωδικοποίησης του γραπτού λόγου Αναπτύσσουν δομές σκέψης που τους επιτρέπουν να γίνονται οι ίδιοι δημιουργοί κειμένων(≠ο μύθος των «ταλαντούχων» παιδιών) Νιώθουν την απόλαυση και τη μαγεία του βιβλίου….

22 Όλα αυτά εξαρτώνται όχι μόνο από τη συχνότητα επαφής των παιδιών με βιβλία αλλά και από την ποιότητα αυτής της επαφής. Τι βοηθά ώστε να «διασφαλίζεται» αυτή η ποιότητα?

23 Το ίδιο το βιβλίο και τα χαρακτηριστικά του (εικόνα, κείμενο…) Το κατά πόσο η δραστηριότητα έχει νόημα για τα παιδιά : κατάλληλη επιλογή του βιβλίου, προσαρμοσμένη σε στιγμή και σε ομάδα (βιώματα/ ενδιαφέροντα) και πλαισιωμένη δραστηριότητα (κινητοποίηση παιδιών)// => ικανότητα του εκπαιδευτικού να αναλύει τη συνθήκη ανάγνωσης Το είδος της αλληλεπίδρασης σε διαφορετικές στιγμές (πριν, κατά τη διάρκεια, μετά κλπ)- αυτενέργεια, δυνατότητα «ανοιχτής» επεξεργασίας του βιβλίου…

24 O ρόλος του πλαισίου στο σχεδιασμό Ποια παρέμβαση σε ποια τάξη? (γνωστικά και κοινωνικο-πολιτισμικά χαρακτηριστικά παιδιών)- Παραδείγματα Π.χ. ανάγνωση παραμυθιού χωρίς εικόνες σε μια τάξη με λίγους φυσικούς ομιλητές της ελληνικής γλώσσας. ανάγνωση παραμυθιού για τη γέννηση του Χριστού σε μια τάξη με διαφορετικές θρησκείες αντιγραφή μιας πρόσκλησης από όλα τα παιδιά της τάξης

25 Έχοντας εικόνα της τάξης στην οποία θα πραγματοποιήσετε την παρέμβασή σας σκεφτείτε και σημειώστε: Ποια από τα στοιχεία που έχετε παρατηρήσει θα μπορούσαν να επηρεάσουν το σχεδιασμό της πρώτης παρέμβασής σχετικά με την ανάγνωση/επεξεργασία ενός παραμυθιού.

26 Ελληνοαφρικανικός Παιδικός Σταθμός. Τμήμα Νηπίων Βλέποντας την έντονη ανάγκη που υπάρχει από τα παιδιά να έρθουνε σε επαφή με τα βιβλία σκεφτήκαμε με την επόπτρια μου ότι θα ήτανε καλό να καθιερωθεί ένα 10λεπτο καθημερινής ατομικής ανάγνωσης από τα παιδιά, ώστε να αρχίσουνε να εξοικειώνονται με το βιβλίο και αυτήν την απλή μορφή του να μάθουνε να ξεφυλλίζουνε ένα βιβλίο και να κοιτάνε τις εικόνες του. Εάν υπάρχει η δυνατότητα (λόγω χώρου και εργασίας την άλλης ομάδας στον ίδιο χώρο) θέλω αυτή η δραστηριότητα να συνοδεύεται από χαλαρωτική ορχηστρική μουσική.

27 Είχα διαλέξει 15 βιβλία, κάναμε το τραπέζι στην άκρη και καθίσαμε κάτω. Τους είπα ότι επειδή είδα ότι τους αρέσει κάθε μέρα θα καθόμαστε για λίγο και θα διαβάζει ο καθένας μόνος του κάποιο βιβλίο. Τους άρεσε η ιδέα και από την ώρα που με είχανε δει να κρατάω τα βιβλία ήδη είχανε αρχίσει να λένε «εγώ αυτό θέλω». Τα άφησα κάτω και άρχισα να τα παρατηρώ πως ήτανε. Αρχίσανε να διαλέγουνε βιβλία και σιγά σιγά τα περισσότερα άρχισαν να παίρνουνε τον χώρο τους και να «απομονώνονται» λίγο από τους υπόλοιπους για να πάνε να διαβάσουνε μόνοι τους. Έτσι έβλεπα τα παιδιά που αρχίσανε να εξιστορούνε δυνατά ο καθένας μόνος του στην γλώσσα του την ιστορία που διάβαζε. Τόσο για ιστορίες που ξέρανε όσο και για ιστορίες που δεν ξέρανε την υπόθεση. Η Ανδριάνα που ήτανε πιο κοντά μου και την άκουγα περισσότερο είδα πόσο καλά έλεγε την ιστορία και πόσο της άρεσε που έβαζε τα δικά της στοιχεία, και με πόση προσήλωση κοίταγε τις εικόνες. Το ίδιο και οι υπόλοιποι. Πολλά παιδιά είχανε διαλέξει βιβλία με σελίδες είτε τρισδιάστατες, είτε που έχουνε αλληλεπίδραση και τους άρεσε πολύ. Τα έβλεπα με τι προσοχή ασχολιόντουσαν με αυτά, μου έδωσαν την αίσθηση ότι θα μπορούσανε για ώρα να ασχολούνται. Κάποιες στιγμές είδα παιδιά να συνεργάζονται και να βοηθάνε το ένα το άλλο στην ιστορία ή στο πώς να κλείσουνε ένα βιβλίο που είχε τρισδιάστατες εικόνες και το άλλο παιδί είχε μπερδευτεί

28 Μπορέσανε να λειτουργήσουνε τέλεια μόνα τους, αυτόνομα χωρίς να χρειαστούνε την βοήθεια μου. Απόλαυσα ιδιαίτερα αυτές τις εικόνες, γιατί πρώτη φορά είδα τα παιδιά να ασχολούνται με το βιβλίο με έναν τρόπο που έδειχνε να τους ευχαριστεί πολύ (σε αντίθεση με τις απόπειρές μου για ανάγνωση μαζί τους βιβλίων) και είδα ότι τελικά δεν είναι τόσο ότι δεν μπορούνε να κάνουνε πράγματα όπως ίσως ήτανε η αρχική μου εκτίμηση, αλλά περισσότερο είτε ότι δεν έχουνε «διαβαστεί» οι ανάγκες τους αλλά και ότι δεν έχουνε ενθαρρυνθεί προς μια τέτοια κατεύθυνση. Έτσι αυτό μου δίνει μια άλλη οπτική για τις δυνατότητες που έχουνε αυτά τα παιδιά και άρα ότι ρόλος μου εκεί είναι περισσότερο να «ξεκλειδώσω» τις ικανότητες που ήδη έχουνε, να τους δώσω χώρο και να τους επιτρέψω να εκδηλωθούνε. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ελλείψεις ή ότι τα προβλήματα θα λυθούν δια μαγείας. ‘Ομως για παράδειγμα σήμερα ο Ιβάν μπόρεσε να μιλήσει και να πει πολύ περισσότερα πράγματα από ότι όλες τις άλλες μέρες. Έτσι αυτός είναι ο στόχος μου και αυτό έχω να καλλιεργώ κάθε μέρα για κάθε παιδί στο σημείο που κάθε ένα έχει περισσότερη ανάγκη.

29 Ο ρόλος του πλαισίου στην επιλογή του βιβλίου και τον σχεδιασμό της δραστηριότητας Το πλαίσιο είναι πολύπλοκο και πολυδιάστατο. Η ανάλυση αυτού του πλαισίου είναι βασική για να μπορέσει ο εκπαιδευτικός να απαντήσει στα ερωτήματα : - Ποιο βιβλίο να διαλέξω? - Πώς να το επεξεργαστώ με τα παιδιά?

30 Ποιες οι επιδιώξεις αυτής της πρώτης παρέμβασης ? Να ενδιαφερθούν τα παιδιά για το βιβλίο, να κινητοποιηθούν ώστε να θελήσουν να το ακούσουν Να συμμετέχουν στη συζήτηση/ επεξεργασία του βιβλίου Να ενθαρρυνθούν να συμμετέχουν όλα τα παιδιά Να ανα-στοχαστείτε γύρω από αυτή την παρέμβασή σας

31 Παράδειγμα για σχολιασμό…. Η τάξη μου (σε ορεινό χωριό της Ηπείρου) αποτελείται κυρίως από παιδιά που δεν έχουν ήδη από το σπίτι τους ιδιαίτερη επαφή με τα βιβλία. Οι πρακτικές γραμματισμού των γονιών τους είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ελάχιστες. Εδώ και αρκετό καιρό είχα παρατηρήσει πως η επαφή των παιδιών με τα βιβλία στο πλαίσιο δραστηριοτήτων στο Νηπιαγωγείο τα γοήτευε ιδιαίτερα. Τους άρεσε να διαλέγουν μόνα τους βιβλία, να τα ξεφυλλίζουν και να κοιτάνε τις εικόνες και το έκαναν αυτό πολύ και κατά την ώρα των ελεύθερων δραστηριοτήτων. Τους άρεσε με αφορμή τις εικόνες να λένε δικές τους ιστορίες (σε διαφορετικές συχνά από την ελληνική γλώσσες).

32 Παρατήρησα επίσης πως όταν τους διάβαζα εγώ ένα βιβλίο δεν συγκεντρώνονταν ιδιαίτερα στο περιεχόμενο και την πλοκή της ιστορίας. Ελάχιστα είναι τα παιδιά που μπορούν στο τέλος να απαντήσουν σε στοιχειώδεις ερωτήσεις κατανόησης. Με αυτά να δουλέψω; Τα περισσότερα παιδιά τόσο κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης όσο και μετά από αυτή μιλάνε συνήθως για πράγματα που τα έχουν εντυπωσιάσει σε επιμέρους εικόνες. Τα ερωτήματα που έθετα στον εαυτό μου κάθε φορά πριν να επιλέξω ένα βιβλίο ήταν τα εξής:

33 Να έχει πολλές εικόνες και λίγο κείμενο ώστε να ακολουθήσω την τάση/ επιθυμία των παιδιών; (Επέλεξα το βιβλίο του Τριβιζά Όταν είναι να φύγει το τρένο…. Αποτυχία. Γιατί; Κι όμως στην περσινή μου τάξη είχε πάει πολύ καλά η επεξεργασία του….) Τι υποθέσεις θα μπορούσαμε να κάνουμε για τη μη «επιτυχία» αυτής της δραστηριότητας;

34

35

36

37

38

39

40

41 Να έχει λίγες ή αφαιρετικές εικόνες ώστε τα παιδιά να απαγκιστρωθούν από αυτές και να ενδιαφερθούν τελικά για το ίδιο το κείμενο; Να επιλέγω τα βιβλία ανάλογα με το θέμα το οποίο θέλω να επεξεργαστώ στην τάξη; Να επιλέγω τα βιβλία που μου αρέσουν έτσι ώστε απολαμβάνοντας εγώ την ανάγνωση να μεταφέρω αυτό το αίσθημα και στα παιδιά;

42 Να επιλέγω τα βιβλία ανάλογα με κάποιες μαθησιακές επιδιώξεις που θα έχω θέσει από την αρχή ώστε να ανταποκρίνονται στις δραστηριότητες που θέλω να υλοποιήσω; (γνωστικοί στόχοι; αξιακό περιεχόμενο; κλπ) Ακόμη δεν έχω καταλήξει στο πώς επιλέγει κάποιος το κατάλληλο βιβλίο… Τι άλλο θα μπορούσα να κάνω?*** Προς το παρόν δοκιμάζω και προσπαθώ να καταλάβω πότε ανταποκρίνονται και πότε δεν ανταποκρίνονται τα παιδιά μου στα βιβλία που τους προτείνω… και δεν έχω βγάλει άκρη… Τελικά η επιλογή αυτή είναι γρίφος για τον εκπαιδευτικό. ΤΙ ΝΟΜΙΖΕΤΕ ΟΤΙ ΛΕΙΠΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟ;

43 Για συζήτηση Εικόνες= Μία «είσοδος» στο περιεχόμενο του βιβλίου. Σημασία κινήτρου Καθένας μπορεί να είναι αναγνώστης με το δικό του τρόπο Σημασία των κοινωνικών και πολιτισμικών αποσκευών των παιδιών Η ανάγνωση στην τάξη είναι μια συλλογική διαδικασία. Το νόημα οικοδομείται από ανομοιογενείς αναγνώστες. Εκδοχή της ανάγνωσης σε ομάδες. Σημασία του να «ακούω» τα παιδιά.

44 Για τη συνθήκη της παρέμβασης Πρότερες εμπειρίες ως προς το είδος βιβλίων (βιβλιοθήκη της τάξης). Γιατί; Πρότερες εμπειρίες ως προς τον τρόπο ανάγνωσης /επεξεργασίας από εκπαιδευτικό. Γιατί; Μικρό κείμενο (διάρκεια αναγνωστικής διαδικασίας).

45 Μπρασέρ Φ., 1001 δραστηριότητες για να αγαπήσω το βιβλίο, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2003 Ποσλάνιεκ Κ., Να δώσουμε στα παιδιά την όρεξη για διάβασμα, Καστανιώτης, Αθήνα, 1992 Spink J., Τα παιδιά ως αναγνώστες, Καστανιώτης, Αθήνα 1990 Αποστολίδου Β., Ανάγνωση και ετερότητα, στο Κλειδιά και Αντικλείδια, 2003, www.kleidiakaiantikleidia.net www.kleidiakaiantikleidia.net Οδηγός Νηπιαγωγού