Στόχοι διδασκαλίας λεξιλογίου  Αύξηση του αριθμού των λέξεων  Συνειδητοποίηση της δομής του λεξιλογίου: έτσι οι οι μαθητές θα ομαδοποιήσουν το ήδη γνωστό λεξιλόγιο και θα το χρησιμοποιήσουν πιο αποτελεσματικά  Συνειδητοποίηση του παγιωμένου κομματιού της γλώσσας  Συνειδητοποίηση του πώς ανανεώνεται το λεξιλόγιο  Σημασιολογική αποκωδικοποίηση άγνωστων λέξεων

Μονάδα λεξιλογίου  Λεξική μονάδα : σημαίνουσα μονάδα που ως προς τη μορφή μπορεί να ταυτίζεται με τη λέξη (πετρέλαιο) ή και να την ξεπερνά (μαύρος χρυσός), χωρίς όμως να ταυτίζεται με σύνολο λέξεων που συνδυάζονται ελεύθερα (σύνταξη)  Μονολεκτική λεξική μονάδα / μη μονολεκτική λεξική μονάδα (λεξική φράση)

Είδη λεξικών μονάδων  μονολεκτικές: -απλές λέξεις : καρέκλ(α), ταγιέρ -παράγωγες λέξεις : καρεκλάκι -σύνθετες λέξεις: κουκλόσπιτο  πολυλεκτικές: (σύνθετα λεξικά στοιχεία- σημασιολογικά απλά) -λεξικές φράσεις/φραστικές λέξεις/πολυλεκτικά σύνθετα: ζώνη ασφαλείας, παιδική χαρά -στερεότυπες εκφράσεις: παίρνω μυρωδιά, δάγκωσα τη λαμαρίνα -ακρωνύμια: Ο.Τ.Ε.

Γιατί να διδάξω τις παγιωμένες εκφράσεις;  Είναι μονάδες με υψηλή συχνότητα χρήσης  Είναι δυνατό να είναι το μοναδικό λεξικό μέσο για να αναφερθούμε σε μια κατάσταση  Για να αποφύγουμε σημασιολογικές παρερμηνείες  Για μα αποφύγουμε λάθος συντακτικο- μορφολογική χρήση τέτοιων ακολουθιών  Για να βοηθήσουμε τους μαθητές να ξεχωρίσουν τις ελεύθερες από τις παγιωμένες φράσεις με ίδια δομή.  Για να καλλιεργήσουμε και να εμπλουτίσουμε το λεξιλόγιο

Γνωρίζω μία λέξη σημαίνει γνωρίζω τα εξής:  Προφορική μορφή  Γραπτή μορφή  Δομή λέξης  Σημασία  Γραμματικοσυντακτική συμπεριφορά  Λεξικές σχέσεις  Λεξιλογικές συνάψεις  Περιορισμούς χρήσης

Λεξιλόγιο: αρχές διδασκαλίας  Εκμάθηση μέσα από διαδικασίες παραγωγής λόγου  Σύνδεση λέξης με άλλες λέξεις και ένταξή της σε σημασιολογικά πεδία, έτσι ώστε να δημιουργηθούν συσχετισμοί, ομαδοποιήσεις

Λεξιλόγιο: αρχές διδασκαλίας  Έμφαση σε λέξεις ενεργητικού λεξιλογίου και στερεότυπες εκφράσεις  Προσοχή σε συνωνυμικά ζεύγη λόγιων/ λαϊκών λέξεων  Χρήση στρατηγικών εκμάθησης λεξιλογίου

Σύνδεση λέξης με άλλες λέξεις  Ένταξη στον συνταγματικό άξονα, π.χ. συνδέω τη λέξη αυτοκίνητο με λέξεις όπως οδηγώ, βενζίνη, κτλ.

Σύνδεση λέξης με άλλες λέξεις  Ένταξη στον παραδειγματικό άξονα: σημασιολογικές σχέσεις με λέξεις συνώνυμες, αντώνυμες, υπερώνυμες, κτλ. π.χ. Συνδέω τη λέξη αυτοκίνητο με λέξεις όπως αμάξι, μηχανάκι, ποδήλατο, φορτηγό, όχημα, μέσο μεταφοράς, κτλ. τη λέξη ωραίος με τη λέξη άσχημος, κτλ.

Σύνδεση λέξης με άλλες λέξεις  Ένταξη στο αντίστοιχο ετυμολογικό πεδίο, π.χ. συνδέω τη λέξη είσοδος με λέξεις όπως έξοδος, άνοδος, οδόφραγμα  Ένταξη στη κατάλληλο μορφολογικό παράδειγμα: συνδέω τη λέξη καλός με άλλα επίθετα σε -ός-ή-ό (π.χ. τυχερός), τη λέξη ξεκλειδώνω με λέξεις όπως ξεκουμπώνω

Στερεότυπες εκφράσεις  Με την ευκαιρία επεξεργασίας μιας θεματικής ενότητας όπως, π.χ. ‘τα επαγγέλματα’, διδάσκω και εκφράσεις όπως: κάνω δουλειές του ποδαριού, δεν παίρνω ανάσα, πιάνω την καλή, βαράω μύγες, κτλ.

Στερεότυπες εκφράσεις  Με αφορμή τη σημασία του ρήματος φεύγω, διδάσκουμε εκφράσεις όπως παίρνω πόδι, αδειάζω τη γωνιά σε κάποιον, παίρνω δρόμο, γίνομαι καπνός, κτλ.

Στερεότυπες εκφράσεις  Με αφορμή κάποιο κείμενο που περιέχει βασικά ρήματα όπως πιάνω, βάζω, κτλ, διδάσκουμε εκφράσεις όπως: πιάνω την καλή, πιάνω κάποιον στο στόμα μου, βάζω νερό στο κρασί μου, το βάζω στα πόδια, κτλ.

Στερεότυπες εκφράσεις  Χρήση των εκφράσεων κατά τις συζητήσεις με τους μαθητές με στόχο τα παιδιά να αντιληφθούν με διαισθητικό τρόπο τη σημασία τους  Διδασκαλία μέσα σε συμφραζόμενα/αντίστοιχες περιστάσεις επικοινωνίας  Η σημασία των εκφράσεων εντοπίζεται από τους ίδιους τους μαθητές

Συνωνυμικά ζεύγη λόγιων/λαϊκών λέξεων  Περισσότερα από εξήντα συνωνυμικά ζεύγη του τύπου σπίτι-οίκος, ζωή-βίος, πόρτα-θύρα, φωτιά-πυρ, ψωμί-άρτος, πέτρα-λίθος, λουλούδι-άνθος, κόβω- τέμνω  Επομένως: απαραίτητη μια διαχρονική προσέγγιση του λεξιλογίου

Στρατηγικές εκμάθησης  Χρησιμοποιώντας λεξικό  Εικασία με βάση τα συμφραζόμενα  Εικασία με βάση τη λεξική δομή

εικασία  π.χ. αν κάποιος δε γνωρίζει τη σημασία της λέξης υπογλώσσιος, τότε πρέπει να τη συναγάγει με βαση  τα συμφραζόμενα  το πρόθημα υπο-  το επίθημα –ιος  το ουσιαστικό γλώσσα

H ποικιλία λόγιο-λαϊκό  Η νέα ελληνική είναι σύνθεση δύο παραδόσεων, της δημοτικής και της λόγιας (καθαρεύουσα, αρχαίας ελληνικής)  Έτσι η νέα ελληνική έχει παράλληλα γλωσσικά στοιχεία και συστήματα  Η διμορφία αυτή παρέχει πλούτο εκφραστικών δυνατοτήτων  Όμως στη διδασκαλία της νέας ελληνικής προκύπτει θέμα αντιμετώπισης των παράλληλων γλωσσικών στοιχείων

Ποικιλία σε φωνητικό/ φωνολογικό επίπεδο  Παράλληλα συμφωνικά συμπλέγματα: δημοτικό λόγιο χτυπώκτυπώ χτίζωκτίζω φτερόπτέρυγα φταίω, φταίξιμοπταίω, πταίσμα γραφτόγραπτό

Ποικιλία σε φωνητικό/ φωνολογικό επίπεδο  Αποβολή φωνηέντων σύμφωνα με την κλίμακα: a>o>u>e-I δημοτικό λόγιο ΘόδωροςΘεόδωρος σού 'χα πεισου είχα πει τό 'χωτο έχω

Ποικιλία σε φωνητικό/ φωνολογικό επίπεδο  Συνίζηση δημοτικό λόγιο ευλογιάευλογία τα λόγιαη λόγια (γλώσσα) τα χρόνιαη χρόνια (ασθένεια) στοιχειόστοιχείο

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο:ουσιαστικά  Οι νεότερες και σύνθετες λέξεις έχουν την τάση να διατηρούν τον τόνο στην ίδια συλλαβή, ενώ οι λόγιας/αρχαίας προέλευσης τον μετακινούν δημοτικό λόγιο ψεύταροςκίνδυνος ψεύταρουκινδύνου παλιάνθρωποςόροφος παλιάνθρωπουορόφου

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο  Στη λαϊκή γλώσσα η διάκριση αρσενικού – θηλυκού δηλώνεται από την παρουσία- απουσία αντίστοιχα του ληκτικού –ς. π.χ. πατέρας-μητέρα  Η παραπάνω διάκριση δεν ισχύει - σε λόγιας προέλευσης θηλυκά σε –ος: διάμετρος, λεωφόρος - Σε θηλυκά επαγγελματικά σε –ος, -ης, -έας: φιλόλογος, δικηγόρος, νομάρχης, γραμματέας, συγγραφέας

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο  Παράλληλοι τύποι σε ορισμένες κατηγορίες ουσιαστικών: δημοτικό λόγιο κατάστασηςκαταστάσεως συγγενήσυγγενούς

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο: επίθετα  Στην κλίση των επιθέτων σε –ύς,-ιά,-ύ, η γενική σχηματίζεται σε –ύ ή –ιού π.χ. παχύς παχιού/παχύ Σε επίσημο ύφος ή στερεότυπες εκφράσεις η γενική σχηματίζεται κατά το πρότυπο των σε –ύς,-εία,-ύς (ευθύς, -εία-ύ): ευθύς, ευθέος π.χ. παχιού αρνιού-παχέος εντέρου βαριά έπιπλα-βαρέα όπλα

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο: επίθετα Στη σχολική γραμματική δεν αναφέρονται  τα επίθετα σε –ύς, -εία, -ύ,  τα σε –ων, -ούσα, -ον επείγωνεπείγουσαεπείγον επείγοντος επείγουσαςεπείγοντος επείγονταεπείγουσαεπείγον

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο: ρήματα Τα σύνθετα ρήματα λόγιας προέλευσης  Όταν δεν χρησιμοποιούνται στο προφορικό λόγο, λαμβάνουν εσωτερική αύξηση: εμπνέω-ενέπνευσα, εξάγω- εξήγαγα  Όταν χρησιμοποιούνται στο προφορικό λόγο, εμφανίζουν διπλοτυπία: υποφέρω-υπέφερα/υπόφερα, προβάλλω-προέβαλα/πρόβαλα

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο: ρήματα  Τα σύνθετα ρήματα λαϊκής χρήσης δεν παίρνουν αύξηση: καταφέρνω- κατάφερα, διαλέγω-διάλεξα

Ποικιλία σε μορφολογικό επίπεδο: ρήματα Δε γίνεται λόγος στη σχολική γραμματική για  την κλίση ενεστώτα ρημάτων αρχαίας/λόγιας προέλευσης που χρησιμοποιούνται συχνά: εγκαθίσταμαι, εκτίθεμαι, καταδεικνύω  την κλίση ρημάτων σε –άγω, -λαμβάνω, -στέλλω, κ.ά.: προσήχθη, κατεστάλη  τις λόγιες μετοχές του τύπου συνδεόμενος, καταδικασθείς, διακεκριμένος, κατειλημμένος, κτλ.

Ποικιλία σε συντακτικό επίπεδο δημοτικό μέσα στις επόμενες μέρες ύστερα από συνεννόηση Υποστήριξε χωρίς συζήτηση την κατάργηση λόγιο εντός των προσεχών ημερών Κατόπιν συνεννοήσεως Τάχθηκε ασυζητητί υπέρ της κατάργησης

Ποικιλία σε λεξιλογικό επίπεδο  Συνωνυμικά ζεύγη λέξεων: πόρτα- θύρα, σκάλα-κλίμακα, βουνό-όρος, κρασί-οίνος, ρούχο-ένδυμα, παπούτσι-υπόδημα, κότα-όρνιθα, ψάρι-ιχθύς, λουλούδι-άνθος, σπίτι- οίκος, κτλ.

Ποικιλία σε λεξιλογικό επίπεδο  Στα παραπάνω ζεύγη, πολλές λόγιες λέξεις δεν έχουν ευρεία χρήση στο λόγο, όπως οι αντίστοιχες λαϊκές, όμως είναι ιδιαίτερα παραγωγικές στο σχηματισμό άλλων λέξεων  Π.χ. χωράφι-αγρός  χωραφάκι, παλιοχώραφο  αγροκαλλιέργεια, αγροτουρισμός, αγρόκτημα, αγροφύλακας, αγροτεμάχιο  Προβληματισμός για το αν στο βασικό λεξιλόγιο ανήκει το λόγιο ή το λαϊκό μέλος του ζεύγους

Ποικιλία σε λεξιλογικό επίπεδο Οι λόγιες λέξεις πολλές φορές χρησιμοποιούνται  για να δηλώσουν μεταφορική σημασία: π.χ. Μνηστήρας της εξουσίας-αρραβωνιατικός της κοπέλας Υψηλή ραπτική-ψηλή κοπέλα

Ποικιλία σε λεξιλογικό επίπεδο Οι λόγιες λέξεις πολλές φορές χρησιμοποιούνται  για να δηλώσουν το αφηρημένο: π.χ. Ο ίππος έχει τα εξής χαρακτηριστικά... -Το άλογό μου είναι καφέ...

Ποικιλία σε λεξιλογικό επίπεδο Οι λόγιες λέξεις πολλές φορές χρησιμοποιούνται  για να προσδώσουν επίσημο, τυπικό ύφος και όχι άτυπο, οικείο, ανεπίσημο: π.χ. - Πωλείται αγροτεμάχιο εκτάσεως... - Πουλάμε ένα χωράφι στο χωριό...

Παρουσία λόγιου-λαϊκού Η παρουσία του λόγιου στοιχείου είναι περισσότερο αναγκαία σε:  Αφηρημένες έννοιες  Μεταφορική σημασία  Επίσημο ύφος  Γραπτό λόγο Σχετίζεται με προηγούμενη γνώση αρχαίας ελληνικής

Παρουσία λόγιου-λαϊκού Η παρουσία του λόγιου στοιχείου είναι περισσότερο αναγκαία σε:  Προχωρημένο επίπεδο γλωσσομάθειας  Στις σπουδές  Σε ενήλικες  Σε υψηλό μορφωτικό επίπεδο

Παρουσία λόγιου-λαϊκού Η παρουσία του λόγιου στοιχείου είναι λιγότερο αναγκαία σε:  συγκεκριμένες έννοιες  κυριολεκτική σημασία  καθημερινό/οικείο ύφος  προφορικό λόγο Δε συνδέεται με προηγούμενη γνώση άλλων γλωσσών

Παρουσία λόγιου-λαϊκού Η παρουσία του λόγιου στοιχείου είναι λιγότερο αναγκαία:  σε αρχάριους  στην καθημερινή επικοινωνία  σε παιδιά  σε χαμηλό μορφωτικό επίπεδο

Λόγιο-λαϊκό και γραμματική  Οι εν χρήσει γραμματικές της νεοελληνικής  Λειτουργούν ρυθμιστικά  Προβάλλουν το λαϊκό  Θέτουν σε δεύτερη μοίρα το λόγιο  Παρέχουν μονομερή εικόνα της γλωσσικής πραγματικότητας  Ανάλογα λειτουργούν και τα εγχειρίδια διδασκαλίας της ελληνικής ως ξένης

προτάσεις  Συστηματική μελέτη του φαινομένου λόγιο-λαϊκό  Εμπλουτισμός εγχειριδίων γλωσσικής διδασκαλίας με κείμενα/δραστηριότητες που καθιστούν εμφανές το φαινόμενο και διευκρινίζουν τη λειτουργία των λόγιων στοιχείων συγχρονικά  Κατάρτιση εκπαιδευτικών

προτάσεις  Κατά τη διδασκαλία, παρουσίαση μέσα από χρήση και εντοπισμός περίστασης επικοινωνίας και ύφους λόγου  Παραλληλισμός λόγιων-λαϊκών στοιχείων και επισήμανση διαφορών λειτουργίας-χρήσης