ΕΡΓΑ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ Από τους Προσωκρατικούς έχουν διασωθεί μόνο ορισμένα αποσπάσματα από τα έργα τους, τα περισσότερα εκ των οποίων βρίσκονται με τη μορφή παραθεμάτων σε διαφόρους αρχαίους συγγραφείς. Ο Πλάτων θεωρείται ο αρχαιότερος σχολιαστής των προσωκρατικών στοχαστών, ωστόσο πολλά από τα σχόλια του είναι πρόχειρα και διαπνέονται από ειρωνική και ψυχαγωγική διάθεση.

ΕΡΓΑ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ Ο Αριστοτέλης φαίνεται πως ασχολήθηκε σοβαρότερα, καθώς στην πραγματεία του στα Μετά τα φυσικά, προλόγισε ορισμένα από τα έργα τους, προβάλλοντας συνοπτικά τις απόψεις τους. Ο νεοπλατωνικός Σιμπλίκιος άφησε μακροσκελή παραθέματα, κυρίως από τον Παρμενίδη, τον Εμπεδοκλή, τον Αναξαγόρα και το Διογένη τον Απολλωνιάτη.

ΕΡΓΑ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ Επιπλέον πολλοί φιλόσοφοι του 2ου, 3ου και 5ου αιώνα μ.Χ. παρουσίασαν θέσεις των προσωκρατικών. Ο σημαντικότερος απ’ όλους ήταν Θεόφραστος, ο οποίος έγραψε την ιστορία της προγενέστερης φιλοσοφίας, από το Θαλή μέχρι τον Πλάτωνα, συμβάλλοντας στο εγκυκλοπαιδικό εκείνο πρόγραμμα του οποίου τα θεμέλια εξήγγειλε ο δάσκαλός του Αριστοτέλης.

ΕΡΓΑ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ Υπήρξαν και πολλοί άλλοι που αφιέρωσαν ξεχωριστά έργα στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, όπως ο Ηρακλείδης ο Ποντικός, ο στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης και άλλοι. Όλες αυτές οι πηγές πληροφοριών, με κύρια πηγή τον Θεόφραστο, εκτός από το βαθμό αντικειμενικότητας που έχουν, δεν παύουν να φέρουν τα ίχνη της επίδρασης του Αριστοτέλη, των στωικών, των επικουρείων, των σκεπτικών και άλλων προγενέστερων φιλοσοφικών ρευμάτων.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Οι Έλληνες της πρώϊμης εποχής, καθώς και ευρύτατα λαϊκά στρώματα κατά την κλασική εποχή, κυριαρχούνταν από τη μυθική σκέψη, που συνάμα ήταν ανορθολογική και μαγική σκέψη.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Η μυθική σκέψη αποτελεί το παρελθόν αλλά και το παρόν της φιλοσοφίας. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος και ο μύθος έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, με την επισήμανση ωστόσο ότι ο μύθος είναι επινόηση, ενώ ο λόγος γεννά την επιστημονική σκέψη.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Με αφετηρία τη γένεση ή τη δημιουργία του κόσμου εκφράστηκαν πολλές ημιορθολογικές αντιλήψεις, δηλαδή αντιλήψεις με μυθικό χαρακτήρα, οι οποίες στην πορεία συστηματοποιήθηκαν από τον Ησίοδο στο έργο του Θεογονία.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι διάφορες θεότητες, οι οποίες πρόβαλαν κάθε φορά ως αίτιο της αρχής του κόσμου, να θεωρηθούν από τον Ησίοδο ότι κατάγονται από ένα κοινό πρόγονο ή ζεύγοι προδρόμων, από το οποίο γεννήθηκαν κατά την κοσμολογική αρχή. Η μετέπειτα σκιαγράφηση από τον Πλάτωνα του φιλοσόφου-βασιλιά φαίνεται να αποτελεί προέκταση της μυθικής εικόνας του θεού ως σοφού και βασιλιά.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Επομένως, πριν έρθουμε στην ορθολογική σκέψη των Ιώνων φιλοσόφων, συντελέστηκε αρχικά η μετάβαση από το μύθο στο λόγο, γεγονός που οριοθετεί και τη γένεση της φιλοσοφίας. Οι πρώτες απόπειρες να εξηγηθεί η αρχή του κόσμου περιορίζονταν σε απλές περιγραφές, τις οποίες οι άνθρωποι απέδιδαν με ανθρωπόμορφα και κοινωνικόμορφα μοντέλα.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, επεδίωξαν να συνενώσουν το μύθο με το λόγο. Ο πρώτος συνέλαβε νοηματικά, μόνο με το μύθο και τα σύμβολα, τη δυαρχία των αισθητών εικόνων και των αρχέτυπων προτύπων. Ο δεύτερος, ασχολούμενος με το ζήτημα της μιας αρχής, που είναι η πρώτη ακίνητη ουσία, παρά τον επιστημονικό έλεγχο και την κριτική επιχειρηματολογία του, συχνά καταφεύγει σε μυθικές παραστάσεις.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Δεν είναι λίγες οι αναφορές των αρχαίων φιλοσόφων για την απλοϊκή αντίληψη που είχε ο Όμηρος για τον κόσμο. Ο Πλάτων, προτιθέμενος να δείξει ότι όλα προέρχονται από τη μεταβολή και την κίνηση και τη μεταξύ τους σύγκραση, επικαλείται την κοινή με την άποψη του Πρωταγόρα, του Ηράκλειτου και του Εμπεδοκλή και επαναλαμβάνει τους λόγους του Ομήρου, ο οποίος θεωρούσε τον Ωκεανό πρόγονο των θεών και μητέρα την Τηθύ, υποστηρίζοντας πως όλα είναι προϊόντα της ροής και της κίνησης.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Ο Αριστοτέλης αναφέρει τον Ωκεανό και την Τηθύ ως γεννήτορες του κόσμου και ότι το νερό είναι ο όρκος των θεών. Θα πρέπει να αναφερθούν και οι νεοπλατωνικές περιγραφές για τις μυθολογικές αντιλήψεις των ορφικών περί κοσμογονίας. Το όνομα του θρακιώτη Ορφέα συνδέθηκε με τις μυστηριακές λατρείες και θεωρούνταν μαζί με τον Πυθαγόρα προφήτες, καθώς με τη σεξουαλική

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ αγνότητά του, τις μουσικές ικανότητές του και τη μεταθανάτια προφητική δύναμή του, συνδύαζε δυο στοιχεία, τη ζωή και το θάνατο και στη συνείδηση των ανθρώπων ήταν ο προστάτης διαφόρων τελετουργιών που συνδέονταν με τα δύο ανωτέρω στοιχεία.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Στις θεογονίες που εμφανίστηκαν μετά τον Ησίοδο, του χορικού ποιητή Αλκμάνα και του μυθογράφου και θεογονιστή Φερεκύδη (6ο αιώνα π.Χ.), και κυρίως του τελευταίου, αντιλαμβάνεται αναγνώστης ότι η αντίληψή τους περί της γένεσης του κόσμου, αν και φέρει στο εσωτερικό της στοιχεία διάσπαρτα από την ησιόδεια θεογονία, δεν είναι καθαρά μυθολογική.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Γίνεται σαφές ότι ο μύθος ενείχε μια δράση και κίνηση, καθώς ενοποιούσε τα αποσπασματικά στοιχεία του κόσμου και της ζωής. Ο μύθος έδινε μια γονιμική δύναμη και μαζί μια εσωτερική αίσθηση, υπερβαίνοντας την αντικειμενική και ιστορική διάσταση και δίνοντας στα γεγονότα και στον ίδιο τον κόσμο άλλες δυνατότητες και διαστάσεις από εκείνες τις καθημερινότητας.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Με το μύθο ο κόσμος των θεών, η δομή και η εξέλιξη του σύμπαντος αποδίδονταν συμβολικά και με μυθολογικούς όρους. Η ιδέα του ανθρωπομορφικού ή της προσωποποίησης ήταν άμεσα συνυφασμένη με το κοινωνικό, πολιτικό και θρησκευτικό περιβάλλον της εποχής. Αυτό σημαίνει ότι η απομάκρυνση από το μύθο και η μετάβαση στο λόγο δεν ήταν εύκολη υπόθεση,

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ αλλά έπρεπε να δεχθεί ουσιαστικές και αποφασιστικές συνδρομές, με αποτέλεσμα την απαλλαγή από την κλειστή παραδοσιακή κοινωνία με αντίστοιχη προσπάθεια για εξέλιξη προς μια ανοιχτή κοινωνία, στην οποία μπορούν να δημιουργηθούν νέες αξίες και να διαμορφωθούν πρωτότυπες ιδέες.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Αυτό βέβαια δεν σημαίνει αναγκαία εξάλειψη ή κατάργηση του μύθου, αλλά πολύ περισσότερο η αλλαγή που συντελέστηκε αφορούσε στη συνύπαρξη του λόγου με το μύθο με την επικράτηση του λόγου στο μύθο, του οποίου την ενοποιητική δύναμη χρειάζεται ο λόγος. Είναι σημαντικό ότι ο Αριστοτέλης απογύμνωσε το μύθο από τις εξωτερικές διατυπώσεις του, για να κρατήσει την ουσία του, γεγονός που αναδεικνύει και το υπαρξιακό βάθος του.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Έτσι η παρουσία του μύθου δεν έλειψε και από τους Προσωκρατικούς, οι οποίοι έθεσαν τα θεμέλια αυτής της αλλαγής, χρησιμοποιώντας το μύθο επικουρικά, δίνοντας προτεραιότητα στο λόγο.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Ο στοχασμός τους χαρακτηρίζεται από τη μείξη της φιλοσοφίας και της επιστήμης, χωρίς να υφίσταται διάκριση ανάμεσα στη θεωρία και στην εμπειρική έρευνα. Αυτό σημαίνει ότι για τους προσωκρατικούς όλοι οι κλάδοι της φυσικής, η αστρονομία, τα μαθηματικά, ακόμα και η ιατρική περιέχονται στο γενικότερο κλάδο της φιλοσοφίας.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Η κοινή αυτή αχώριστη πορεία φιλοσοφίας και επιστήμης είχε ως αποτέλεσμα να δοθούν λύσεις σε προβλήματα που αφορούν στην καταγωγή του κόσμου, στη φύση, στη λειτουργία της ανθρώπινης εμπειρίας και νόησης, στις σχέσεις σώματος και νου, στις σχέσεις φύσης και νόμου, καλού και κακού και να συνθέσουν μία πρώτη φιλοσοφία και επιστήμη, η οποία χαρακτηρίζεται από τρεις φάσεις:

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ α. τη φυσικοθεωρητική, η οποία ασχολείται με τα επίμαχα ερωτήματα περί της αρχής και της λειτουργίας του κόσμου. β. την κοινωνικοθεωρητική, η οποία πραγματεύεται ερωτήματα που αφορούν στη σχέση ανάμεσα στη φύση και στην κοινωνία, το φυσικό και το συμβατικό, καθώς και στην αρχή της κοινωνίας, στο σκοπό της αλλά και στην πορεία της προς την πραγμάτωση του σκοπού αυτού.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Επιπλέον γίνεται λόγος για θέματα σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά και πράξη, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. γ. τη γνωσιοθεωρητική, που αναφέρεται σε προβλήματα που αφορούν στη νόηση και στη γλώσσα. Κυρίως, την αξιοπιστία των αντιλήψεων με τα αισθητήρια και τη σχέση αυτών με τη νόηση, δηλαδή το ερώτημα, αν η γνώση είναι σαφής, όταν προέρχεται από την άμεση παρατήρηση και την εμπειρία.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Έτσι η φιλοσοφική κατεύθυνση στην πρώτη φάση της είναι κοσμολογική ή, όπως με άλλους όρους ονομάζεται, οντολογική, επειδή ερευνά το ον. Μάλιστα, επειδή αυτό το ον στη βαθύτερη ουσία του το θεωρούσαν ως κάτι υλικό, τη φιλοσοφία των προσωκρατικών την ονόμασαν και υλιστική.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ O Θαλής (624-546): αρχή του κόσμου είναι το νερό.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος (560-500): αρχή ο αέρας η πιο λεπτή, διαπεραστική, κινητική, και πνευματική ύλη. Μόνο αυτός θα μπορούσε να αποτελέσει την πηγή και τον εσωτερικό δεσμό όλου του κόσμου. Ο αέρας ταυτίζεται με το πνεύμα ή την ψυχή, που είναι η αρχή της ζωής.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Ο Πυθαγόρας (580-500): Σκοπός της διδασκαλίας του είναι να πετύχει την επικοινωνία με το θεό, καθώς οι ψυχές, οι οποίες έχουν θεία προέλευση, έχουν ως αποστολή και κανονιστική αρχή να εξαγνίζονται από τους ρύπους της φυλακής του σώματος. Βασική θεωρία της πυθαγόρειας διδασκαλίας είναι ότι η ουσία των όντων είναι ο αριθμός.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-478):ο θεός και το σύμπαν αποτελούν μια και την αυτή πραγματικότητα, είναι το μοναδικό και αμετάβλητο Ον, που εμπεριέχει την αρχή όλων των όντων. Ο θεός του Ξενοφάνη δεν ταυτίζεται με το δημιουργό του κόσμου. Πρόκειται για μια δύναμη κυρίαρχη με ρυθμιστική ενέργεια, που κινεί τα πάντα με τη δύναμη του πνεύματός του.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Ο Ηράκλειτος (536-470): Τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή ροή, σε συνεχή μεταβολή. Ο φιλόσοφος εξέφρασε την παγκοσμιότητα της αλλαγής, καθιστώντας κατανοητό ότι σταθερή και ακίνητη ουσία δεν υπάρχει, καθώς και η έσχατη πραγματικότητα είναι μεταβαλλόμενη ουσία που βρίσκεται σε διαρκή ροή.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ O Παρμενίδης o Ελεάτης (περίπου 540-470): αρνείται την πραγματικότητα της μεταβολής και της κίνησης, διότι αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη κενού χώρου, κατάσταση που θα συντελέσει στο να εισέλθει ένα αντικείμενο και θεωρεί ότι ο κενός χώρος είναι ανύπαρκτος. Ανεπιφύλακτα δέχεται τη δυαρχία και την απουσία της κίνησης, διότι κατά τις θέσεις του το Ον είναι αμετάβλητο.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Ο έσχατος πραγματικός κόσμος είναι το Ον και όλα όσα αντιλαμβανόμαστε δεν είναι παρά μόνο ένα πράγμα, το Ον, το οποίο είναι άφθαρτο, αιώνιο, αδημιούργητο, αμετάβλητο, μοναδικό και αδιαίρετο, μια ομοιογενής κοσμική ουσία. Το Νοειν και το Είναι ταυτίζονται, χωρίς όμως να θεωρεί τη νοητή πραγματικότητα υλική και φθαρτή, ξεχωρίζοντάς την από το φθαρτό και υλικό κόσμο.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ O Ζήνων και o Μέλισσος (5ο αι.):Τα αισθητήρια όργανα δε μας δίνουν αξιόπιστες μαρτυρίες. Επομένως, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η πραγματικότητα είναι πολλαπλή και πολύμορφη. Κατά συνέπεια οι αισθήσεις μας και οι αντιληπτικές διαδικασίες είναι απατηλές, με συνέπεια οι γνώσεις μας για τον κόσμο να μην είναι αληθείς.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ O Εμπεδοκλής (484-424): Τα τέσσερα στοιχεία της φυσικής πραγματικότητας, τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη, τα ονομάζει ριζώματα. Τα πρωταρχικά αυτά στοιχεία είναι αιώνια, ίδια με τον εαυτό τους και αμετάβλητα.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Στην αναδιάταξη των τεσσάρων αυτών στοιχείων οφείλεται η δημιουργία και η καταστροφή του κόσμου. Η αναδιάταξη, που ισοδυναμεί με την κίνηση των στοιχείων, για να συμβεί χρειάζεται μια κινητήρια δύναμη, που θα θέσει τα στοιχεία σε κίνηση. Οι δυνάμεις που κινούν τα στοιχεία ή ριζώματα είναι η φιλότητα, (η αγάπη) και το νείκος (το μίσος). Με βάση αυτές τις δυο δυνάμεις τείνουν τα στοιχεία να ενωθούν ή να αποσυνδεθούν.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ O Αναξαγόρας (500-428) :Αιτία της διαμόρφωσης και οργάνωσης των πραγμάτων είναι μια εξωτερική δύναμη, που δεν γεννά τον κόσμο, αλλά τον μορφοποιεί. Αυτή οργανώνει τον κόσμο, βάσει ενός σχεδίου και νόμου που επιβάλλει η ίδια, την ονομάζει νου.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΙΛΗΤΟΥ Ο νους δεν είναι θεός, ούτε πνεύμα, είναι μια υλική αρχή, η πιο αραιή και πιο λεπτή απ' όλες τις ουσίες. Είναι άπειρος και αυτοκυβέρνητος, δεν αναμιγνύεται με καμιά άλλη πραγματικότητα, είναι μόνος και αυτοσύστατος. Ελέγχει τα έμψυχα, τα μεγαλύτερα και τα μικρότερα και έχει τον έλεγχο ολόκληρης της περιστροφικής κίνησης.

ΑΤΟΜΙΣΤΕΣ Ο Λεύκιππος έζησε τον 5ο αι.:Ο Λεύκιππος θεώρησε ότι τα άτομα είναι τα έσχατα στοιχεία της πραγματικότητας, τα οποία κινούνται μέσα στον κενό χώρο. Τις απόψεις του Λεύκιππου για τα άτομα και την κίνησή τους στον κενό χώρο υιοθέτησε ο Δημόκριτος (460-357).

ΚΟΙΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Κοινά χαρακτηριστικά της Προσωκρατικής φιλοσοφίας: 1. Το μηδέν ή μη ον είναι ανύπαρκτο, ενώ το ον, το γίγνεσθαι είναι αυθύπαρκτα. Επομένως τίποτα δεν μπορεί να γίνει από το τίποτα (ἐκ τοῦ μηδενός), ώστε δεν υφίσταται δημιουργία από το μηδέν και ό,τι υπάρχει υπάρχει αφ' εαυτού.

ΚΟΙΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 2. Το ον είναι ακίνητο. Το γίγνεσθαι υπάρχει αφ' εαυτού και υποδηλώνει ότι στην ολότητά του είναι ένα διαρκώς παρόν. Αφού δεχόμαστε την ακινήσια του γίγνεσθαι, αυτό σημαίνει κατ' επέκταση ότι στο βάθος του το γίγνεσθαι έχει μια μονιμότητα, μια ταυτότητα, γεγονός που προϋποθέτει ότι για την κίνησή του πρέπει να υπάρχει μια κινούσα δύναμη, η μια άλλη πραγματικότητα, που να προκαλέσει την κίνηση.

ΚΟΙΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 3. Αναφαίνεται η έννοια του απείρου. Θεωρούν το γίγνεσθαι ή το ον ως άπειρο και με αυτό δηλώνουν το εξής: α. ότι το ον είναι άναρχο και ατελεύτητο, β. δεν έχει πέρας, δηλαδή δεν σχετίζεται με μια δεύτερη πραγματικότητα στην οποία να καταλήγει και επομένως να λαμβάνεται ως πεπερασμένο.

ΚΟΙΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 4. Η αναξιοπιστία της αισθητηριακής πληροφόρησης. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι, όπως Ξενοφάνης, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Δημόκριτος κ.ά. θεωρούν ότι οι αισθήσεις παρέχουν μερική γνώση του πραγματικού και κατά συνέπεια δε μας δίνουν αξιόπιστη πληροφόρηση.