Μουσουλμανικός κόσμος και διαφορετικές εκδοχές της Αραβικής Άνοιξης Γ. Μαυρομμάτης Γεωπολιτική

Εισαγωγή  Σήμερα το μάθημα παρουσιάζει δυσκολίες καθώς θα προσπαθήσουμε να πούμε πολλά πράγματα χωρίς να προσφέρουμε μια επεξηγηματική αφήγηση, μια συνεκτική ιστορία  Θα αναφερθούμε στο Μουσουλμανικό κόσμο της Μέσης Ανατολής και Β. Αφρικής.  Μουσουλμανικές χώρες υπάρχουν και στην Ασία αλλά δεν θα ασχοληθούμε με αυτές. Η Ινδονησία είναι η μεγαλύτερη Μουσουλμανική χώρα στον κόσμο («μετριοπαθής»)  Στην ουσία δεν αναφερόμαστε μόνο σε Αραβικές μουσουλμανικές χώρες καθώς το Ιράν δεν είναι Αραβική χώρα όπως ούτε η Τουρκία.  Οπότε γιατί θα μιλήσουμε σήμερα; Για την πολιτική του Μουσουλμανικού κόσμου και πως ο μουσουλμανικός κόσμος της Μ. Ανατολής αλλά και της Β. Αφρικής βιώνει ανακατατάξεις, συνέχειες, ασυνέχειες αλλά και ανταγωνισμούς. Σημαντικότατο κομμάτι της σύγχρονης γεωπολιτικής (Μέση Ανατολή) και γεωοικονομίας (Κόλπος)  Επίσης θα αναφερθούμε στους εσωτερικούς ανταγωνισμούς μεταξύ των Μουσουλμανικών χωρών και το ρόλο τους στην παγκόσμια πολιτική σκηνή

Μια εκδοχή γεωπολιτικής και Ισλάμ

μέρη του πάζλ  κοσμικοί- θρήσκοι  Στρατηγοί-ισλαμιστές  Σιήτες-Σουνίτες  Άλλες μειόνοτητες  Κουρδικό  Ταξική διαστρωμάτωση  ΗΠΑ-Ιράν.

Arab League, Αραβικός κόσμος όχι μουσουλμανικός

Η μερική απόσυρση των Ηνωμένων Πολιτειών από την περιοχή και ο ανταγωνισμός των περιφερειακών δυνάμεων: Ισραήλ, Σ. Αραβία, Ιράν, Τουρκία

Arab League  O συνήθης ορισμός του Αραβικού κόσμου περιλαμβάνει τις χώρες της Αραβικής Λίγκας, περίπου 400 εκ. άτομα, με τους μισούς κάτω των 25 ετών. Καθαρή περίπτωση δημογραφικού μερίσματος;  Η Αραβική Λίγκα δημιουργήθηκε το 1945 μέσα στο πνεύμα του Παναραβισμού με σκοπό την πολιτική ενοποίηση του Αραβικού κόσμου.  Φυσικά δεν είναι όλοι οι πληθυσμοί στις χώρες αυτές Άραβες π.χ. Βέρβεροι, Κόπτες, Κούρδοι κ.α. Μειονότητες υπάρχουν σε πολλές χώρες  Η ίδρυση της Αραβικής Λίγκας συνδέεται εξαρχής με την Αραβική- Ισραηλινή σύρραξη στο πλαίσιο ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ το Δυο χρόνια μετά κοινή πολιτική άμυνας.  Πρέπει να καταλάβουμε την ιστορική διαμάχη μεταξύ Ισραήλ και Αραβικού κόσμου. Αλλά και άλλων μουσουλμανικών χωρών (Ιράν) με το Ισραήλ και τον Σιωνισμό. Αυτό είναι το πρώτο σημαντικό κομμάτι του πάζλ.

Το πρώτο κομμάτι του πάζλ: Άραβο-Ισραηλινή διαμάχη  Μάιος του 1948: Διακήρυξη της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ  1948 και η «καταστροφή» ή «ο πόλεμος της ανεξαρτησίας» μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινιακών/ αραβικών χωρών δυνάμεων.  Μάιος 1968, «ο πόλεμος των έξι ημερών». Το Ισραήλ νικά τους ενωμένους στρατούς της Αιγύπτου, Ιορδανίας, Συρίας και Ιράκ. Στο τέλος του πολέμου, το Ισραήλ έχει καταλάβει το Σινά, τη λωρίδα της Γάζας, τη Δυτική Όχθη, τα υψίπεδα του Γκολάν.  Οκτώβριος 1973, η Αίγυπτος και η Συρία επιτίθενται στο Ισραήλ αιφνιδιαστικά. Ταυτόχρονα, οι πετρελαϊκές χώρες του ΟΠΕΚ εγκαθιστούν εμπάργκο στα κράτη των ΗΠΑ, Ιαπωνία και Δυτ. Ευρώπης. Η τιμή πετρελαίου πολλαπλασιάζεται. Το εμπάργκο τελειώνει το  1979, Συνθήκη Ειρήνης μεταξύ Αιγύπτου και Ισραήλ, το Σινά επιστρέφεται στην Αίγυπτο και ισραηλιτικά πλοία περνάνε από το Σουέζ. Η αρχή της σταθερότητας  1994, η Συρία υπογράφει και αυτή Συνθήκη Ειρήνης.  Το θέμα της ασφάλειας του Ισραήλ, είναι από τα σημαντικότερα θέματα γεωπολιτικής του κόσμου.  Παρατηρούμε ορισμένες αλλαγές σε σχέση με αυτό;  Ορκισμένος εχθρός του Ισραήλ είναι φυσικά και το Ιράν. Τι σημαίνει η πρωταρχική συμφωνίας για μερική άρση του εμπάργκο στο Ιράν; Γιατί ο Νετανιάχου μίλησε για «ιστορικό λάθος»; Συνέχιση των διαπραγματεύσεων μέχρι τον Ιούνιο του 2015  Τέλος, πιστός σύμμαχος του Ισραήλ υπήρξε η Τουρκία. Τι γίνεται στην παρούσα; Πως ο Ερντογάν παρουσιάζεται ως υπερασπιστής των απανταχού μουσουλμάνων;

Οι Αραβικές οικονομίες  Διαφοροποιημένες οι οικονομίες του Αραβικού κόσμου.  Arab Human Development Report (2010) UNDP: Δημογραφικό μέρισμα ή τεράστια κοινωνική πίεση; Ο αγροτικός τομέας και οι υπηρεσίες προσφέρουν το 60% των θέσεων εργασίας.  Τεράστιες διαφορές: ΑΕΠ κατά κεφαλή Κατάρ $, Σουδάν $. Οι τεράστιες διαφορές οφείλονται σε τρεις παράγοντες: υδρογονάνθρακες, ποσοστό αποδημίας (μετανάστες εργάτες από τη χώρα), πολιτική και κοινωνική αστάθεια.  οικονομίες υδρογονανθράκων και εισαγωγής μεταναστών (οι χώρες του κόλπου), οικονομίες με τεράστια εργατική δύναμη και αποδημία (Αίγυπτος). Η μετανάστευση στον Αραβικό κόσμο σημαντικότατη καθώς και ο τουρισμός των Αράβων του Κόλπου (καζίνα στο Κάιρο).  Από το 1970 και μετά με την αύξηση των τιμών του πετρελαίου και από το 2000 και μετά με την αύξηση των τιμών των υδρογονανθράκων γενικότερα, οι οικονομίες του κόλπου απέκτησαν τεράστια χρηματικά διαθέσιμα. Έτσι κατάφεραν να διατηρήσουν τις μοναρχίες μέσα από ένα ιδιότυπο σύστημα παραχωρήσεων. Από την άλλη, οι λοιπές οικονομίες δεν μπορούσαν να κάνουν τέτοιες παραχωρήσεις. Αντίθετα, οι οικονομίες τους πέρασαν από φάση φιλελευθεροποίησης. Διαφορετική πορεία.  Το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου (GCC) περιλαμβάνει τη Σ. Αραβία, το Μπαχρέιν, τα ΗΑΕ, το Κουβέιτ, το Ομάν, το Κατάρ αύξηση ΑΕΠ 65% και μεγάλη αύξηση πληθυσμού. Οικονομίες μεταναστευτικής εργασίας, τεράστιες επενδύσεις σε όλο τον κόσμο (Sovereign funds).  H στενότατη σχέση της Αμερικής και το GCC πριν το σχιστολιθικό αέριο/ πετρέλαιο;

Αραβική Άνοιξη

Αραβικός εθνικισμός/ κράτος  Η αποτυχία του μοντέρνου αραβικού κράτους που βγήκε μέσα από τον αραβικό εθνικισμό να προσφέρει πολιτική ελευθερία, κοινωνική πρόνοια και οικονομική ανάπτυξη στους πολίτες του.  Η κληρονομιά του αραβικού εθνικισμού.  Η αραβική ταυτότητα προβάλλεται όχι η μουσουλμανική.  Το αραβικό κράτος ξεκινάει με το Νασσέρ στην Αίγυπτο. Οι υπόλοιπες χώρες ακολουθούν. Απεξάρτηση από τη Δύση. Baath Party.  Το αραβικό κράτος εξ αρχής δημιουργεί γραφειοκρατία, αστισμό, ισχυρό στρατό και βασικό κοινωνικό κράτος.  Το αραβικό κράτος γίνεται ο ρυθμιστής της οικονομίας, κρατικός καπιταλισμός και αναπτύσσει ιδιαίτερες σχέσεις ή φτιάχνει τις δικές του ελίτ.  Κατά τις δεκαετίες του έχουμε το IMF και την Παγκόσμια Τράπεζα να παρεμβαίνουν στα αραβικά κράτη χωρίς πετρέλαιο. Η αναδιοργάνωση των οικονομιών σε πιο νέο-φιλελεύθερο πλαίσιο. Ταυτόχρονα, η πτώση της ΕΣΣΔ μειώνει την ισχύ συγκεκριμένων χωρών (Συρία, Ιράκ) στο παγκόσμιο διπλωματικό παιχνίδι που τώρα πρέπει να σταθούν μόνες τους.  Το αραβικό κράτος στην Αλγερία, Τυνησία και Αίγυπτο αλλάζει οικονομικά (αποκρατικοποιήσεις, ανοιχτή αγορά κτλ.) αλλά παραμένει στη θέση του. Από τον κρατικό καπιταλισμό σε νεοφιλελεύθερες καπιταλιστικές πρακτικές συγγενών και κολλητών. Παραγωγή ανισοτήτων. Διαφθορά.

Yacubian building

Αραβική Άνοιξη  Ο όρος Αραβική Άνοιξη προέρχεται από το περιοδικό Foreign Policy.  Μια σειρά από επαναστάσεις αλλά τι τις ενώνει; Πέρα από μια αντίδραση στη συγκέντρωση του πλούτου στις ελίτ, από το Al-Jazeera, τα smart phones, το Facebook αλλά και την αύξηση των τιμών στα τρόφιμα.  Τυνησία και ο αυτό-πυρπολισμός του μικροπωλητή Mohamed Bouazizi (17 Δεκέμβριου 2010)  Ως αποτέλεσμα της Αραβικής Άνοιξης, έχουν ανατραπεί οι ηγέτες στην Τυνησία, Αίγυπτο, Λιβύη και Υεμένη. Εμφύλιος στη Συρία, ταραχές στο Μπαχρέιν εκτεταμένες αλλά και πολύ μικρότερες στην Αλγερία, Ιορδανία, Μαρόκο, Κουβέιτ, Σ. Αραβία κτλ. Οι μοναρχίες του Κόλπου έχουν όλες αντέξει.  Οι επαναστάσεις έχουν αλλάξει την αρχιτεκτονική της εξουσίας στις υπό αναφορά χώρες ή έχουμε ακόμα τις ίδιες ελίτ; Eρώτημα που θέτει τo IDEAS LSE.  Το αποτέλεσμα των επαναστάσεων που ονομάστηκαν ως Αραβική Άνοιξη είναι ακόμα ρευστό, ανολοκλήρωτο, ανοικτό;  Μπορούμε να μιλάμε για μια Αραβική Άνοιξη ή για πολλές εκδοχές της;  Ορισμένες χώρες οδηγήθηκαν σε εμφυλίους πολέμους (Λιβύη, Συρία).  Τέλος, ορισμένες χώρες ακολουθούν δημοκρατική πορεία βλέπε Τυνησία (αλλά και σε Μαρόκο, Αλγερία δημοκρατικές εξελίξεις).  Σε άλλες χώρες δεν υπάρχει πια ενιαίο κράτος- Λιβύη. Δείτε το στον έλεγχο της μετανάστευσης προς την Ευρώπη.

Από τον Αραβικό εθνικισμό στην ισλαμική ταυτότητα;  Από τον Αραβικό Εθνικισμό και την Αραβική ταυτότητα στην Ισλαμική ταυτότητα; (Grame Banneman)  Από το 1950, ο Αραβικός εθνικισμός ως απάντηση στα μετ-αποικιακά καθεστώτα (Αίγυπτος, Συρία, Ιράκ, Τυνησία, Αλγερία). Η Αραβική ταυτότητα ως κοινή γλώσσα και κουλτούρα. Μια αραβική ταυτότητα κοσμική που μπορούσε να ήταν σοσιαλιστική, δημοκρατική κτλ.  Μετά την ήττα των ενωμένων στρατών των αραβικών κρατών το 1967 και τη νίκη των Ισραηλινών αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι με την πάροδο του χρόνου τα πολιτεύματα αυτά εξελίσσονταν σε δικτατορίας, οι λαοί άρχισαν να επηρεάζονται από το πολιτικό Ισλάμ και τις οργανώσεις του. Στην απάντηση τι είσαι; ‘το είμαι άραβας άρχισε να υποκαθίσταται από το είμαι μουσουλμάνος’.  Λίγα λόγια για το πολιτικό Ισλάμ: ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η αρχή του πολιτικού Ισλάμ εντοπίζεται στη ζωή του Προφήτη, όπου οι κάτοικοι της Μεδίνας του έδωσαν την εξουσία και εκείνος ως Προφήτης, συνέταξε το Ισλαμικό Δίκαιο (Σαρία). Στη συνέχεια κυριάρχησε και στη Μέκκα και οι απόγονοι του ίδρυσαν το Ισλαμικό Χαλιφάτο (Umayyad, Al-Andalus). Χαλίφης ο συνεχιστής του προφήτη.  Αίγυπτος: Μουσουλμανική Αδελφότητα (1928), κοινωνικό έργο και ισλαμική φιλοσοφία (νοσοκομεία, σχολεία κτλ.). Η Μουσουλμανική Αδελφότητα και το κοινωνικός της κράτος σε αντιδιαστολή από το μη κοινωνικό/ δικτατορικό κράτος του Μουμπάρακ.

Κάποτε ο πιο σημαντικός άνθρωπος στη Μ. Ανατολή

Τώρα;

Από την ισλαμική ταυτότητα πίσω στους στρατηγούς;  Το πραξικόπημα των «Ελευθέρων Αξιωματικών» το 1952 εναντίον του Βασιλιά Φαρούκ. Η γενεαλογία των προέδρων: Νασέρ, Σαντάτ, Μουμπάρακ.  Η Αίγυπτος ως η πολυπληθέστερη χώρα αλλά και η σημαντικότερη χώρα στον Αραβικό κόσμο. Οπότε ότι γίνεται στην Αίγυπτο σημαντικό για όλες τις Αραβικές χώρες.  Ποιες ήταν οι πολιτικές δυνάμεις στη νέα Αίγυπτο: ο Στρατός, η Μουσουλμανική Αδελφότητα, οι Σαλαφιστές (the Noor party) και λοιπές κοσμικές/ φιλελεύθερες δυνάμεις.  Ο Στρατός ζητά στους διαδηλωτές να βγουν στις πλατείες και οι στρατηγοί πίσω στην εξουσία. Νέο κοινωνικό συμβόλαιο ή πραξικόπημα.  Η Αιγυπτιακή κοινωνία ως πόλωση  Ο στρατός κάνει το «καθήκον» του και αναγκάζει τους διαδηλωτές να φύγουν από τις πλατείες  Στρατηγοί εναντίον ισλαμιστών: Αίγυπτος εναντίον Τουρκίας

Το άλλο κομμάτι του πάζλ

Εσωτερικές συγκρούσεις  Η Σιίτες είναι η πλειονότητα σε Ιράν, Ιράκ, Λίβανο, Μπαχρέιν και σημαντικό μερίδιο του πληθυσμού στο Πακιστάν.  Η διαφοροποίηση/ σχίσμα προήλθε το 632 μ.χ. όταν πέθανε ο Προφήτης και στη συνακόλουθη διαδοχή.  Ορισμένες από τις χειρότερες εχθροπραξίες μεταξύ των δυο θρησκευτικών ομάδων πραγματοποιηθήκαν στο Ιράκ κατά τα τελευταία χρόνια (Σιίτε η κυβέρνηση μετά Σαντάμ). Επίσης ο εμφύλιος στη Συρία έχει θρησκευτικές διαστάσεις καθώς το καθεστώς είναι Σιίτες (Αλαουίτες) και οι αντικαθεστωτικοί Σουνίτες.  Από τη μια το Ιράν και από την άλλη οι Σουνίτες και ειδικότερα η Σ. Αραβία και ο Γουαχαμπισμός. Το Ιράν μέσω της Χετζμπολάχ και την απειλή της απέναντι στο Ισραήλ είχε δημιουργήσει εντύπωση στον ισλαμικό κόσμο.  Η Σ. Αραβία ως ο στενότερος σύμμαχος των ΗΠΑ στην περιοχή, η χώρα με τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου και τις μεγαλύτερες στρατιωτικές δαπάνες.

Τάσεις-κατευθύνσεις  Wahhabism: συντηρητικό δόγμα του Ισλάμ από την Σ. Αραβία με σκοπό την επιστροφή στις αρχέγονες αρχές του Ισλάμ (Muhammad ibn Adb al-Wahhab ).  H κυρίαρχη μορφή του Ισλάμ στη Σ. Αραβία. Η θρησκευτική αυτή μορφή προωθήθηκε από την Βασιλική Οικογένεια των Saud.  Ο Wahhabism είναι συγκεκριμένη μορφή του σαλαφισμού καθώς σαλάφ είναι πρώιμοι Μουσουλμάνοι, οι πρώτοι ακόλουθοι του Προφήτη και πως αυτοί ερμήνευσαν το Ισλάμ.  Ο Wahhabism αποκαλείται και Πέτρο-Ισλάμ εξαιτίας των χρημάτων που ξοδεύει η Σ. Αραβία για την προώθηση του.  Εμφάνιση σαλαφιστικών κομμάτων στην Αίγυπτο και την Τυνησία. Η αντίφαση του σαλαφισμού και της δημοκρατίας.

Οι σημαντικοί άλλοι του Αραβικού Κόσμου: σύγχρονη γεωπολιτική της ευρύτερης περιοχής

Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν  1979 και η Ιρανική Επανάσταση  Δημοψήφισμα για τη δημιουργία της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν μετά τη φυγή του Σάχη. Ο Χομεϊνί ως ο ανώτατος άρχοντας της χώρας.  Το 2009 είχαμε σημαντικές διαδηλώσεις στο Ιράν (χρήση social media), ορισμένοι θεωρούν τις αντιδράσεις αυτές ως προάγγελους της Αραβικής Άνοιξης. Πνίξιμο των φωνών διαμαρτυρίας.  Ποια η επίσημη θέση του Ιράν απέναντι στην Αραβική Άνοιξη; Θετική καθώς παρουσιάζουν τις εξεγέρσεις ως μια Ισλαμική συνειδητοποίηση και τη γιγάντωση της ισλαμικής ταυτότητας (δεν βλέπουν τίποτα άλλο). Στη Συρία βλέπουν τρομοκράτες και εξωτερικούς δακτύλους.  Ο νέος ψυχρός πόλεμος του μουσουλμανικού κόσμου: Ιράν εναντίον Σ. Αραβίας (ιδίως μετά το 2003 και το τέλος του Ιρακινού Baath κόμματος).

Συρία: Shia vs Sunni

Ιράκ  Αποχώρηση των Αμερικάνων το 2011  Εθνοτική, θρησκευτική διαμάχη  Ο Σαντάμ ήταν Σουνίτης, η κυβέρνηση μετά Σιίτες  Ο Απρίλιος του 2013 ο πιο θανατηφόρος μήνας από τον εμφύλιο και μετά  Πως ο πόλεμος στη Συρία τροφοδοτεί τις διαμάχες στο Ιράκ;

Λίβανος, ένα πολύ-εθνοτικό καζάνι;  Η Χετζμπολάχ μάχεται στο πλευρό του Ασάντ  Και ο Λίβανος δέχεται τρομοκρατικές επιθέσεις  Στις 19 Νοεμβρίου βόμβα έξω από την ιρανική πρεσβεία στη Βηρυτό με πολλά θύματα

Κουρδικό

ISIS

Και η τιμή του πετρελαίου μειώνεται

Δημιουργία περισσότερων Frenemies και καταστροφή παραδοσιακών στενών συμμάχων  Πρέπει να σημειωθεί ότι το Σιιτικό τόξο βρίσκεται ιστορικά και επηρεάζεται από τη Ρωσία (βλέπε Ιράν, Συρία κτλ.). Φυσικά και η Κίνα ασκεί βέτο υπέρ του Ασάντ.  Η Δύση από την άλλη πλευρά έχει στενότερες σχέσεις με τους Σουνίτες (όχι όλους, η Al Qaeda είναι σουνήτικη οργάνωση). Στενές σχέσεις Αμερικής με Σ. Αραβία αλλά και Αίγυπτο, Τουρκία. Πάντα το θέμα της ασφάλειας του Ισραήλ.  Ιστορική συμφωνία: Ιράν και έξι χωρών (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, ΗΒ, Γερμανία)  Το Ισραήλ αλλά και η Σ. Αραβία πολύ «θυμωμένες»  Παραδοσιακοί εχθροί έρχονται εγγύτερα (ΗΠΑ, Ιράν) και παραδοσιακοί φίλοι απομακρύνονται (ΗΠΑ, Ισραήλ, Σ. Αραβία αλλά ίσως και Τουρκία)  H μερική απόσυρση των ΗΠΑ από την περιοχή και οι περιφερειακές δυνάμεις που πρέπει να βρουν κάποιες λύσεις σε σχέση με τα προβλήματα και τους ανταγωνισμούς της περιοχής.