Θεωρίες Συμπεριφορών και Υγεία ΨΥΧ-258 ftp://ftp.soc.uoc.gr/psycho/manola/

Διάγραμμα μαθήματος Εισαγωγή στην ψυχολογία υγείας Συμπεριφορές υγείας Θέματα υγείας που επηρεάζονται από τη συμπεριφορά Προαγωγή υγείας Θεωρητικά μοντέλα για την κατανόηση, την πρόβλεψη και την αλλαγή συμπεριφορών που επηρεάζουν την υγεία και την πρόωρη θνησιμότητα

Βιβλιογραφία Καραδήμας, Ε., Χ., (2005). Ψυχολογία της Υγείας, Θεωρία και Κλινική Πράξη. Αθήνα: Τυπωθήτω. Banyard, P., (2008). Ψυχολογία της Υγείας. Αθήνα: Παπαζήσης [αγγλική έκδοση το 2002] DiMatteo, M., R., Martin, L., R., (2006). Εισαγωγή στην Ψυχολογία της Υγείας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα [Κύρια συλλογή, R726.5 D5516 2006, αγγλική έκδοση το 2002] Rice, P., I., (2005). Η Ψυχολογία της Υγείας. Αθήνα: Έλλην. [αγγλική έκδοση το 1998] Internet ftp://ftp.soc.uoc.gr/psycho/manola/

Ξένη βιβλιογραφία Conner, M., Norman, P., (2005). Predicting Health Behaviour: Research and Practice with Social Cognition Models. Maidenhead: Open University Press. Marks, D., F., Murray, M., D., Evans, B., Willing, C., Sykes, C., M., Woodall, C., (2005). Health Psychology: Theory, Research and Practice (2nd Ed). Thousand Oaks: Sage Morrison, V., Bennett, P., (2006). An Introduction to Health Psychology. Essex: Pearson Education Ltd. Ogden, J., (2007). Health Psychology: a Textbook (4th ed.). Maidenhead: Open University Press

Internet Σε κάθε μάθημα θα δίνονται επιπλέον σχετικές πηγές και υλικό. Recapp (Resourse Centre for Adolescent Pregnancy Prevention, USA) http://www.etr.org/recapp/theories/ To site αυτό περιλαμβάνει χρήσιμες πληροφορίες και παραδείγματα εφαρμογής για τις περισσότερες θεωρίες που θα συζητηθούν Elder, J., P., Ayala, G., X., Harris, S., (1999). Theories and intervention approaches to health-behavior change in primary care. American Journal of Preventive Medicine, 17, 4, 275-284. http://www.sciencedirect.com/science?_ob=MImg&_imagekey=B6VHT-3XRP7T1-4-3&_cdi=6075&_user=83470&_orig=search&_coverDate=11%2F30%2F1999&_sk=999829995&view=c&wchp=dGLbVtb-zSkzV&md5=34778601a4955bab3c4f4891644f6883&ie=/sdarticle.pdf Αντίγραφο του άρθρου θα υπάρξει και στη διεύθυνση ftp. Σε κάθε μάθημα θα δίνονται επιπλέον σχετικές πηγές και υλικό.

Εισαγωγή

Ορισμός Υγεία: ‘Η κατάσταση πλήρους φυσικής, κοινωνικής και ψυχικής ευεξίας, και όχι απλώς η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας’ (World Health Organisation, 1948) Η Υγεία αποτελεί το τμήμα ενός συνεχούς που αντιστοιχεί στην ευεξία (σύμφωνα με τον Antonofsky, υπάρχουν βαθμοί ασθένειας και ευεξίας σε ένα νοητό συνεχές, στην μία άκρη του οποίου αντιστοιχεί ο θάνατος και στο άλλο η μέγιστη δυνατή ευεξία). Ο ορισμός του WHO αποτελεί περισσότερο μία ιδανική κατάσταση, ένα στόχο στον οποίο θα πρέπει να τείνει κανείς, παρά μία περιγραφή της υγείας. Προσδιορίζει τί εννοούμε υγεία, αλλά και το τι πράτουμε για την προαγωγή και τη διατήρησή της, και ποιοί θα είναι οι στόχοι των ενεργειών αυτών.

Υγεία: απουσία ασθένειας απουσία συμπτωμάτων, δυσφορίας, πόνου κλπ Αλλά και - παρουσία ευεξίας ψυχική και σωματική ευεξία, ισορροπία, αρμονία κλπ

Έννοιες που αλληλεπιδρούν με την υγεία Ευεξία (well-being) Συναισθηματικές αντιδράσεις του ατόμου, αλλά και αξιολόγηση του βαθμού ικανοποίησης από τη ζωή γενικότερα, αλλά και από επιμέρους τομείς όπως οικογένεια, εργασία κλπ (Oishi & Lucas, 2003) Ποιότητα ζωής (quality of life) Υποκειμενική αίσθηση του ατόμου για τη θέση του στη ζωή, στο πλαίσιο του πολιτισμικού και συστήματος αξιών στο οποίο ζεί, σε σχέση με τους στόχους, τα ενδιαφέροντα, τις προσδοκίες και τα κριτήρια που έχει θέσει για τον εαυτό του (WHO, 2004) Οι έννοιες αυτές επηρεάζουν και επηρεάζονται από την υγεία

Κοινωνικο-οικονομική διάσταση της αντίληψης της υγείας Χαμηλό ΚΟΕ - Μονοδιάστατη αντίληψη (ενεργητικότητα, έλλειψη συμπτωμάτων, καλή διατροφή) Μέσο ΚΟΕ - Δυϊστική αντίληψη (οργανική και ψυχολογική πλευρά της υγείας ως ανεξάρτητες διαστάσεις της) Υψηλό ΚΟΕ - Συμπληρωματική αντίληψη (‘συμμαχία’ οργανικής και ψυχολογικής διάστασης της υγείας) Πολύ υψηλό ΚΟΕ - Πολλαπλή αντίληψη (αλληλοεξαρτώμενα οργανικά, ψυχολογικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, πνευματικά κλπ στοιχεία της υγείας) (Chamberlain, 1997)

Στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες Η υγεία γίνεται αντιληπτή ως: Απουσία φυσικών συμπτωμάτων Φυσική ευεξία Ζωντάνια, αρμονία, ισορροπία Ψυχοκοινωνική ευεξία Συναισθηματική ηρεμία Ομαλές διαπροσωπικές σχέσεις Επάρκεια φυσικών πόρων Αποτελεσματικότητα ενεργειών Ελευθερία κίνησης, κλπ (Herzlich, 1973; Blaxter, 1990)

Διάκριση υγείας - ασθένειας Πώς αισθανόμαστε συνήθως Πώς θα μπορούσαμε να αισθανθούμε Ποιά είναι τα αίτια της παρούσας κατάστασής μας Πώς πιστεύουμε ότι αισθάνονται οι άλλοι Πώς ανταποκρίνονται οι άλλοι σε εμάς Πώς η οικογένεια, οι φίλοι και η κουλτούρα μας περιγράφουν τα συμπτώματα, τη συμπεριφορά και τα συναισθήματά μας Υγεία Ασθένεια Σημάδια Συμπτώματα Σκέψεις Συμπεριφορά συναισθήματα Η αίσθηση της υγείας επηρεάζεται από ένα πλήθος παραγόντων Ένας άνθρωπος που είναι υγιής μπορεί πχ να πιεί πολύ αλκοόλ μία ημέρα και να αισθάνεται χάλια, έχοντας σωματικά συμπτώματα κλπ. Όσο άσχημα και να νιώθει κανείς, συνήθως δεν τον χαρακτηρίζουμε άρρωστο. Ένας άνθρωπος με διαβήτη τύπου Ι μπορεί να ζεί μία πολύ υγιή ζωή λαμβάνοντας τη φαρμακευτική του αγωγή. Σε αυτή την περίπτωση συνήθως περιγράφουμε το άτομο αυτό ως΄μή υγιές.

Το συνεχές της ευεξίας Πρόωρος θάνατος Βελτιωμένη ευεξία Η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων ως ‘αρρώστων’ ή ‘υγιών’ είναι περίπλοκη. Είναι περισσότερο δόκιμη η κατάταξή τους σε ένα συνεχές υγείας. Με αυτή την κατάταξη αναγνωρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να βελτιώσουν την υγεία τους, αλλά και ότι η υγεία ενός ανθρώπου μπορεί να επιδεινωθεί. Συνοπτικά παργάγοντες που λαμβάνονται υπόψην για τον καθορισμό της υγείας: Α) η κατάσταση της πλήρους υγείας ΄συνίσταται από μία δυναμική ισορροπία μεταξύ των ενδοατομικών (φυσιολογία, ψυχολογικοί παράγοντες, συμπεριφορά) και εξωτερικών συστημάτων (πολιτισμός οικονομία, συνθήκες) Β) ο προσδιορισμός του επιπέδου υγείας αφορά μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή Γ) η υγεία δεν αποτελεί το αντίθετο της ασθένειας (έννοιες όπως ευεξία κ ποιότητα ζωής συνιπολογίζονται) Δ) η κατανόηση της αλληλεξάρτησης μεταξύ βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικο-πολιτισμικών παραγόντων είναι σημαντική για τον προσδιορισμό της υγείας Ε) η έννοια της υγείας δεν συνιστά μόνο ατομικό ζήτημα, αλλά πολιτισμικό θέμα και ζητούμενο. Στ) συνεπώς η υγεία σχετίζεται με την έννοια της ‘πληρότητας’, όπως την αντιλαμβάνεται το άτομο με βάση τις προσωπικές πεποιθήσεις και δυνατότητές του και ανάλογα με το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ζεί. (Προσαρμοσμένο από Banyard, 2008)

Μοντέλα αντίληψης της υγείας και της ασθένειας Προϊστορική εποχή - Η θεωρία των ‘κακών πνευμάτων’ 5ος αι. π.χ. – Ιπποκράτης, ισορροπία σωματικών χυμών 2ος αι. μ.χ. – Γαληνός, ανατομίες, ανακαλύψεις 17ος αι. –Καρτέσιος, βιολογική θεώρηση Προϊστορική εποχή – τα κακά πνεύματα μπαίνουν στο σώμα του ανθρώπου και τον κάνουν να αρρωστήσει (βλ. Τρυπανισμός). Η άποψη αυτή έγινε επίκαιρη και κατά την εποχή του μεσαίωνα με την σημαντική επίδραση εκκλησιαστικών πεποιθήσεων (βλ κυνήγι μαγισσών, ιερά εξέταση κλπ) 5ος αι – ο΄Ιπποκράτης συνιστούσε τον καλό ύπνο, την ισορροπημένη διατροφή και την αποφυγή των υπερβολών για την ανάπτυξη μιας υγιούς ιδιοσυγκρασίας (κράσης μεταξύ των σωματικών υγρών). Συνιστούνταν επίσης θεραπείες ανάπαυσης, μασάζ, υδροθεραπειών, αφεψημάτων βοτάνων, εφαρμογής τεχνικών μείωσης της διέγερσης, αλλαγής τρόπου ζωής κλπ (βλέπε λουτρά αρχαίας πόλης Δίου). Αίμα- θερμό και υγρό, Φλέγμα – ψυχρό και υγρό Κίτρινη χολή – ζεστό και στεγνό μέλαινα χολή – ψυχρό και στεγνό 2ος αι – Γαληνός, Ρωμαίος γιατρός. Οι απόψεις του επηρέασαν μέχρι και τον Μεσαίωνα. Από τους πρώτους που προχώρησαν σε ανατομή ζώων, και έκανε σημαντικές ανακαλύψεις για τον εγκέφαλο, το κυκλοφορικό σύστημα και τους νεφρούς, και μελέτησε πολλές ασθένειες 17ος αι –Καρτέσιος, Γάλλος μαθηματικός κ φιλόσοφος. Οι απόψεις του επηρεάστηκαν από την πρόοδο των επιστημών της εποχής του. επηρέασε τον τρόπο θεώρησης της ιατρικής επιστήμης

Βιοϊατρικό μοντέλο υγείας Επικράτησε στη Δυτική Ιατρική για τρείς αιώνες (18ος αι.) ‘Βρές τη βλάβη και διόρθωσέ τη’ (DiMatteo & Martin, 2006) Κύρια αίτια ασθένειας: - Ιοί/μικρόβια - Γενετικοί παράγοντες (κληρονομικότητα) - Αντίξοοι περιβαλλοντικοί παράγοντες Επικράτησε από τον 18ο αι. με την ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης με την πρόοδο της ανατομίας, της ανακάλυψης του μικροσκοπίου και των μικρο-οργανισμών, την ανακάλυψη της αντισηψίας, την πρόοδο της χειρουργικής. Η υγεία συνήθως συνδέεται με το να επεμβαίνουμε με κάποιο τρόπο στο σώμα, με τη σωματική/βιολογική διάσταση της. σε αυτό οφείλεται η επικράτηση για περισσότερο από 300 χρόνια του λεγόμενου βιοϊατρικού μοντέλου. Υπάρχει η επίδραση του Descartes (Καρτέσιου) στα 1600, ο οποίο υποστήριξε τον δυισμό σώματος και ψυχής – πνεύμα και βιολογική μηχανή (θρησκευτική διάκριση, Καρτεσιανός δυισμός). Ωστόσο η Καρτέσιος πίστευε ότι υπάρχει αλληλεπίδραση σώματος –πνεύματος. Υποστήριξε ότι οι μύες του σώματος λειτουργούν υδραυλικά, δηλ με τη μεσολάβηση ενός υγρού που αντλούνταν μέσω των νεύρων, όπου οι εγκεφαλικές κοιλίες συγκρατούσαν το υγρό και η επίφυση ρύθμιζε την απελευθέρωσή του, ρυθμίζοντασ την κλίση του σώματος. Θεωρούσε ότι η ψυχή μπορούσε να δράσει στο μηχανισμό αυτό μέσω της επίφυσης (DiMatteo & Martin, 2006). Βιοϊατρικό μοντέλο (Μπάνγιαρντ, 2008): η ασθένεια οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες (νόσους) που προκαλούν αλλοιώσεις στον οργανισμός. Το άτομο θεωρείται ότι δεν φέρει καμία ευθύνη, αλλά είναι το θύμα της εξωτερικής δύναμης που προκάλεσε τις αλλαγές στο σώμα. Η ασθένεια πρέπει να αντιμετωπίζεται από τον γιατρό. Δίνεται μικρή έμφαση στην υγεία και την πρόληψη. Το σώμα παραλληλίζεται με μία μηχανή, και στόχος της ιατρικής είναι να βρεί την ασθένια/βλάβη (όπου αυτή προκύψει) και να την αντιμετωπίσει/επιδιορθώσει. Οποιαδήποτε ασθένεια μπορεί να γίνει κατανοητή αν αναλυθεί συστηματικά στα επιμέρους βασικά συστατικά στοιχεία της (πχ εισβάλων ιός) (αναγωγισμός). Το πνεύμα (κάτι αφηρημένο, σχετίζεται με συναισθήματα και σκέψεις) και το σώμα (συγκεκριμένο, ΄συντίθεται από τα επιμέρους βιολογικά συστατικά) θεωρούνται ως δύο ανεξάρτητες, διακριτές οντότητες. Η θεραπεία του σώματος συνεπώς δεν μπορεί να σχετίζεται με το πνεύμα. Η ασθένεια δεν είναι δυνατόν να έχει ψυχολογικά (εσωτερικά) αίτια, μόνο ψυχολογικές επιπτώσεις (δυισμός σώματος-ψυχής). Χαρακτηριστικά: Υπεραπλούστευση – η ερμηνεία της ασθένειας αναγάγεται στην απλούστερη πιθανή διαδικασία/αιτία Μονοπαραγοντική αιτιολογία της ασθένειας – αναζητάται ένα αίτιο, παρά ένα φάσμα συνδιαστικών παραγόντων Διάκριση σώματος – πνεύματος Ασθένεια, όχι υγεία – έχει να κάνει με την ασθένεια και την εκδήλωσή της, παρά με την προαγωγή της καλής υγείας (αν δεν έσπασε μην το φτιάξετε).

Ανεπικαιρότητα βιοϊατρικού μοντέλου μείωση της συχνότητας εμφάνισης ασθενειών μιας μόνο αιτίας – ↓πνευμονία, φυματίωση, διάρροια, γαστεντερίτιδα (αρχές 2ού αι.) αύξηση χρόνιων ασθενειών που οφείλονται σε συνδιασμό παραγόντων -↑ καρδιαγγειακά νοσήματα, καρκίνος, χρόνιες πνευμονοπάθειες, διαβήτης, AIDS (τέλος 20ου-αρχές 21ου αι.) αύξηση του κόστους ιατρικής φροντίδας Αυξανόμενη έμφαση στην ποιότητα ζωής Στις αρχές του 20ου αι οι κύριες αιτίες πρόωρου θανάτου εντοπίζονταν κυρίως σε ιογενείς νόσους΄. Τα κυριότερα αίτια θανάτου της εποχής ήταν: γρίπη και πνευμονία (Spanish flu, 1918-1920 20-100 εκατ άνθρωποι πέθαναν παγκοσμίως, φυματίωση, γαστρεντερίτιδα. Ακόμα διατηρούνται στη συλλογική μνήμη των λαών της ευρώπης πανδημίες χολέρας, πανούκλας και γρίπης που σκότωσαν εκατομμύρια ανθρώπους σε όλη της ευρώπη. Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης σε συνδιασμό με την ανακάλυψη νέων μεθόδων θεραπείας και νέων φαρμάκων (πχ αντιβιοτικά) βοήθησαν στο σημαντικό περιορισμό των ασθενειών αυτών. στη σύγχρονη εποχή, στην ευρώπη και την αμερική τα κυριότερα αίτια πρόωρου θανάτου και νόσησης είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα και ο καρκίνος (που παρουσιάζονται με συνεχώς αυξανόμενους ρυθμούς), ακολουθούμενα από χρόνιες πνευμονοπάθειες, ατυχήματα, διαβήτη, ΑΙΔΣ, ψυχικές διαταραχές. Τα προβλήματα αυτα είναι μακροχρόνια, οφείλονται σε συνδιασμό παραγόντων (κληρονομικότητα, σύγχρονος τρόπος διαβίωσης, στρες κλπ), και η αντιμετώπισή τους είναι πολυδάπανη. Οι κυριότεροι παράγοντες που σχετίζονται με την εμφάνισή τους είναι: κάπνισμα, διατροφή, έλλειψη άσκησης, ακλοόλ, μολυσματικοί παράγοντες, τοξίνες, χρήση όπλων, επικίνδυνη συμπεριφορά οδήγησης, σεξουαλική συμπεριφορά, παράνομη χρήση ουσιών, χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, στρες, κλπ. 2. Η ανάπτυξη της ειδικής τεχνολογίας και η αύξηση του κόστους θεραπείας αυτών των χρόνιων προβλημάτων κάνουν την έννοια της πρόληψης ιδιαίτερα ελκυστική. 3. Ή αλλαγή των δεδομένων της σύγχρονης ζωής κάνει τους ανθρώπους να προσδοκούν μία ποιότητα ζωής (υγιή, απολαυστική κ δραστήρια ζωή). Οστόσο, οι αλλαγές άυτές αφορούν κατά κύριο λόγο τις αναπτυγμένες χώρες. Οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες εξακολουθούν να έχουν υψηλά ποσοστά πρόωρης θνησιμότητας και χαμηλό προσδόκιμο ζωής, λόγω του υψηλού ποσοστού μολυσματικών ασθενειών που εμφανίζεται σε αυτές, παρά την διαθεσιμότητα κατάλληλων φαρμάκων σε σχετικά προσιτή τιμή (πχ φυματίωση).

Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο Προτάθηκε από τον ψυχίατρο George Engel (1977, 1980) Οι βιοϊατρικοί παράγοντες είναι σημαντικοί, αλλά όχι επαρκείς για την κατανόηση της ασθένειας Αίτια ασθένειας: - Βιολογικά - Ψυχολογικά - Κοινωνικά Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο: Το άτομο περιγράφεται ως σύνθετο πολύπλοκο σύστημα, και η ασθένεια μπορεί να προκαλείται από πλήθος παραγόντων, βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών. Το άτομο παύει να αποτελεί παθητικό δέκτη της ασθένειας, και αντιμετωπίζεται ως υπεύθυνο της υγείας του (και εν μέρει για την πρόκληση της ασθένειας). Η θεραπεία περιλαμβάνει την ιατρική αντιμετώπιση, σε συνδιασμό με μία συνολική θεραπεία του ατόμου (τροποποίηση συμπεριφοράς, στάσης ζωής, πεποιθήσεων κλπ). Πνεύμα και σώμα αλληλεπιδρούν, και κάποιοι ψυχολογικοί παράγοντες μπορούν να αποτελέσουν αιτία ασθένειας, αλλά και αποτέλεσμα αυτής. Υγεία δεν αποτελεί μόνο η απουσία της νόσου, αλλά μία κατάσταση λειτουργικότητας και ευεξίας που περιλαμβάνει τις σωματικές αλλά και τις ψυχικές πλευρές του ατόμου. Το μοντέλο αυτό αντανακλάται στον ορισμό της υγείας που από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO, 1948).

Βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο Οικολογικά συστήματα Κοινωνικά Ψυχολογικά Βιολογικά Συστήματα φυσιολογίας Βιόσφαιρα Μορφές ζωής Ανθρώπινα όντα Έθνος Πολιτισμός Οικογένεια Σκέψη Συναίσθημα Συμπεριφορά Όργανα Ιστοί Κύτταρα Μόρια Άτομα Υποατομικά μόρια Το μοντέλο αυτό εξετάζει όλα τα επίπεδα εξήγησης, από το μικρο-επίπεδο (πχ μοριακό επίπεδο και χημικές αλλαγές στο σώμα) στο μακρο-επίπεδο (πχ πολιτισμικές επιδράσεις). Αποτελεί μία θεωρία συστημάτων. Θεωρεί ότι υπάρχει ένας αριθμός συστημάτων σε όλα τα επίπεδα του οργανισμού, τα οποία συνδέονται. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο εξετάζει τρία συστήματα (κοινωνικό, ψυχολογικό, βιολογικό), που είναι μεν ξεχωριστά το ένα με το άλλο αλλά συνδέονται και μεταξύ τους-συστήματα μέσα σε συστήματα. Παράδειγμα: Το ανοσοποιητικό σύστημα αποτελεί ένα βιολογικό σύστημα που συνίσταται από ένα συνδιασμό αντιδράσεων του σώματος με τις οποίες εξουδετερώνει ή ελέγχει τους παράγοντες που προκαλούν την ασθένεια. Το ανοσοποιητικό σύστημα φαίνεται να συνδέεται με το σύστημα του στρες, το οποίο αποτελεί ένα ψυχολογικό σύστημα. Αυτό με τη σειρά του μπορεί να επηρεάζεται από τα κοινωνικά συστήματα στα οποία ζούμε, πχ την οικογένεια ή τον εργασιακό μας χώρο. Με βάση αυτή τη θεώρηση συμπεραίνουμε ότι δεν υπάρχει μία μοναδική αιτία κακής υγείας που επιφέρει μία απλή αντίδραση, αλλά ένα πλήθος συνδέσεων που δημιουργούν μία σύνθετη σειρά αλλαγών Η θεώρηση της υγείας και της ασθένειας με βάση το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο είχε σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνση της έμφασης στην παραδοσιακή Δυτική ιατρική, και την επικαιροποίηση της Ψυχολογίας. Ωστόσο το βιοϊατρικό μοντέλο εξακολουθεί να παραμένει ενδεχομένως και ισχυρότερο από το βιοψυχοκοινωνικό, ιδιαίτερα στους επιστήμονες που προέρχονται από τις βιοϊατρικές επιστήμες (γιατρούς κλπ). Να αναφερθεί ότι γίνεται απίσης λόγος για ένα βιοψυχοκοινωνικοπολιτισμικό μοντέλο (Johnson, 2003) προκειμένου να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στο ρόλο του πολιστισμικού πλαισίου στο οποίο ζεί κανείς στόν ορισμό της υγείας και άλλων σχετικών αντιλήψεων Απομάκρυνση από την παραδοσιακή Δυτική ιατρική Επικαιροποίηση της ψυχολογίας

Σύχρονες τάσεις Έμφαση στην πρωτογενή πρόληψη Υγεία ως ‘ενημερωμένη επιλογή’ Το άτομο μπορεί να αναλάβει τον έλεγχο για την διατήρηση της υγείας του, επιλέγοντας έναν υγιεινό τρόπο ζωής Έμφαση των συστημάτων υγείας από την παροχή υπηρεσιών θεραπείας, στην παρέμβαση και την πρόληψη της ασθένειας. Επιπλέον, οι Δυτικές κοινωνίες στις οποίες αναπτύχθηκε και η Ψυχολογία της Υγείας, βασίζονται στην προσέγγιση του ατομικισμού (individualism). Σύμφωνα με αυτή την ιδεολογία, αποδίδεται μία ατομική ευθύνη στην προστασία της υγείας από το ίδιο το άτομο. (η ελληνική κοινωνία έχει σε μεγάλο βαθμό και στοιχεία κολλεκτιβισμού, οπότε τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά). Αίτια: Οικονομικά- είναι πολύ οικονομικότερη η παρέμβαση για την πρόληψη από την θεραπεία Υγεία – διασφαλίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό η υγεία του πληθυσμού. Δεν περιμένουμε να αρρωστήσουν οι άνθρωποι για να τους θεραπεύσουμε, αλλά προσπαθούμε να παρέμβουμε ώστε να μην αρρωστήσουν. Μπανγιαρντ (2008): Πρωτογενής πρόληψη: καταπολέμηση παραγόντων κινδύνου πριν την εκδήλωση μιας ασθένειας. Ενθάρρυνση υιοθέτησης προστατευτικών συμπεριφορών, και αποτροπή ή διακοπή επικίνδυνων συμπεριφορών. Έμφαση σε αυτή τα τελευταία χρόνια: κυριαρχία βιοιατρικού μοντέλου, έλλειψη/αγνόηση θεωρητικού πλαισίου διαμόρφωσης στρατηγικών παρέμβασης αλλαγής συμπεριφοράς, οι αλλαγές στη συμπεριφορά δεν είναι εύκολες. Δευτερογενής πρόληψη: αναγνώριση και θεραπεία ασθένειας στα πρώτα στάδια με στόχο την αντιμετώπιση ή διακοπή της. Τριτογενής πρόληψη: περιορισμός ή καθυστέρηση βλάβης σοβαρής ασθένειας ή τραυματισμού με την ελπίδα της αποκατάστασης της υγείας. Πρωτογενής και τριτογενής πρόληψη μπορεί να περιλαμβάνουν και προσπάθειες βελτίωσης ποιότητας ζωής (πχ μείωση πόνου, αύξηση ευκινησίας κλπ). Οι αλλαγές που αναφέρθηκαν παραπάνω (επικαιροποίηση βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου κλπ) και οι αλλαγές στην κοινωνική πολιτική έφεραν την Ψυχολογία στο επίκεντρο.

Ψυχολογία και υγεία Η ψυχολογία συνεισφέρει στη μελέτη της υγείας λόγω δύο χαρακτηριστικών: 1. Ευρύτητα αντικειμένου – η μελέτη της υγείας απαιτεί την εξέταση ευρέως φάσματος θεμάτων 2. Μεθοδολογία –εμπειρία 100 ετών στη μελέτη και κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η ανακάλυψη του ιού του AIDS (ιός που μεταδίδεται συμπεριφορικά) στις αρχές του 80 έθεσε την ψυχολογία στο επίκεντρο της μελέτης της υγείας

Σύντομη ιστορική αναδρομή Ψυχοσωματική Ιατρική –19ος- 1ο μισό 2ού αι. Ψυχαναλυτική σκέψη Συμπεριφοριστική Ιατρική – αρχές ‘70 διεπιστημονικό πεδίο σύνθεσης βιοϊατρικής με κοινωνικές επιστήμες και επιστήμες συμπεριφοράς Τι προηγήθηκε της ανάπτυξης της ψυχολογίας της υγείας Ψυχοσωματική Ιατρική: όρος ταυτισμένος με την ψυχανάλυση, αποτελεί την πρώτη προσπάθεια θεώρησης ιατρικών προβλημάτων με βάση ψυχολογικές (ψυχαναλυτικές) θεωρίες. Ο φρόυντ είχε παρατηρήσει κάποια συμπτώματα σωματικής ασθένειας που δεν οφείλονταν σε οργανικά αίτια (διαταραχή μετατροπής, ‘μετατρεπτική υστερία’), οι οποίες αποδίδονταν σε ασυνείδητες, άλυτες συναισθηματικές συγκρούσεις. Δόθηκε έμφαση σε συγκεκριμένες παθήσεις: πχ έλκος, υψηλή πίεση, άσθμα, ημικρανίες, ρευματοειδής αρθρίτιδα. Από τη δεκαετία του 60 και μετά υιοθετήθηκαν κάποιες νέες προσεγγίσεις (πχ η θεωρία της αλεξιθυμίας, Nemiah & Sifneos, 1970) και επεκτάθηκε στην εξέταση της αλληλεπίδρασης μεταξύ βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Ο όρος ‘ψυχοσωματκός’ πρωτοχρησιμοποιήθηκε στα 1818 από τον Heinroth, και οι πρώτες προσπάθειες εφαρμογής ψυχολογικών αρχών στη μελέτη και την αντιμετώπιση ιατρικών προβλημάτων προΥπήρξαν την ψυχανάλυσης. Συμπεριφοριστική ιατρική: ορίστηκε ως νέο πεδίο επιστημονικής έρευνας σε άν συνέδριο στο Yale το 1977. αποτελεί διεπιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την ανάπτυξη και τη σύνθεση των γνώσεων και τεχνικών της επιστήμης της συμπεριφοράς και της βιοϊατρικής αναφορικά με την υγεία και την ασθένεια, και με την εφαρμογή αυτών των γνώσεων και τεχνικών στην πρόγνωση, διάγνωση, θεραπεία και επανένταξη.

Ψυχολογία Υγείας (Health Psychology) ‘πεδίο διεπιστημονικής διερεύνησης βασιζόμενο στην από κοινού εφαρμογή των βασικών αρχών της επιστήμης της ψυχολογίας με τις τεχνικές υγείας, της θεραπείας των ασθενειών και της ιατρικής περίθαλψης’ (Marks et al., 2005) Ψυχολογία Υγείας: πεδίο ουσιαστικής διερεύνησης της σχέσης μεταξύ πνεύματος και σώματος και των σχετιζόμενων με αυτή ασθενειών. Θεωρητικό και πρακτικό υπόβαθρο του κλάδου: Θεωρητικό επίπεδο: μελέτη και κατανόηση της σχέσης μεταξύ σώματος και πνεύματος (καθώς επηρεάζει σημαντικά την κατάσταση της υγείας). Πρακτικό επίπεδο: ουσιαστική επέμβαση στη σχέση μεταξύ ατόμου, συστήματος ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και κοινωνίας Οι ψυχολόγοι υγείας υϊοθετούν το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο θεώρησης της υγείας και της ασθένειας. Οι ψυχολόγοι υγείας: Δεν αποσκοπούν μόνο στο να βοηθήσουν τους ανθρώπους να είναι ελεύθεροι της νόσου. Βοηθούν τους ανθρώπους να διατηρούν την ευεξία και την υγεία τους, ικανοποιητική κατάσταση ψυχικής υγείας, να ζούν μία ζωή στην οποία δίνουν νόημα και σημασία.

Ψυχολογία Υγείας Σχετικά νεοσυσταθείς κλάδος της Ψυχολογίας Αναπτύχθηκε ραγδαία στις δεκαετίες του ’80 και ‘90 Συνεισφορά της ψυχολογίας σε επιστημονικό,εκπαιδευτικό, και επαγγελματικό επίπεδο (Matarazzo, 1982). Αποσκοπεί: Προώθηση και διατήρηση της υγείας Πρόληψη και θεραπεία ασθενειών Ταυτοποίηση αιτιακών και διαγνωστικών παραμέτρων της υγείας και της ασθένειας Βελτίωση συστήματος υγείας και δημιουργία κατάλληλου θεσμικού πλαισίου για τη σωστή λειτουργία του Το 1978 συστάθηκε το division of Health Psychology στο American Psychological Association (κλάδος 38). Σκοπός ήταν ‘η προώθηση της διατήρησης της υγείας, και της πρόληψης της ασθένειας, και ο εντοπισμός των παραγόντων που σχετίζονται με την υγεία, την ασθένεια, και τη δυσλειτουργία, αξιοποιώντας την πολύπλευρη συμβολή του ευρύτερου πεδίου της Ψυχολογίας σε επιστημονικό, εκπαιδευτικό και επαγγελματικό επίπεδο’ (Matarazzo, 1980). Αποσκοπεί: Μέσα από την έρευνα για τους παράγοντες που προκαλούν ένα πρόβλημα και μέσα από την εφαρμογή στοχευμένων και εμπειρικά τεκμηριωμένων προγραμμάτων αγωγής και πρόληψης Μεσα από την ανάπτυξη αποτελεσματικών στρατηγικών παρέμβασης σε διάφορα επίπεδα (πχ κοινότητα, νοσοκομεία, υπηρεσίες υγείας Περιγραφή παραγόντων επικινδυνότητας (συμπεριφορές, ψυχολογικά χαρακτηριστικά, κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες, κλπ) Βελτίωση συστήματος υγείας και αντίστοιχων πολιτικών στρατηγικών προς όφελος των χρηστών του και του κοινωνικού συνόλου. Αναπτύχθηκε ραγδαία στις δεκαετίες 80 και 90 γιατί: 1. Τονίστηκε (μέσα από επιστημονικές έρευνες) η συσχέτιση μεταξύ σημαντικού αριθμού ασθενειών και υιοθετούμενων συμπεριφορών (πχ κάπνισμα, αλκοόλ, επικίνδυνη οδήγηση, μή ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές). 2. Μετατόπιση της ευθύνης για την υγεία στα άτομα και τις επιλογές αναφορικά με τον τρόπο ζωής τους. 3. Αναδιαμόρφωση και αναδιατύπωση του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου. Αλλά και 4. Νέες γνώσεις για τη συμπεριφορά και τις βιοσυμπεριφορικές διεργασίες 5. Ανάπτυξη μοντέλων πεποιθήσεων και αναπαραστάσεων για την υγεία 6. Ανάπτυξη ψυχοανευροσολογίας 7. Μελέτες για το στρες, επιτυχίες στην ψυχολογική διαχείρηση του πόνου, έμφαση στην πρόληψη και την προαγωγή υγείας κλπ... Το 1986 ήταν σημαντική χρονιά καθώς υδρύθηκαν: Κλάδος ψυχολογίας υγείας από το Το International Association of Applied Psychology (IAAP) Το European Health Psychology Society (EHPS) Το Division of Health, στο British Psychological Society (το οποίο έγινε αυτόνομος κλάδος το 1997) Επιπλέον, για πρώτη φορά στην Αυστρία αναγνωρίζεται επίσημα επαγγελματικός τίτλος ‘ψυχολόγου υγείας’.

Πρακτική της ψυχολογίας υγείας Έρευνα Αξιολόγηση ατόμων, ομάδων, οργανισμών Συμβουλευτική Σχεδιασμό, εφαρμογή, αξιολόγηση παρεμβάσεων Διδασκαλία και εκπαίδευση (Michie, Abraham & Johnston, 2004) Σύμφωνα με το British Psychological Society Το έργο της ψυχολογίας υγείας τροφοδοτείται κ από άλλους κλάδους ψυχολογίας όπως πχ, κοινωνική, κλινική, γνωστική, κλπ) Αλλά και από άλλες επιστήμες, πχ Ιατρική, Επιδημιολογία, φαρμακολογία, νοσηλευτική, κλπ Στη βρετανία η εκπαίδευση στον τομέα αυτό περιλαμβάνει θέματα όπως: γενικά ζητήματα ψυχολογίας υγείας, επιδημιολογία υγείας και ασθένειας, βιολογικοί μηχανισμό στην υγεία και την ασθένεια, στρες, χρόνιες ασθένειες, το πλαίσιο παροχής υπηρεσιών υγείας, παρέμβαση και συμβουλευτική, μεθοδολογία έρευνας και έρευνα, μέτρηση και αξιολόγηση, επαγγελματικά θέματα και δεοντολογία, θέματα εκπαίδευσης, πρόληψη και τραυματικό στρες (τα δύο τελευταία μόνο για αυστραλία). Στις ΗΠΑ υπάρχει και η διάκριση μεταξύ ψυχολόγου υγείας, που ασχολείται κυρίως με την έρευνα, και κλινικού ψυχολόγου υγείας (clinical health psychologist), ο οποίος ασχολείται κυρίως με τοι κλινικό κομμάτι. Η διάκριση αυτή δεν έχει υιοθετηθεί στην ευρώπη –ίσως αντανακλά το σύστημα υγείας των ΗΠΑ. Υπάρχει κάποια σύγχιση των όρων συμπεριφοριστική Ιατρική και Ψυχολογία υγείας. Η κύρια διάκριση είναι ότι ο δεύτερος αποτελεί κλάδο της ψυχολογίας, ενώ η πρώτη αποτελεί διεπιστημονική προσέγγιση. Ιατρική Ψυχολογία: αφορά περισσότερο την εφαρμογή της ψυχολογικής γνώσης στο ιατρικό επάγγελμα, και την ψυχολογική αξιολόγηση των νοσηλευόμενων ασθενών. Στο μέλλον τομείς ανάπτυξης θεωρείται ότι θα αποτελέσουν: Πληθυσμιακές αλλαγές (αυξημένη γήρανση, πολυπολιτισμικότητα, αστικοποίηση, κλπ) Ανάπτυξη και εμπειρική τεκμηρίωση παρεμβάσεων Θέματα αναλογίας κόστους/αποτελεσματικότητας Αυξανόμενη ενσωμάτωση τεχνολογικής προόδου (πχ διαδίκτυο, τηλεϊατρική, τηλεσυμβουλευτική, γενετικές μέθοδοι κλπ) Πρόοδος θεωρητικών μοντέλων και περαιτέρω ανάπτυξη βιοψυχοκοινωνικής αντίληψης Κατανόηση του ρόλου της κληρονομικότητας στη θεωρία και στο σχεδιασμό και εφαρμογή παρεμβάσεων Προαγωγή υγείας κ ποιότητας ζωής και αύξηση μέσου όρου ζωής

Πολιτισμός και υγεία Το πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο συμβάλλουν στη διαμόρφωση αντιλήψεων και συμπεριφορών για θέματα υγείας και ασθένειας Οι πολιτισμικές διαφορές μειονοτικών ομάδων πρέπει να λαμβάνονται υπόψην κατά τη μελέτη θεμάτων υγείας Οι άνθρωποι δεν είναι μέσοι όροι. Γενικότερα, υπάρχει μία τάση για περισσότερο εξατομικευμένες παρεμβάσεις. Ο εθνοκεντρισμός μπορεί να μας κάνει τυφλούς απέναντι σε άτομα διαφορετικά από εμάς. Άνθρωποι διαφορετικών πολιτισμών μπορούν νά έχουν διαφορές ως πως το πώς αντιλαμβάνονται και εκφράζουν θέματα που έχουν να κάνουν με την υγεία και την ασθένεια. Οι ιδιαιτερότητες πρέπει να λαμβάνονται υπόψην, προκειμένου να υπάρχει η αντιπρόσώπευση όλων. Πχ η έκφραση των συμπτωμάτων, του πόνου, θέματα που έχουν να κάνουν με ευαίσθητα θέματα (πχ σεξουαλική συμπεριφορά) μπορούν να παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες. Επιπλέον μειονότητες μπορεί να παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ως προς επιδημιολογικά χαρακτηριστικά: πχ στη βρετανία οι πακιστανοί άνδρες εμφάνιζαν καρδιαγγειακές ασθένειες σε ποσοστό 60% παραπάνω από τον εθνικό μέσο όρο, ενώ οι κινέζοι άνδρες εμφάνιζαν ποσοστό 30% κάτω από τον εθνικό μέσο όρο.

Κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο και υγεία Κλίση υγείας (health gradient) Στις αναπτυγμένες χώρες, το κατά κεφαλή εθνικό εισόδημα, το ατομικό εισόδημα και η εκπαίδευση των γυναικών προβλέπουν τη μακροζωία, ανεξάρτητα από τις κρατικές δαπάνες υγείας Στις μή αναπτυγμένες χώρες, όσο υψηλότερες είναι οι κρατικές δαπάνες για την υγεία τόσο αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής Κοινωνικοοικονομικό επίπεδο: ορίζεται με βάση το μορφωτικό επίπεδο, την επαγγελματική απασχόληση και το εισόδημα. Περίπλοκη έννοια να οριστεί και μετρηθεί. Κλίση υγείας: κατά συνεχή και σταθερό τρόπο όσο χαμηλώνει το ΚΟΕ τόσο πέφτουν και οι δείκτες υγείας. Η επίδραση αυτή φαίνεται να οφείλεται στην επίδραση ενδιάμεσων μεταβλητών, κυρίως ψυχοκοινωνικών και συμπεριφορικών (πχ οικογενειακή αστάθεια, κακές συνθήκες διαβίωσης, ελλιπής εκπαίδευση, παραμέληση παιδιών, έλλειψη γνώσεων, περιορισμένη πρόσβαση σε πληροφορίες και υπηρεσίες, περισσότερο στρες κλπ

Φύλο και υγεία Διαχρονικά, οι γυναίκες έχουν υψηλότερο μέσο όρο ζωής, αλλά και υψηλότερη νοσηρότητα - Πιθανά αίτια: Βιολογικά Κοινωνικά Ωστόσο, οι άνδρες παρουσιάζουν μεγαλύτερη συχνότητα: - αναπηριών και χρόνιων παθήσεων - Κατανάλωσης αλκοόλ - τραυματισμών, ατυχημάτων, αυτοκτονικών, εγκληματικών πράξεων Άσχετα με τη μεθοδολογία και τον πληθυσμό που μελετάται, και ακόμη κι αν ελεγχθούν παράγοντες όπως το ΚΟΕ, η ηλικία κλπ Η διαφορά στους μέσους όρους ζωής στην ευρώπη είναι περίπου 5 χρόνια, και υπάρχει τάση αύξησης. Αιτιολογικές υποθέσεις: Βιολογική υπόθεση –γενετικοί παράγοντες Κοινωνικοί ρόλοι – οι γυναίκες λόγω των ρόλων τους εκθέτονται σε περισσότερους κινδύνους Διαφορές ανατροφής και κοινωνικοποίησης – οι γυναίκες αναφέρουν εντονότερα και συχνότερα τα συμπτώματά τους Προκατάληψη των ειδικών – λόγω κοινωνικών στερεοτύπων είναι ίσως πιθανότερο να δώσουν τη διάγνωση του ‘αρρώστου’ σε μία γυναίκα. ενδεχομένως οι γυναίκες εκτίθενται περισσότερο σε στρεσογόνους ή επικύνδυνους παράγοντες, αλλά είναι και περισσότερο ευάλωτες σε αυτούς Οι γιατροί και οι επαγγελματίες υγείας φαίνεται να θεωρούν τις γυναίκες ως ασθενέστερες, αλλά περισσότερο στη βάση αντιλήψεων και όχι βάση αντικειμενικών ευρημάτων. Υπάρχουν ευρήματα ότι από την παλαιολιθική εποχή έως και την βιομηχανική επανάσταση ότι οι άνδρες έιχαν υψηλότερο μέσο όρο ζωής (40 έναντι 35 έτη)